Эя я ч, fQ andaM,J

■
'{ЛМХЛШ
(^эя я ч ,  <
^fQ andaM ,J 
ç^üvJc  ^& üw yaävncn,  & $рйш руоА,  (ğ fa r/c ^H )ı/vm #ı  <
~%  
(^ü rJ c   ç y tfta d m iy y a tim iib  
^Ь м чоуисаш  v&  Q% am(M
(ğ/äAüe/ı>  Q%
m
.nay& /& ri  & $ /fo n d a   оЛ эм *  ^/ит м им /ия*.
Q0& »9^ауеа?г-  (^ ü r/c ü   'W na  ^2)

Türkologiyanm  və Türklüyün  şah  əsəri 
«DİV A N Ü   LÜĞ AT-İT-TÜRK » 
A T A H O L D İN Q in 
sponsorluğu  ilə nəşr edilmişdir. 
Sonsuz təşəkkürlər!

2
M ah m u d K aşğari
jL > b  
£J3
j j j
1
wu
  I
d j ü i  
ü j
U J   ( j i j j j
J   j A İ l   < A
^ j 3
( j b V  
i ✓■>' ~\ 
ö
^
jüäj
D ivanü lüğat-it-türk
3
AZƏRB AY CAN  MİLLİ  ELMLƏR  AKADEMİYASI 
FQLKLOR  İNSTİTUTU
MAHMUD KAŞĞARİ
«DİVANÜ 
LÜ ĞAT-İT-TÜRK»
DÖRD CİLDDƏ
ICİLD
Tərcümə edən və 
nəşrə hazırlayan:
Ramiz  ƏSKƏR
A z a r b a y c a n  
Respublikası  Prezidentinın 
İçlər İdarəsi
PR E2İD EN T  K İTA B X A N A S I
Bakı  -  “Ozan” - 2006

-* 
f   j   0.  iO  Z
i ’  ъ
'  • 
'x -  c-__________________________________________ Mahmud Kaşğari
Azərbaycan  Milli  Elmlər Akademiyası 
Folklor İnstitutu  Elmi  Şurasınm 
qərarı  ilə  nəşr olunur
Elmi  redaktor:
Azərbaycan  Milli  Elmlər 
Akademiyasının  müxbir üzvü, 
Türk Dil  Qurumunun fəxri 
üzvü,  əməkdar elm xadimi, 
filologiya  elmləri doktoru, 
professor Tofiq  HACIYEV
Rəyçi:
Azərbaycan  Milli  Elmlər 
Akademiyasının  müxbir üzvü, 
filologiya elmləri doktoru, 
professor Nizami CƏFƏROV
Məsləhətçilər:
professor Hüseyn  İSMAYILOV 
professor Məmmədəli QIPÇAQ 
professor Əzizxan TANRIVERDİ
Mahmud  Kaşğari.  «Divanü  lüğat-it-türk».  Dörd  cilddə.  I  cild, 
Bakı,  “Ozan” ,  2006,  512 səh.
Dahi  türk  dilçisi  və  ensiklopedisti  Mahmud  Kaşğarinin  «Divanü  lüğat-it-türk» 
əsəri  dünya  dilçilik elminin  ən  qədim  və  ən  möhtəşəm  nümunələrindən  biridir.  Türk 
dünyasının  və  türkologiya  elminin  ən  parlaq,  ən  əhəmiyyətli  əsəri  olan  «Divanü 
lüğat-it-türk»  yalnız  türk  dili  və  ədəbiyyatının  deyil,  eləcə  də  türk  tarixinin,  türk 
mədəniyyətinin,  türk  mənəviyyatının  və  psixologiyasının  tədqiqi  üçün  misilsiz 
mənbə,  bitməz-tükənməz qaynaqdır.  Bu  şah  əsər haqlı  olaraq  min  il bundan  əvvəlki 
türk  dünyasının  ensiklopediyası,  türklüyün  aynası,  Mahmud  Kaşğari  isə  türkçülüyün 
banisi  sayılır.
Kitab  dilçilər,  ədəbiyyatçılar,  tarixçilər,  etnoqraflar  və  digər  elm  sahələrinin 
mütəxəssisləri,  habelə ali  məktəblərin  filologiya  fakültələrinin  tələbələri  və  şanlı türk 
keçmişi  ilə maraqlananlar üçün  nəzərdə tutulur.
Kitabla  bağlı arzu və  iradlarmızı bu  ünvana göndərə bilərsiniz:
[e-mail]
ISBN  9952-426-00-x
„   4072060105
о  
- Д)\ю
On - 047-06
1
 Ramiz Əskər,  tore  n ıə .  2006
Divanü lüğat-it-türk
5
S  U   N  U  Ş
Aziz Azerbaycan’h  Kardeşlerim!
Uzun  bekleyiş  ve  hasretten  sonra  Türklüğün  ve  Türkoloji’nin  şah- 
eseri  Divanü  Lugat-it-Türk’e  kavuştunuz.  Azerbaycan’ın  Fahri  Vatandaşı 
olarak  bu  muhteşem  eserin  basılmasında  ve  böylece  Sizlere  ulaşmasında 
benim de katkılarım olduğu  için çok bahtiyarım.
Değerli  dostum,  kardeşim  Dr.  Ramiz  Asker  uzunca  yıllar  çalışarak 
bu eseri çevirmiştir.  Büyük bir hizmet yapmıştır.  Kendisini  kutluyorum.
Divanü  Lugat-it-Türk  yaklaşık  bin  sene  bundan  önceki  Türklüğün 
ansiklopedisi,  aynasıdır.  Ünlü  bilgin  Kaşgarlı  Mahmut  bu  kitabında  о  döne- 
min  Türkçesini,  Türk  Kültürünü,  Edebiyatını,  Tarihini,  Coğrafyasını,  Etno- 
grafisini,  sosyal  ilişkilerini,  dini  inançlarını,  ünvan  ve  makamlarını,  atasöz- 
leri  ve deyimlerini,  efsane  ve  mitlerini,  şiir  ve  ağıtlarını,  giyim  ve  kuşamım, 
yemek  ve  silahlarmı,  bitey  ve  direğini...  ayrıntılı  biçimde  işlemiştir.  En 
önemlsi,  Kaşgarlı  Mahmut  Türkçenin  ilk  gramerini  yazmış,  dünya  dilcilik 
ilmi  tarihinde  ilk  kez  karşılaştırmalı  [mukayeseli]  yöntemin  temelini  atmış 
ve  bunu  Avrupa  Aydınlanma  [Maarifcilik]  çağının  ünlü  dilcilerinden  asır- 
Iarca  önce  başarmıştır.  Yazar,  kitabında  aşağı  yukarı  dokuz  bin  Türkçe  keli- 
menin  anlamını  açıklamış,  onları  fiil,  isim,  sıfat,  zamir  fevezlik]  olarak 
sınıflandırmıştır.
İşte  bunlardan  dolayı  Divanü  Lugat-it-Tiirk  evrensel  Türk  Kültürü- 
nün  ana  kaynağı,  en  temel  eserlerinden  biri  olarak  çeşitli  iilkelerde  basıl- 
mıştır.  Tiirkiye  Türkçe’sinin  yanı  sıra  Özbek,  Uygur,  Kazak  Türkçe’Ierine, 
Almanca’ya,  İngilizce’ye,  Farsça’ya,  hatta Çince’ye çevrilmiştir.

6
M ahm ud K aşğari
Sevgili  okurlar!
Kaşgarlı  Mahmut  bu  eserle  gelecek  kuşaklara  da  gerekli  mesajlar 
göndermiş,  Türkçe’yi,  Turk  Kültürü’nü  sevmeyi,  geliştirmeyi  ve  yüceltmeyi 
öğütlemiştir.  Bu husus  çok önemlidir.
Bu  bağlamda  tercümenin  ünlü  Devlet  ve  Siyaset  adamı,  Türk  Dili- 
nin  ve  Medeniyetinin  havarisi,  çağdaş  Azerbaycan  Devleti’nin  mimarı, 
rahmetli  Cumhurbaşkanı,  milli  lider,  dostum  ve  kardeşim Haydar Aliyev’in 
unutulmaz  ve parlak hatırasına ithaf edilişi рек yerinde bir harekettir ve beni 
fevkalade  memnun  etmiştir.  Sayın  Cumhurbaşkanı  İlham  Aliyev’in  de  aynı 
çizgide  yürüyeceğine  inamyorum.  Kaşgarlı  Mahmut,  daha  bin  sene  önce 
Türklerde  varislik  ve  devamlılığı  şu  atasözünde  ifade  etmiştir:  “Ata  oğlu 
ataç  toğar.”  Dinlerken  her  zaman  zevk  duyduğum  kıvrak  ve  güzel  Azerice- 
de bunun karşılığı şöyledir:  “Oğul atasına çeker,  ot, kökü üstünde biter.”
Bu  vesileyle, Dr.  Ramiz  Asker’e takdir  ve  teşekkürlerimi  iletiyorum. 
Ayrıca,  eserin bilimsel  editörü,  ünlü bilim adamı,  Azerbaycan Milli  Bilimler 
Akademisi  Muhabir  Üyesi,  Türk  Dil  Kurumu  Şeref  Üyesi  Prof.  Dr.  Tofik 
H aciyev’i,  reyci,  Azerbaycan Milli  Bilimler Akademisi  Muhabir Üyesi  Prof. 
Dr.  Nizami  Caferov’u,  eserin  basımı  için  Bilim  Konseyi  karanm  çıkarmış, 
Türk  Dünyasında  kendi  alaninda  biricik  kurum  olan  Folklor  Enstitüsü  ve 
Enstitü’nün  Başkam  Prof.  Dr.  Hüseyin  İsm ailo v ’u  ve  sevgili  Azerbaycan’li 
kardeşlerimi  içtenlikle kutluyorum.
Saygılarımla
P   { j L | U t W ^ C *
Süleyman DEMİREL 
T.C. 9. Cumhurbaşkanı 
Ankara,  0cak2006
D ivanii lüğat-it-türk
1
REDAKTORDAN
M a h m u d   K aşğ arin in   « D ivanü  lüğat-it-türk»  kitabı  həm  həcm,  həm 
m ə z m u n ,  h ə m   də  yazılma  tarixi  etibarilə  türkologiyanın  эп  böyük,  эп 
qiym ətli,  эп  qədim  əsəridir.  T ü rk   dünyasınm   bu  m öhtəşəm   abidəsinin, 
gec  də  olsa,  Azərbaycan  dilinə  tərcüməsi  və  nəşri,  fılologiyamızın  elmi 
dövriyyəsinə  daxil  edilməsi,  tədqiqatçılara,  geniş  ziyalı  və  oxucu  kütləsi- 
пэ  çatdırılması  ölkəmizin elmi-mədəni h əy atın d a m ü h ü m  hadisədir.
Bu  n a d ir  lüğət-ensiklopediya  sayəsində  qədim   yazılı  abidələrimizin 
d a h a   düzg ü n   ox u nm ası  və  anlaşılması,  milli  mədəniyyətimizin  bir  çox 
m ü h ü m   cəhətlərinin  d a h a   yaxşı  öyrənilməsi  və  qavranılm ası  m ü m k ü n  
olacaqdır.  « D iv a n ü   lü ğ at-it-tü rk »   min  il  b u n d a n   əvvəlki  dilimizin,  tarix 
və  mədəniyyətim izin  эп  dəyərli,  эп  başlıca  m ənbəyi  və məxəzi  kimi  elmi- 
mizdə  ta m am ilə  yeni  üfüqlər  və  istiqamətlər  açm ağa,  d a h a   geniş,  d a h a  
əhatəli  və d a h a   dərin  a ra ş d ırm a la r a p a rm a ğ a   köm ək  edəcəkdir.
H esab   edirəm   ki,  A zərb ay ca n ın   elmi-mədəni  həyatı  fılologiya  elmləri 
namizədi  R a m iz   Əskərin  tərcüm əsində  o n a   təq d im   o lu nan   bu  qiymətli 
hədiyyəni ü r ə k b  və sevinclə qarşılayacaqdır.
Elimizə və elmimizə xeyirli-uğurlu  olsun!
Prof.  D r.  T o fiq  H A C IY E V .

8
M ahm ud K aşğari
MAHMUD KAŞĞARİ VƏ ONUN 
«DİVANÜ LÜĞAT-İT-TÜRK» ƏSƏRİ
(A Z Ə R B A Y C A N C A  N Ə Ş R İN Ə   Ö N   SÖZ)
GİRİŞ
O r ta q   tü rk   ədəbiyyatı  qədim   dövrdə  Orxon-Yenisey  abidələrinin, 
o rta   döv rd ə  isə  d örd  fu ndam ental,  m öh təşəm   klassik  əsərin  üzərində 
yüksəlir.  B unlar  türk  və  d ü n y a  ədəbiyyatının  эп  n a d ir  incilərindən  biri 
sayılan  «D ədə  Q o rq u d »   dastanları,  bəşər  tarixinin  və  mədəniyyətinin 
həcm  etibarilə  эп  böyük  əsəri  olan  «M anas»  d astam ,  böyük  tü r k   m ütə- 
fəkkiri,  şairi və dövlət xadim i Y u sif Xas  H acib   B alasağu n lu n u n   « Q u tad - 
ğu  Bilig»  poem ası  və  ilk  tü r k   ensiklopedisti,  d ah i  dilçi,  fıloloq,  etnoqraf, 
m ədəniyyətşünas  M a h m u d   Kaşğarinın  « D iv an ü   lüğat-it-türk»  əsəridir.
U m u m tü r k   ədəbiyyatının  təməl  sütunları  olan  bu  d ö rd   şah  əsərdən 
üçü  tü rk   dillərinin  ayrı-ayrı  qruplarına,  məsələn,  «D ədə  Q o rq u d »   oğuz 
q ru p u n a ,  « M an as»   qıp çaq   q ru p u n a ,  « Q u tad ğ u   Bilig»  karluq  q r u p u n a  
məxsus  və  m ənsubdur.  « D iv an ü   lüğat-it-türk»  isə  universal  bir  əsər  kimi 
b ütü n   q ru p ,  dil  və  ləhcələrin  fövqündə  d a y a n a n ,  onların  a ra sın d a  heç 
bir  fərq  q o y m a d a n   istisnasız  olaraq  hamısını  əh atə  edən  və  özündə 
cəmləşdirən  son  dərəeə zəngin  xozinədir.
Divanü lüğat-it-türk
9
«D ivanü  lüğat-it-türk»ün  эп  m ü h iim   özəlliyi  onun  sadə  bir  lüğət 
deyil,  izahlı  lüğət,  d a h a   doğrusu,  ilk  tü rk   ensiklopediyası  olmasıdır. 
Əsərdə  min  il  b u n d a n   əvvəlki  tü rk lü y ü n   b ü tü n   xiısusiyyətləri  -   b a şd a 
dili  və  ədəbiyyatı  olm aqla  tü rk ü n   tarixi,  coğrafıyası,  mədəniyyəti,  iqti- 
sadiyyatı,  mənəvi-milli  dəyərləri,  psixologiyası,  dünyagörüşü,  həyatjter- 
zi,  ad ət  və  ənənələri,  a i b ,   qoh um lu q ,  q o nşu lu q   və üm um ən  sosial m ü n a - 
sibətləri,  geyimi,  silahları,  mətbəxi,  oyunları,  əyləncəsi...  bir  s ö zb ,  hər 
şeyi  ideal  şəkildə  öz  əksini  tapmışdır.  M ükəm m əl  m əlum at  və  b ilik b r 
to p lu s u  yaratm aq  sahəsində  M a h m u d   K aşğari  Qərbi  A v ro p a n m  m aarif- 
çi-ensiklopedistbrini  7  əsr qabaqlam ışdır.
«Divan»ın  digər  эп  m ü h ü m   özəlliyi  d ü n y a  dilçiliyi  tarixində  m ü- 
qayisəli  m etodun  əsasmı  qoyması,  tü rk   dilb rin in   müqayisəli  q ra m m a - 
tikasını  yaratması  və  zəngin  tü rk   dilini  k ö k lü  ərəb  dili  i b   qarşılaşdır- 
m a q   surətilə  bu  iki  dilin  müqayisəsini  aparm asıdır.  D ilb rin   müqayisəsi 
sahəsində  M a h m u d   K aşğari  öz  böy ü k   xələfı,  « M ühakim ət  ül-lüğəteyn» 
əsərində  tü rk   dilinin  fars  dili  i b   müqayisəsini  verən  dahi  m ü təfək k ir  və 
şair  Əlişir  Nəvaini  4  əsr,  F .B o p p ,  Y .Q rim m ,  V.H um boldt,  R .R a s k   kimi 
m ə şh u r dilçibri  isə təqribən  8  əsr  qabaqlam ışdır.
Bu  əsər  ərəblərə  tü r k   dilini  ö yrətm ək,  xilafətdə  və  b ü tü n   d ü n y a d a  
t ü r k b r i n   getdikcə  a r ta n   siyasi,  hərbi  ü stü n lü y ü n ü   həm  də  mədəniyyət 
sah əsin d ə  ta clan dırm aq   məqsədilə  yazılmışdır.  Ç ü n k i  « D ivan»  yazıl- 
m a z d a n   bir  neçə  il  əvvəl  öz  passionarlığının  zirvəsinə  çatan  t ü r k b r   M ə- 
tənin  və  Atillanın  davam çısı,  tarixin  eşsiz  qəhrəm anı  A lparslanın  baş- 
çılığı altında  M alazgird  m e y d a n   m ü h arib əsin d ə qoca  və q art  Bizansı tar- 
m a r   edərək  A n a d o lu n u   fəth  etm əyə  başlamışdılar.  T ü rk   fü tu h atın ın   bu- 
n u n la   kifayətlənməyəcəyi  gün  kimi  aydın  idi.  M ah m u d   K aşğari  «Di- 
v a n » d a   gəb cək d ə  baş  verəcək  şanlı  savaşları  və  tü rk   cahan  hakimiyyəti 
m əfkurəsinin  m ü t b q   gerçəkləşəcəyini  m ü jd əb y irdi.  О  yazırdı:  « T an rm ın

10
M ahm ud K aşğari
inayəti  ilə  günəş  türk  bürclərində  d o ğ d u   və  g ö y b r in   b ü tü n   dairələri 
onların  m ü l k b r i  üzərində dönd ü .  T an rı  o n la ra  tü rk   adını  verdi  və  onları 
yer  ü zünə  h ak im   qıldı.  D ö v r ü m ü z ü n   x aq an larm ı  o n la rd a n   çıxardı, 
d ü n y a  millətlərinin  idarə  cilovunu  on ların   əlinə  tapşırdı,  onları  h a m ıd a n  
ü stü n   e b d i,  onları  h aqq  üzrə  qüvvətləndirdi.  T ü k r b r b   əlbir  olanları  və 
tərəfdarlarını  əziz  tutdu,  t ü r k b r i n   sayəsində  b ü tü n   arzularına  çatdırdı, 
p is b rin ,  q a r a g ü r u h u n   şərindən  q o ru d u .  T ü r k b r i n   oxlarından  q o r u n a  
bilmək  ü çü n   onların  yolunu  tu tm a q   hər  bir  ağıllı  a d a m a   layiq  və 
m ü n asibd ir.  D ərdini  söyləmək və  t ü r k b r i n   k ö n lü n ü   fəth etm ək  üçün  on- 
ların dilində dan ışm aq d an   b aşqa yol yoxdur».
M a h m u d   K aşğari  to rp aq ları  üzərində  günəş  b a tm a y a n   tü rk   impe- 
riyasımn  eh tişam   və  əzəmətini  vurğ u lay araq   b u n u   son  bəşər peyğəmbəri 
həzrəti  M əh əm m əd in   (s.ə.s.)  hədisləri  i b   təsdiq  edirdi:  «A nd  içərək  de- 
yirəm  ki,  m ən  b u n u   B u x aran m   m ö təb ər  im am ların m   birindən  və  nişa- 
p urlu   b a ş q a   bir  im am dan  şəxsən  eşitmişəm.  O n la r  ikisi  də  sənəd-sü- 
b utla  bildirirdi  ki,  peyğəmbərimiz  qiyam ətin  əlamətlərini,  axır  zam an ın  
fitnə-fəsadlarını  və  oğuz  tü r k b r in in   o rtay a  çıxacağını  söybdiyi  vaxt 
« T ü rk   dilini  öyrənin,  çünki  o n lar  ü çü n   uzun  sürəcək  h ö k m ran lıq   var- 
dır»  deyə  b u y u rm u şd u r.  Vəbalı  söyləyənlərin  b o y n u n a ,  b u   hədis  do ğ ru  
isə,  tü rk   dilini  öyrənm ək  çox  vacib  işdir,  əgər  b u   söz  d o ğ ru   deyilsə,  о 
zam an   tü r k   dilini  öyrənməyi  ağıl  əm r edir».
M a h m u d   K aşğari  şüurlu  bir  m ilb tç i  kimi  d a im a   tü rk lü y ü   i b   öyün-
müş,  iftixar duym u şdu r.  O,  « D iv an ü   lüğat-it-türk»də peyğəmbərə  istina-
d ən  b a şq a  bir  hədisdən  də  bəhs  edərək  yazmışdır:  «H əm in  hədis  b eb d ir:
«U lu  T a n rı  "mənim  bir  o r d u m   vardır,  o n a  "türk"  adı  vermişəm,  o n u
/»
Şərqdə  yerləşdirmişəm.  Bir  millətə  acığım  tutsa,  türkləri  o n u n   üzərinə 
müsəllət  edərəm"  deyir.  Bu,  t ü r k b r i n   b ü tü n  in san lara  nəzərən  ü stün- 
lüyüdür.  Ç ü n k i  adı  onlara  T an rı  özü  vermişdir,  onları  yer  üzü n ü n  эп
Divanü lüğat-it-türk
11
yüksək  yerində,  havası  эп  təmiz  ö lk ə b rd ə   yerləşdirmiş  və  o nla ra  "öz  o r ­
dum"  demişdir.  B u n un la  ЬэгаЬэг,  tü r k b r d ə   gözəllik,  zəriflik,  incəlik, 
ədəb,  hörmət,  b ö y ü k b r ə   ehtiram ,  sözündə  bütövlük,  təvazökarlıq,  igid- 
lik  və  mərdlik  kimi  h ər  biri  saysız-hesabsız  tərifə  layiq  olan  ərdəmləri 
zikr etməyə ehtiyac yoxdur».
Öz  k itab ın d a  bu  s ö zb ri  yazan,  türk lü y ü   hər  fürsətdə  vəsf və  tərən- 
n ü m   edən,  onu  göylərə  qaldıran,  öz  əsərini  ərəb  və  islam  düny asm m  
m ərkəzi  B ağdadda  tü rk   qılıncının  kölgəsinə  sığınmış  əm irəlmöminin 
xəlifəyə  təqdim  edən  müəllif,  heç  bir  şü b h ə  yox  ki,  tarixin  axışını  dəyiş- 
dirən,  bir  alində  qılınc,  bir  əlində  Q u r a n   o lm aq la  yer  ü zündə  yeni  və 
əd ab tli  nizam  q u ran ,  əm in-am anlıq  y ara d a n ,  sülhü  və  asayişi  b ərqərar 
edən  yüksək  xarakterli  nəcib  və  q əh rəm an   tü rk   m ilb tin in   qeyri-adi, 
seçkin  və m ü m taz  bir  övladı  olmalı  idi.
« D İ V A N » IN  Y A Z I L D I Ğ I D Ö V R  VƏ  M Ü H İ T
840-cı  ildə  ilk  türk-islam   d ö v b ti  o la n   Q a r a x a n i b r   imperiyası  (840- 
1212)  yaranm ışdır.  M əş h u r  rus  tarixçisi  V .V .Q riqoryev  h ak im   s ü la b n in  
a d ın d a n   çıxış  edərək  bu  im periyaya  Q a r a x a n i b r   d ö v b ti  adını  vermiş- 
d i r 1.  Bu  dəqiq  və  sərrast  term in   d a h a   s o n ra   d ü n y a   tarixşünaslığında 
m ö h k ə m b n m işd ir.  V .V .Q riqoryevdən  s o n r a   m əşhu r  şərqşünas  V.V.Bar- 
th o ld u n   iki  əsəri2,  A v striy a  tü rk o lo q u   O tto   Pritsakın  Q a r a x a n i b r   döv- 
ləti  h a q q ın d a   m ə q a b b r i 3  Şərqi  və  Q ərbi  T ü r k ü s ta n d a   372  il  boyu n ca
1  B.B.Григорьев.  Караханиды  в  Мавераннагре  по  Тарихи-Мунедджимбаши,  СПб., 
1874,  18  с.
'   В.В.Бартольд.  Туркестан  в  эпоху  монгольского  нашествия.  СПб.,  1898,  201  с.;  уепэ 
onun:  O rta  Asya Türk  Tarihi  H ak k in d a  Dersler.  A nkara,  1975,  390 s.
3  O.  Pritsak.  Die  Karachaniden.  Der  Islam,  Bd.  31,  №   1,  1953,  p.  17-68;  уепэ  onun: 
K arahanlilar  840-1212.  Islam  Ansiklopedisi,  с.  VI,  Istanbul,  1952,  s.  251-273;  уепэ 
onun:  Von  den  Karluk zu  den  Karachaniden.  Z D M G ,  1951,  Bd.  26,  p.  270-302.

12
M ahm ud K aşğari
mövcud  olmuş  Q arax an ilər  d ö v b tin in   tarixini  işıqlandıran  ilkin  tutarlı 
mənbələr  sayılır.  B u n la rd an   başqa,  Əhməd  Zəki  Vəlidi  Toğanın  bir  dərs 
vəsaiti4,  o rta   əsrlər  d ö v rü n ə  aid  bir  sıra  səyahətnam ələrin  bəzi  fəsilləri 
Q a r a x a n i b r  d ö v b tin in   tarixindən bəhs edir.
G etdikcə  qüvvətlənən  və  böyüyən  Q a r a x a n i b r   d ö v b tin in   ərazisi  X 
əsrin  ilk  illərində  şərqdə  K əşmirə,  qərbdə  X arəzm ə,  şim alda  Balxaş  gö- 
lünə  və  A ral  dənizinə,  c ə n u b d a   isə  M ərvə  q əd ər  u z an ır  və  təxminən  3 
milyon  k v a d ra t kilometrlik  ərazini  əhatə edirdi5.
Q a r a x a n i b r   d ö v b tin in   etnik  tərkibi  m ü x təlif  idi.  Əhalinin  böyük 
əksəriyyətini  tü rk   b oy ların d an   olan  çigilbr,  y ağ m alar,  tuxsılar,  arğular, 
karluqlar,  tü r k e ş b r ,  u y ğ u rlar  təşkil  ed ird ibr.  Т эЬ ээЬ г  arasın d a  o ğuz  və 
qıpçaq  boyları,  h a b e b   xeyli soğd,  to x a r və tacik vardı.
Q a r a x a n i b r   sü lab sin in   hansı  b o y a  m ənsub  o ldu ğ u   barədə  m ü b ah i- 
sələr  hələ  də  öz  həllini  tapm am ışdır.  V.V.Q riqoryevin  fikrincə,  x aq an lar 
karluk  b o y u n a 6,  O .P ritsak ın   qənaətinə  görə  isə  çigil  və  yağm a  b o y u n a 
m ənsub  idilər7.  N .A .A risto v 8,  A .D ilaçar9  və  S .Q .K ly a şto rm 10  bu  məsə- 
lədə  V .V .Q riq o ry ev b   həmrəydirlər.  U yğurların  tarixi  üzrə  tanınmış  mü- 
təxəssis  D.İsiyev  isə  b e b   h esab   edir  ki,  x a n əd a n   m ə h z  y ağ m a  b o y u n d an  
çıxm ışdır11.  M . F . K ö p r ü l ü 12,  h a b e b   oğuzlar,  o n la rın   b o y   təşkilatları  və 
dastanları  h a q q ın d a   bir  sıra  dəyərli  əsərlər  yazm ış  m ə ş h u r  tarixçi  F a ru q  
Sümər  d ə  Q a r a x a n i b r   x an əd a n m ın   yağm a  b o y u n d a n   olduğu  fikrində-
4 A.Z.V.Togan.  K arahanlılar 840-1212.  İstanbul,  1967  Yılı  Ders  Notları,  145  s.
5 Turğun  Almas.  Uyğurlar.  T om   1,  Almuta,  1992,  s.  4.
6 B.B.Григорьев, həmin  əsər,  s.  5.
7  O.Pritsak,  həmin  əsər, s.  22.
8  H.A.Аристов.  Заметки  об  этническом  составе  тюркских  племен  и  народностей  и 
сведения  об  их численности.  Живая старина,  год  IVI,  вып.  III-IV,  СПб,  1896,  с.  313.
9  A.DiIaçar.  K utadgu  Bilig  İncelemesi.  T D K ,  Ankara,  1995,  s.  21.
1(1 С.Г.Кляшторный.  Эпоха Махмуда  Кашгарского.  СТ,  №  1,  1972,  с.  20.
11  D.İsiev.  Uyğur tarixi.  Alm uta,  1995,  s.  135.
12  M .F.K öprülü.  Karahanlılar  veya  Hakaniye  Devleti.  Türkiye  Tarihi.  istanbul,  1923,
с.  1,  s.  107.
Divanü lüğat-it-türk
13
d ir 13.  V.V.Barthold  isə  bu  məsələnin  ayrıca  tədqiqata  ehtiyacı  olduğunu 
qeyd  edərək  bildirmişdir  ki,  hakim   s ü la b   böyük  ehtim ala  görə  karluq 
boyundandır14.  Qırğız  alimi  O .Q arayev  isə  Q ara x a n ib ri  çigil  b o y undan 
saymışdır15.
Q a r a x a n ib r   sü la b s in in   banisi  Köl  Bilgə  Q a ra   xan  idi.  T a m   30  il  da- 
vam   edən  h ö k m ran lığ ı  d ö v rü n d ə  (850-880)  о,  güclü,  m ərkəzbşm iş  döv- 
lət  q urm uş,  uyğur,  çigil,  yağm a,  tuxsı,  arğu  və  karluqları  vahid  d ö v b t 
ideyası  ətrafında  birləşdirməyə  müvəffəq  olm uşdur.
Q a ra x a n ib r  d ö v b tin in   ilkin  dövrlərində  əhalinin  b ö y ü k   hissəsi 
budda  dininə,  bir  qismi  isə şamanizmə,  manixeizmə və xristianlığa,  hətta 
zərdüştiliyə  etiqad  edirdi.  K öl  Bilgə  Q a r a   xanın  nəvəsi,  Bazir  xanın  og­
lu  Satuk  Tiginin  920-ci  ildə  taxta  çıxmasından  so n ra  islam  dininə  keç- 
mək  məsələsi  gündəliyə  gəldi,  932-ci  ildə  isə  S atu k   xan  şəxsən  islamı 
qəbul  edərək  Ə b d ü lk ərim   S atu k   Buğra  xan  adını  aldı  və  b e b l ik b ,  islam 
dini  Q a r a x a n ib r  d ö v b t i n i n   rəsmi  dini  o l d u 16.
M əşhur  uyğ u r  tarixçisi  T u rğ u n   A lm asın  fıkrincə,  Q a r a x a n ib rin   is­
lam   dininə  keçm əsinin  4 əsas  səbəbi  vardı:
1.  D igər  d i n b r ,   x ü s u s ib   d ə  buddizm   tü rk   boylarının  cahangirlik  və 
f ü tu h a t  ru h u n a   b u x o v  vurur,  onları  tərki-dü n y ah ğ a,  zahidliyə səsləyirdi;
2.  Dini  e tiq ad la rın   çoxluğu  dövləti  idarə  etməyi  çətinləşdirir,  dini 
in am dan  d oğ an   z i d d iy y ə tb r   isə  ayrı-ayrı  konfessiyalar  arasın da  təəs- 
sübkeşliyi,  nəticə  e t i b a r i b   separatçılığı  k ö r ü k b y ir ,  d ö v b ti n   siyasi  varlı- 
ğına və ərazi  b ü tö v lü y ü n ə  ciddi  təhlükə yaradırdı;
13  Faruq  Sümər.  Oğuzlar.  Bakı,  1992,  s.  75.
14  B.B.Бартольд.  Двенадцать  лекций  по  истории  турецких  народов.  Сочинения,  т.  V, 
М.,  Наука,  1968, с.  70-73.
15  О.Караев.  История  Караханидского  каганата.  Фрунзе,  1983,  с.  86.
16  Nuraniye  Hidayet.  K a ra h a n lıla r  Devıinde  Uygur  Halk  Edebiyatı.  Doğu  Türkistanın 
Sesi -  Şarki  Türkistan  Avazı,  1991,  №   4 s.  27.

_Z_________ ______________  
____________ _______________ Mahmud Kaşğari
3.  Q arax an ilər  d ö v b tin in   sərhədlərinə  q əd ər  gəlib  çıxmış  ərəblər  is- 
lam   dinini  yaym aq  ü çü n   d ip lo m atik   tədbirlərlə,  təbliğat  və  təşviqatla 
yanaşı  silahlı  qüvvədən  d ə  geniş  istifadə  edir,  qeyri-islam,  kafır  ölkələri- 
ni  tu t m a q   və  o r a d a   islamı  b ə rq ərar  e tm ə k   ü ç ü n   h ər  şeyə  əl  atırdılar. 
H a lb u k i  islamın  könüllü  şəkildə  qəbul  edilm əsi  d ö v b t i   ərəb  ordularınm  
is-tilasından xilas edə  b ib rd i;
4.  X   əsrdə  artıq  bir  d ü n y a   dininə  ç e v r i b n ,  A siyada,  Afrikada,  hətta 
A v r o p a d a   geniş  yayılan  islam  və  o n u n   q a n u n l a r ı  son   dərəcə  cazib  idi, 
üstəlik,  bu  dinin  ən  başlıca ideyası  olan   tə k allah lıq   qədim  tü rk  tenqrizmi 
ilə səsləşir,  t ü r k b r i n  f ü tu h a t r u h u n a  uy ğ u n   g əlird i17.
B aşq a  bir  fıkrə  görə,  S atu k   B u ğ ra  x a n   islamı  qəbul  etməklə  Sama- 
n ib r i n   və A b b a s ib r in  him ayəsini və  rəğbətini  q a z a n m a q  istəyirdi18.
T arixi  m ənqibələr  isə  S atu k  B u ğ ra  x a n ın   islam   dinini  öz  ölkəsindən 
q a ç a ra q   Q a r a x a n ib r ə   sığınm aq  m əcb u riy y ətin d ə  q a la n   S a m a n ib r  xanə- 
d an ın a  m ə n su b   şahzadə  Ə bu  N əsrin   təsiri  a ltın d a   qəbul  etdiyini  yazır- 
lar.  Məsələn,  R .R .A r a t  qeyd  edir  ki,  o r t a   əsrlər  tarixçisi  C am al  Karşi 
1282-ci  ildə  K a ş ğ a rd a   yazmış  o ld u ğ u  « M ü lh ə q a t  üs-sərah»  adlı  əsərində 
bu b a rə d ə  m ə lu m at  verm işdir19.
M ə ş h u r   tarixçi  O sm an   T u ran ın   yazd ığ m a  görə,  S atu k   Buğra  xanm  
islama  keçməsi  məsələsi  о  d ö v rd ə  T ü r k ü s ta n d a   z ö v q b   oxu n an   dini-əf- 
sanəvi  m ə n q ib əd ə  də  öz  əksini  tapmışdır.  H ə m in   mənqibədə  deyilir  ki, 
M əh əm m əd   rəsulullah  m e ra ca  çıxdığı  gecə  peyğəm bərlər  arasın d a  tanı- 
madığı  b ir  şəxsi  görm üş  və  C əbraildən  o n u n   k im   o ld u ğ u nu   soruşm uş- 
dur.  C əbrail  «Bu  şəxs  peyğəm bər  deyil,  333  il  so n ra   T ü r k ü s ta n d a   islam 
dinini  y ay ac aq   S atu k  B u ğ ra  xanın  ru h ııd u r»   deyə  cavab  vernıişdir. 
Peyğəm bər  sonsuz  sevinc  içində  уегэ  enmiş  və  B uğra  x ana  d ua  etməyə
17 T urğun  Almas.  Uyğurlar.  Torn  2.  Alm uta,  1993,  s.  15-16.
18 Almasbəq.  Əllamə ədip və islam  əkidiliri.  Arzu. №   10,  A lm uta,  1995, s.  26.
19 R .R .A rat.  K utadgu  Bı'lig,  I.  Metin.  A nk ara,  1979.  Giriş,  s.  ix'.
Divanü lü ğat-it-tü rk