Evropa molekulyar va klinik tibbiyot jurnali

2. Natija va muhokama.
Beruniy, Ibn Sino, Forobiy kabi O‘rta Osiyoning yirik qomusiy olimlari Aristotel asarlarining ilmiy
izlanishlari va mulohazalari tufayli insoniyatning adabiy qarashlariga baho berish imkoniyatiga
ega bo‘ldik.
07-jild, 02-son, 2020-yil
ISSN 2515-8260
Machine Translated by Google

---

Evropa molekulyar va klinik tibbiyot jurnali
[14; 158]. U "Veda" oyatlarining o'lchamlari arab arudining "radjaz" o'lchamiga juda o'xshash deb
o'yladi. Bu o‘xshashlik, olimning fikricha, miqdoriylikning o‘xshash ohangi va qo‘llanilishiga asos
bo‘lgan. U qadimgi sanskrit va arab nazm tizimlarining umumiy xususiyati ularning bo‘g‘inlarning
sifat xususiyatlariga asoslanganligidadir, degan xulosaga keldi va bu tamoyilni sanskrit tilidan
arablar qabul qilishi mumkinligi haqida gapirdi. Beruniyning bu fikri haligacha to‘liq inkor etilgani
yo‘q. Afsuski, u nima uchun bunday fikrda bo'lganligi haqida bizda ma'lumotlar yo'q. Shuni
ta'kidlash kerakki, tadqiqotchilar orasida haligacha bitta apriori fikr mavjud emas. Beruniy fikricha,
bayt to‘rt vazifani bajaradi: - bo‘g‘inni (nutqni) hissiy jihatdan ta’sirchan, ta’sirchan, ta’sirchan qiladi;
- she'riy nutq uni yodlashni osonlashtiradi, ma'lum ma'lumotlarni oson uzatishga xizmat qiladi; -
ritm va she’riy hajm matn tuzilishini mustahkamlaydi; she'riy matnni hajmini buzmasdan turib,
uni yo'q qilish mumkin emas; she’riy parcha hajmi va matni bo‘linmas bir butunlikka aylanadi,
demak, hajm va she’riy tizim matnning daxlsizligiga xizmat qiladi;
6313
E.Talabovning fikricha, arab arudi o‘zidan avval mavjud bo‘lgan barcha she’riy an’analarni o‘zida
jamlagan. Binobarin, o‘zbek tadqiqotchisi sanskritcha “chhanda”ning unga ta’siri borasida
Beruniyning fikrini istisno etmaydi [28, 8]. Biroq arab mumtoz she’riyatida miqdoriy tabiatning
o‘ziga xos ildizlari borligi bugungi kunda hech qanday shubhasiz va bu postulat yagona to‘g‘ri va
to‘g‘ridir.
– Nazm va she’r yozish ilmi boshqa ko‘plab fanlarning rivojlanishiga xizmat qilmoqda.
Ibn Sino ham amaliy shoir, ham mutafakkir sifatida adabiyotni o‘ziga xos teran va faqat
o‘ziga xos asosli tarzda anglagan [1; 2]. Ibn Sino she’riy qofiyalar va nazm xususiyatlariga
bag‘ishlangan alohida asar yozgan. Keyinchalik u bu asarni o'zining mashhur "Tibbiyot" asariga
kiritdi. Ibn Sino kitobining o‘ziga xos jihati shundan iboratki, Ibn Sino Abu Nasr Forobiydan farqli
o‘laroq, Aristotelning “Poetik” asariga javob beribgina qolmay, balki Aristotel g‘oyalaridan chiqib
keta olganligi va unga sharhlar berganligi, uning o‘ziga xos asarini yarata olganligidir. yangi,
qiyosiy qarashlar uyg'unligiga asoslangan nazariya. Ibn Sino o'z asariga Aristotelning nomini
bergan. Ibn Sinoning “She’r ma’nolari” qofiyalarga bag‘ishlangan alohida asari ham bor. Qadimgi
yunon tafakkurining yanada izchil davomi boÿlgan Ibn Sinoning sheÿriyatga oid asarlari oÿziga xos
nazm texnikasini sharhlovchi asarlarga taalluqli emas [20, 21].
Bundan ko'rinib turibdiki, Beruniy she'riyat ilmi boshqa fanlarning rivojlanishiga xizmat qiladi,
deb hisoblaydi. Beruniy shunday xulosaga kelgan, chunki o‘sha davrdagi risolalarning aksariyati
misralarda yozilgan. Demak, oyat tabiiy ilmlarni mustahkamlash va saqlash hamda rivojlantirishga
xizmat qiladi.
Beruniy turli madaniyat sohalari, masalan, Oÿrta Osiyo, Eron, Afgÿoniston, Hindiston, Gretsiya va
Xitoy adabiy asarlari haqida katta maÿlumotlar toÿplaganligini koÿrsatadi.
Ibn Sino arud qasida sifati va qofiya haqida ham qimmatli fikrlar bildirgan. Ibn Sino baytning
metr, timsol xususiyatlari, qofiya, badiiy rang, ritm, yaÿni tovush uygÿunligi, qoÿngÿiroqdan iborat
ekanligini taÿkidlagan. Ibn Sinoning she’rning poetik maqsadi, inson ruhiyatiga ta’siri, she’rlarning
o‘ziga xos qurilishi haqidagi fikrlari olim
Beruniy arud haqidagi bilimi unga alohida asar yozishga imkon bermaganidan afsusda edi.
U o'z bilimlarining cheklanganligi haqida gapirdi. Biroq Beruniy o‘z asarlarida aruzdan nazm tizimi
sifatida faol va samarali foydalanganligi shubhasizdir [28].
Beruniy aytadi: “Ba’zilar ta’kidlaganidek, Xalil ibn Ahmad qadimgi hindlarning she’riyat uchun
alohida o‘lchamlari borligini eshitgan va bilgan. U (ya’ni Xalil Ibn Ahmad) arabcha o‘lchamlarni
maxsus belgilar asosida tushuntirish va farqlashda katta muvaffaqiyatlarga erishdi”.
Bundan tashqari Beruniy she’riy tizimlar va ma’lum hajmlarni (sanskrit va arab arudi) qiyosiy
tadqiq qilishda birinchilardan bo‘lgan. “Hindiston” nomli asarida u qadimgi hind she’riy tizimi
“chhanda” va arabcha arud – miqdoriy misralarni o‘rganib, o‘rganilayotgan she’r o‘lchovlarida
umumiy xususiyatlarni topdi.
07-jild, 02-son, 2020-yil
ISSN 2515-8260
Machine Translated by Google

---

Evropa molekulyar va klinik tibbiyot jurnali
Forobiy “So‘z she’r san’atini bezatadi”, deydi. Shu sababli u ko‘pchilik shoirlar o‘z g‘oyalari
va hukmlarini boshqa odamlarga ham qabul qilishga qodir, deb o‘ylagan. Olimning fikricha,
o‘lchagichni buzilmasdan saqlash she’rning mukammal va tugal tuzilishiga olib keladi.
Arab aruz tizimini [22, 18, 39, 40] oÿrganishda al-Javhariy (“Arud-u vurqati”), Abu Abdulloh
al-Xorazmiy (“Mafatih ul ulum”), Mahmud Zamaxshariy kabi Movarounnahr olimlarining xizmatlari
katta boÿlgan. (“Al-Qistas”), Yusuf Sakkakiy (“Miftoh al-ulum”), Yoqut Xamaviy (“Mu’jam ul-
udaba”) va Abu Hasan bin al-Hasan al-Marg‘inoniy (“Maxosin al qalam”).
Biroq u zamonaviy ma’noda adabiyot turlari va janrlarining aniq tuzilishini idrok eta olmadi. Ibn
Sino tasavvurida adabiyotning tur va janrlarga bo‘linishi ham ilmiy tafakkur darajasida emas edi.
Ibn Sino she’riy asarlarning insonga, uning ruhiyatiga ta’siri haqida, she’rning kishini hayratga
solishi, his-tuyg‘ularini yuksaltirishi, she’rlarda “hissiyot borligi” haqida ta’kidlaydi. “Forobiy va
Ibn Sinolar Arastuning “She’riyat”iga sharhlarida doston va drama, shuningdek, she’r turlari
haqida to’xtalib o’tganlar, lekin ularning bu fikrlari lirika turlarini aniqroq talqin qilishga qaratilgan
emas” [9].
Asli turkiy Ismoil Al-Javhariy filologiya fanining mashhur namoyandalaridan biri edi [22].
Al-Javhariyning “Arud al-Vurqatiy” nomli risolasi yaqin vaqtgacha yo‘qolgan deb topilib
kelinmoqda. Al-Javhariy o‘z davrining mashhur tilshunosi, lug‘at muallifi, arudiy tadqiqotchi va
shoir edi. U ham xuddi Abu Nasr Forobiy kabi tug‘ilishi bo‘yicha Forob shahridan hisoblanadi. Al-
Javhariyning xattotlik san'atini mukammal bilganligi haqidagi ma'lumotlar bizning kunlarimizgacha
saqlanib qolgan. “Toj al-lug‘a va sihoh al-arabiyya” va qisqacha “As-sihoh” nomli lug‘at uning
asosiy asari bo‘ldi. Al-Javhariy to'rtta lug'at maktabi - "madrasat al-Javhariy"ning asoschilaridan
biri edi. Uning prosodiya nazariyasiga bagÿishlangan asari 1991-raqam bilan Istanbuldagi Atif
Afandi kutubxonasida topilgan. “Arud al Vurqatiy” qoÿlyozmasi Atif Afandi kutubxonasida asos
solgan tadqiqotchi Nihod Chetin tomonidan nashr etilgan.
Keyinchalik Sharqda ijodiy qabul qilingan qadimgi yunon ilmiy mafkurasi va bu qabul
qilingan musulmon ta'siri ostida Yevropada adabiyot nazariyasi rivoji ta'sirini ko'rish mumkin.
“Sharq ta’siri nafaqat fan va falsafada, balki adabiyotda ham sezildi. Yevropada dunyoviy
adabiyot dastlab Ispaniyada, avval arab tilida, keyin esa mulamma (bélles-lettres) tarzida
shakllangan . Bu sheÿrlar koÿpincha zajal va muvashshoh janrlarida yaratilgan boÿlib , birinchisi
eng keng rivojlangan... Sharq taÿsiridan oldin Yevropa mamlakatlarida, hatto ilgÿor Fransiyada
yozma adabiyot diniy mazmundagi asarlardan iborat boÿlgan. raqamlar” [28, 6].
keng qamrovli. Ibn Sino o‘zining “She’riy san’at” asarida she’riyatda uch narsa uni ijtimoiy
ahamiyatga ega, inson ruhiyatini egallaydi: uyg‘unlik, so‘z va o‘lchov, obrazli uslub.
6314
Abu Nasr Forobiy va Ibn Sinoning she’riyat san’ati haqidagi sharhlarida “Nazm texnikasi
nima?” degan savol tug‘iladi. qoplanmagan edi. Bu mavzu ulardan oldin arab grammatikasini
yaratgan tilshunos olim Xalil ibn Ahmad tomonidan har tomonlama va monumental tarzda ishlab
chiqilgan. Xalil ibn Ahmad “mustaqil izlanishga kirishganida, hind, yunon va boshqa she’riyat
ilmlari unga shunday manba bo‘lib xizmat qildiki, olim o‘z arudi uchun ma’lum eng umumiy
g‘oyalarni o‘ziga singdirdi” [19, 20].
Forobiy Arastuning mimesis haqidagi g’oyasidan kelib chiqib, she’rni narsa va hodisalar
o’rtasidagi o’xshashlikni yaratish hodisasi deb ta’kidlaydi [5; 6].
Abu Nasr Forobiyning she’riyat va uning maqsadlariga bag‘ishlangan ikkita asari bizgacha
yetib kelgan. Biri “Kitob ash-shi’ir” (“She’r kitobi”), ikkinchisi “Risola fi-qavoniyn sinoat-ash
shuaro” (“She’riy san’at qoidalari”). Har ikki kitobda ham adabiyotning “g‘ayrioddiy” ta’sirchan
salohiyati, ya’ni she’riyat, she’r va musiqa uyg‘unligi, she’r turlari, o‘lchov va so‘z o‘rtasidagi
munosabatning mavjudligi she’riyatni san’at turiga aylantirgani haqida qimmatli fikrlar jamlangan.
She’riyatning “g‘ayrioddiyligi” shoir iste’dodining favqulodda ta’siri natijasidir.
ISSN 2515-8260
07-jild, 02-son, 2020-yil
Machine Translated by Google

---

Evropa molekulyar va klinik tibbiyot jurnali