Эя я ч, fQ andaM,J

35
Ti'ırk  Dil  Q u ru m u n u n   xətti  i b   nəşr  c td in n iş d ir 10.  Oııu  d a  dem ək  la- 
zıındır  ki,  bu,  d ü n y a d a   «Divaıı»ın  on  m ükom m əl  tərcüməsi  hesab  olu- 
nur.  Heç  də  əbəs  deyil  ki,  əsorin  başqa  d ilb r ə   tərcüməsi  zam anı  Bəsim 
Atalaym  tərcüməsi  əsas  baza  və etalon  ro lu n u   oynayır.
1957-ci  ildə  tan m m ış  dil  və  mədəniyyət  tarixçisi  Dəhri  Dilçin  tərə- 
findən  «Divan»ın  ərəb  əlifbası  i b   indeks  cildi  nəşr  olunm uşdur.  B u n d an  
başqa,  1990-cı  ildə  T ü rk iy ə  R espu b lik asın m   Mədəniyyət  Nazirliyi  «Di- 
anü lüğat-it-türk»ün  faksimilesini  tə k ra r ça p  etmişdir47.
30-cu  illərdə  SSRİ  E l m b r  A k ad em iy asın m  A zərbaycan fılialı  «Diva- 
n ü   lüğat-it-türk»ün  tərcüm asini  m əşh u r  dilçi  X alid  Səid  Xocayevə  tap- 
şırmışdır.  1935-37-ci  il b r d ə   h ə y a ta   k e ç irib n   həmin  tərcümənin  əlyazma- 
sı  hazırda  A M E A   Nəsimi  a d ın a   Dilçilik  İn stitu tu nd ad ır.  A r a d a n   keçən 
d ö v r  ərzində  əlyazmanın  bəzi  səhifəbri  sarala raq   o xunm az  h ala  düşsə 
də,  tərciimə  ü m u m ən   keyfiyyətli  və  səviyyəlidir.  Lakin  tərcüm ənin  dili 
m üasir  dilimizin  leksikası  i b   ta m   səsbşm ir,  bəzi  söz  və  te r m in b r   artıq  
arx aik b şm iş,  о  d ö v rd ə   d ab d ə  olan  yeni  türkcə  k ə lm ə b r  isə  bu  gün 
işbnm ir,  üstəlik,  30-cu  ilb r d ə   latın  əsaslı  A zərb ay can   qrafıkasında  isti- 
fadə  olunan  bozi  h ə r f b r   b u g ü n k ü   əlifbamıza  uymur.
Bəsim  A talayın  yazdığına  görə,  X alid  Səid  Xocayevin  əsas  nö q san ı 
s ö zb ri  klassik  xaqaniyyə  türkcəsi  i b   deyil,  m üasir  T ü rk ü s ta n   şivələrinə 
uyğun  şəkildə  verməsidir48.  Zənnim cə,  bu  tərcüməni  ehya  etm ək  əsəri  sı- 
fırdan  tərcüm a  etm əkdən  d a h a   çətin  və  ağırdır.  «Divan»ın  tərcüməsi  i b  
məşğul  o ld u ğ u n a  görə  bolşevik  repressiyasına  tuş  gəlmiş  və  b u n u   həyatı 
i b   ödəm iş  Xalid  Said  X ocayevin  ru h u   qarşısında  sayğı  i b   baş  əyirik.
46  D ivanü  Lügat-it-Türk  Tcrcümesi  (Çeviren:  Bcsim  Atalay).  I  cild,  A nkara,  1939;  II 
cild,  1940;  111  cild,  1941;  IV cild  (indeks),  1943.
47  Divanii  Lugat-it-Türk.  (Tıpktbasını).  Kültiir  Bakanlığı  Yayinlan,  Ankara,  1990.
4f<  Bosim  Alalay.  Önsöz.  Divanii  Lugat-it-Tiirk  Terciimcsi.  1939,  I  cild,  s.  XXXI.

36
M ahm ud K a şğa ri
« D iv an ü   lüğat-it-türk»ün  özbək  dilinə  tərcüməsini  tanınmış  alim  və 
m ü tərcim   Salih  M ütəllibov  h əy ata  keçirmişdir.  Ö zbəkistan  SSR   Elm lər 
A kadem iyasının  A .S.Puşkin  ad ın a  Dil  və  Ə dəbiyyat  İnstitutu  və  Ə b u  
R e y h an   Biruni  adına  Şərqşünaslıq  İn stitu tu n u n   birgə  təşkil  e td ik b r i  re- 
d aksiya  heyətinin  qərarı  i b   k itabın  I  cildi  1960-cı  ildə  (500  səhifə),  II 
cildi  1961-ci  ildə  (428  səhifə),  III  cildi  (466  səhifə)  1963-cü  ildə,  indeks 
cildi  isə  1967-ci  ildə  (Salih  M ütəllibov  b u   cildi  Qəni  Ə b d ü rrəh m an o v la 
birlikdə  hazırlam ışdır)  3  min  nüsxə tirajla  « D e v o n u   luğotit  tu rk   - T u rk iy  
suzlar  devoni»  adı  ilə  buraxılm ışdır49.  1967-ci  ildə  Salih  M ütəllibova  s ır f  
bu  tərcüm əyə,  o n u n la  bağlı  araşd ırm alara,  ş ə r h b r ə   və  q e y d b r ə   görə  fi­
lologiya e l m b r i  d o k to r u  elmi dərəcəsi verilmişdir.
« D iv a n ü   lüğat-it-türk»ün  uyğur  dilinə  tərcüməsi  isə  tam   bir  elmi- 
fıloloji  və  insani  faciə  i b   m üşayiət  o lu n m u şd u r.  H ə b   ötən  əsrin  30-cu 
ilb r in d ə   m ə şh u r  uyğ u r  şairi  K u tlu ğ   Şevki  (1876-1937)  Türkiyə-M isir- 
H in d ista n   səyahətindən  d ö n ərk ən   «D ivan»ın  Kilisli  nəşrini  özü  i b   Şərqi 
T ü r k ü s ta n a   gətirə  bilmişdi.  О  və  maarifçi-şair  M əhəm m əd  Əli  «D iva- 
n»ın  u y ğ u r  dilinə  tərcüməsinə  girişmiş,  lakin  bu  işi  başa  çatdıra  bilmə- 
dən  çinli  cəlladlar tərəfm dən q ə t b  yetirilm işbr.
1944-ciı  ildə bö y ü k   m übarizə  və q u r b a n la r   nəticəsində q u ru lan   Şərqi 
T ü r k ü s ta n   R espublikasm ın  lid erb ri  « D ivan»ın  u y ğ u r  dilinə  tərcüməsi 
b arəd ə  təlim at  v e rm iş b r  və  m ə şh u r  alim  İsmayıl  D am ollam   bu  işi  ger- 
çəkləşdirməyə  başlamışdır.  I  cildin  tam am landığı  dövrdə  Rusiya  i b   Çi- 
nin  birgə  intriqaları  nəticəsində  respublika  s ü q u ta  uğramış,  İsmayıl  D a- 
m ollam ın  vəfatı  i b   tərcüm ə  işi  yarımçıq  qalmışdır.  Lakin  bütiin  b u n la r 
«D ivan»la  bağlı  fəlak ətbrin   yalnız  başlanğıcı  idi.
4)  Мах,муд  K,oniFapHİı.  Девону  луготит  турк  -   Туркий  сузлар  девони.  Тарж^мон  ва 
нашрга тайёрловчи  С.М.Муталлибов.  I  том, Тошкент,  1460,  500 бет;  II  том  1961, 42' 
бет;  III  том,  1963.  466  бет;  IV том  (индекс),  1967,  543  bet.
Divanii lüğat-it-türk
37
1949-cu  ildə  Şərqi  T ü r k ü s ta n   qızıl  Çin  ord u ları  tərəfındən  işğal  edil- 
dikdən  sonra  K aşğarın  oyu n caq   rejiminin  başçısı  Seyfulla  Seyfullayevin 
təşəbbüsü  və  m addi  yardımı  i b   tanınmış  şair  və  tarixçi  Əhməd  Ziyai 
1952-54-cü  ilb rd ə  « D iv a n ü   lüğat-it-türk»ü  ta m   tərcüm ə  edərək  U rum çi 
ədəbi  abidələr  m uzeyinə  təhvil  vermişdir.  1957-ci  ildə  Sintszyan-Uyğur 
M u x tar  R a y o n u   ırıədəniyyət  nazirliyi  həm in  əlyazm anı  Pekində  nəşr  et- 
məyi  q ərara  almış,  h ə tta   b u n u n   üçün  lazımi  vəsaiti  də  ayrmışdır.  Lakin 
əlyazma  nəinki  ç ap   edilməmiş,  əksinə,  «yerli  millətçiliyə  qarşı  kam pa- 
niya»  çərçivəsində  m ü sad irə  e d ib rə k   yandırılm ış,  Əhməd  Ziyai  isə  bu 
tərcüməyə görə 20  il  ağ ır həbs  cəzasına  m ə h k u m   olunm uşdur.
«Divanü  lüğat-it-tiirk»ün  üçüncü  tərcüməsi  1960-63-cü  ilb rd ə  Ç in 
Elmlər  A k ad em iy asın ın   Sintszyan  (-uyğurca:  Şincanq  -   R.Ə.)  fılialınm 
direktor  m üavini  U y ğ u r   Sayram i  tərəfındən  h əy ata  keçirilmişdir.  Lakin 
bu  tərcümənin  əlyazması  da  eyni  aqibətə  uğram ış,  1966-cı  ildə  başlayan 
mənhus «mədəni  in qilab »   zam anı  yandırılmışdır.
M a o n u n   ö lü m ü n d ə n   sonra  Çində  « D iv a n » a   m a ra q   artmış,  uyğur 
xalqının  və  ziyalıların  təzyiqi  nəticəsində  Pekin  d ö rd ü n c ü   tərcüməyə 
icazə  vermişdir.  S in tszy an -U y ğ ur  İctimai  E l m b r   A kadem iyasının  təşəb- 
büsü  i b   « D iv a n ü   lüğat-it-türk»  İbrahim   M ü tin in   məsul  red ak to rlu ğ u  
altında  Ə b d ü ssalam   A b b a s,  Ə bdürrəhim   Ö tk ü r,  Ə bdürrəhim   Həbibulla, 
Əbdürrəşid  Kərim   Sabit,  Əbdülhəm id  Yusifi,  H alim   Salih,  H acı  N u r  
Hacı,  O sm an   M ə h ə m m ə d   Niyaz,  Emin  T u rs u n ,  Sabit  Ruzi,  M əh əm m əd  
Em in  və  M irsu lta n   O sm a n o v d a n   ibarət  12  nəfərlik  komissiya  tərəfindən 
yazm a  nüsxənin  faksimilesi,  Kilisli  Rifət,  Bəsim  A talay   və  Salih  M ü- 
təllibov  n ə ş r b r i  əsas  g ö t ü r ü b r ə k   tərcümə  o lu n m u ş  vo  1981 -84-cü  illərdə 
U ru m çid ə  3  cild  h alınd a  10  min  nüsxə  tirajla  nəşr  edilmişdir50.  B u n d an
5,1  M əhm ut  Kəşkəı i.  Türki  tıllar  divanı  -  Divanü  liiğat-it-türk.  Ürümçi,  Şincanq  Xəlik 
nəşriyyiti,  I  tom,  1981;  II  tom,  1982;  III  tom,  1984  (cildbr  ərob  əliftası  i b   çap  olun- 
ımış.  baş  söztar və  misallar  həm  ərəb.  həırı  da  latın  olilbası  ilə verilmişdir).

38
M ahm ud K aşğari
başqa,  S intszyan-U yğur  M u x ta r  R a y o n u n d a   «D ivan»la  bağlı  uy ğ ur  və 
Çin  alimləri  tərəfindən  saysız-hesabsız m əqalə və elmi  əsər yazılmışdır.
« D iv a n ü   lüğat-it-türk»ün  ingilis dilinə  ilk  tərcüməsi  Sir G e ra rd   K la- 
u s o n u n   adı  ilə  bağlıdır.  O,  1972-ci  ildə  nəşr  etdirdiyi  «  An  Etymological 
D ictio n ary   o f   Pre-thirteenth  C en tury   T u rk is h » 51  («XIII  əsrə  qədərki 
tü rk cə n in   etimoloji  lüğəti»)  əsərində  « D iv a n » d a n   d a   n ü m u n ə b r   vermiş- 
dir.  L a k in   mütəxəssislərin  fıkrincə,  b u r a d a   d a   yanlışlıqlardan  q açm aq  
m ü m k ü n   olmamışdır.
T a n m m ış   ABŞ  tü rk o lo q u   R o b e rt  D a n k o f f u n   tərcüməsi  isə  divan- 
ş ü n a s h q d a   yeni  bir  m ərhələnin  əsasını  q o y m u ş d u r.  M üxtəlif  vaxtlarda 
K o lu m b iy a,  H arv ard ,  A rizo n a  u n iv e rsitetb rin d ə  tü rk   dili  və  ədəbiyyatı 
fənləri  üzrə  dərs  deyən  alim  1979-cu  ildən  Ç ik a q o   universitetində  tü rk  
və  islam   təd q iq atları  üzrə  professor  vəzifəsini  tu tu r.  O nun  qələm indən 
tü rk  ədəbiyyatının  ayrı-ayrı  n üm ayəndələrinə  həsr  olunmuş  on  m o n o - 
qrafıya,  60-dan  artıq  elmi  m əqalə  və  гэу  çıxmışdır.  Alim  tü rklüyün  iki 
çox  m ü h ü m   əsərini,  yəni  Y usif  B alasağ u n lu n u n   «Q utadğu  Bilig»  poe- 
masını  (1982)  və  M a h m u d   K aşğarinın  « D iv a n ü   lüğat-it-türk»  əsərini 
ingilis  dilinə  tam   şəkildə  tərcüm ə  edərək  Şinasi  Təkinin  və  G ön ü l  A lpay 
T əkinin  redaktəsi  altın d a  1982-85-ci  illərdə  üç  cild  halında  nəşr 
e td irm işd ir52.  O,  son  tərcüməni  həm karı  C ey m s  Kelli  (James  Kelly)  i b  
birlikdə  h əyata  keçirmişdir.
« D iv a n ü   lüğat-it-türk»  1997-98-ci  illərdə  Əskər  Eqeubay  tərəfindən 
iıç  cild  h alın da  qazax  dilinə  tərcüm ə  edilmiş53  və  yiiksək  poliqrafik  sə-
51  G.C lauson.  An  Etymological  Dictionary  o f   Pre-thirteenth  Century  Turkish.  Ox­
ford.  1972.
52  M a h m u d   al-Kashgari.  Compendium  o f  the Turkic  Dialects  (Diwan  Lugat  at-Turk),
Edited  and  Translation  with  introduction  and  indices  by  Robert  D ankoff  in  colla­
boration  with  James  Kelly.  Cambridge,  part  I.  1982  (pp.  Xl+416);  part  II,  1984  (pp. 
III+381);  part  III.  1985  (pp.  337+microfiche).
5,Махм^т  Кашкари.  TypİK  comiri  (Днуани  лукат-ит-тур1к).  Алматы  каласы,  ХАНТ 
баспасы,  I  том.  1997,  592  бет:  II  том,  1997.  528  бет;  III  том,  1998,  600 бег.
Divanü lüğat-it-türk
39
viyyədo  3.000  tirajla  nəşr  olunm uşdur.  Q azaxıstan  Respublikasm ın  pre- 
zidenti  Nursultan  N aza rb a y e v   nəşrə  ön sö z  yaz'mış,  bu  qəbildən  olan 
osərlərin  elmi  a raşd ırm alard a ,  milli  mədəniyyət  və  şüurun  inkişafında 
oynadığt  müstəsna  rolu  vurğulamışdır.  T əəssüf  ki,  tərcümənin  trans- 
kripsiyasında  qarışıq  ş ə k ik b   tətbiq  e d i b n   kiril  və  latm  olifbaları,  h a b e b  
bəzi  spesifık  h ə r f b r   bu  nəşrdən  istifadəni  çətinbşdirir.  O na  görə  də  biz 
qazaxca  torcüməyədən  iqtibaslar  vermək  im k a n m d a n   m əhrum uq.
2002-ci  ildə  « D iv an »   Pekində  Sintszy an -U y ğ u r  M u x ta r   R a y o n u  
İctimai  E lm b r  A kadem iyası  tərəfindon  Çin  dilində  Alimcan  Sabitin  mə- 
sul  redaktorluğu  a ltın d a   3  cild  halın d a  3.000  nüsxə  tirajla  nəşr  olun- 
m uşdur54.  I  cildi  X e  Juy,  Din  İ,  Syao  C u n i  və  Lyu  Çzintszya,  II  cildi 
Syao Cuni  və  Lyu  Çzintszya,  III cilidi  isə  Syao  Cuni  çevirmişdir.  Mirsul- 
tan  O sm anov  I  cilddə,  T ah ircan   M əh əm m əd  isə  II  və  III  c ild b rd ə   ərəb 
və  latın  qrafıkası  i b   v e r ib n   m ətnə  nəzarət  etm işbr.  Ə d a b t  nam inə  de- 
mək  lazımdır  ki,  bu,  poliqrafiya  b ax ım ın d an   «Divan»ın  n ə ş rb ri  ara- 
stnda  ən  nəfıs  nəşrdir.  I  cildin  əvvəlindəki  o n   bir  səhifəlik  m ü q əd d im əd ə 
əsər,  onun  müəllifı,  Ç ində  baş  tu tm a y a n   n ə ş rb ri  və  başqa  dillərə  tər- 
cümələri  h a q q ın d a   geniş  bilgi  verm işb r.
2004-cü  ildo  « D iv an ü   lüğat-it-tiirk»  H üseyn  D üzgünün  (H üseyn 
M əh əm m əd zadə  Sədiq)  tərcüməsi  i b   fars  dilində  də  nofis  şəkildə  çap d an  
çıxmışdır55.  I-II-III  c ild b ri  tək  bir  cilddə  to p lay an   mütorcim  əsərə  yaz- 
dığı  2  səhifəlik  türkco  və  67  səhifəlik  larsca  önsözdə  kitabın  çox  müfəs- 
səl  və  p arla q   təhlilini  vermişdir.  О  b u ra d a   əsorin  yazılma  yeri  və  vaxtı, 
tədqiqi  tarixi,  Müəllim  Rifət,  Konyalı  Atif,  Karl  B rokkelm ann,  Bəsim 
A talay ,  D əhri  Dilçin,  Salih  Mütəllibov,  R o b e r t  D a n k o f f  və  Ceym s  Kelli
54  Tıı  Tsziie  Yuy  Datsıdyan,  ‘-SjM 
ü*üJ  Pekin.  Millntlor  noşriyyatı,  2002,  I  cild,  554 
s.;  II  cild.  378  s.;  Ill  cild,  442  s.  Çin  heroqliflərini  yazmaq  miimkün  olmadığı  iiçün  biz 
bu  noşri  şərti  olaraq  D LT-Çin  adlandıracağıq.
-^2004 
ji.JP  ^ C ı U ü

40
M ahm ud K aşğari
nəşrlərindən,  uyğurca  və  qazax ca  tərcüm ələrdən  geniş  bəhs  etmişdir. 
H üsey n   D ü z g ü n   önsözdə  U ral-A ltay  dillərinin  təsnifatı,  tü rk   dillərinin 
tarixi,  qədim   uyğur  yazısı,  habelə  « D iv an » d akı  şeir  parçaları,  a ta la r  
s ö z b ri,  d a s ta n   və  r ə v a y ə tb r  (Alp  Ər  T o n q a ,  Şu və  s.),  tarixi  h a d i s ə b r   və 
ş ə x s b r  b arəd ə  söz  açmış,  əsərin  imlasını  və  q u ru lu şu n u   tohlil  etmişdir. 
H ü se y n   D ü z g ü n   də  eynən  u y ğ u rlar  kim i  m addələri  (baş  s ö zb ri)  və 
misalları  p aralel  şəkildə  h əm   latın,  həm   də  ərəb  əlifbası  i b   göstərmiş, 
d a h a   s o n ra   isə  «D ivan»  h a q q ın d a   m üxtəlif  d ilb r d ə   çıxmış  126  biblio- 
q rafık   nəşri  əh atə edən  5  səhifəlik (s.68-72)  ədəbiyyat  siyahısı vermişdir.
2005-ci  ildə  İstan b u ld a  « D iv an ü   lü ğ a t-it-türk » ü n   yeni  bir  tərcüm əsi 
işıq  ü zü   g ö r m ü ş d ü r 56.  Seçkin  Ərdi  və  S ərap  T u ğ b a   Y urtsevər  tərəfındən 
h az ırla n a n   b u   tərcüm ə  t a m a m i b   orijinal  və  yenidir.  İki  hissədən  ib a rə t 
olan  k it a b d a   əvvəlcə  baş  s ö z b r   latm   əlifbası  i b   tərcüməsiz,  nü m u n ə siz 
a r d - a r d a   sıralanm ışdır  (s. 11-126).  Məsələn,  həmzə  kitabında  iki-yeddi 
hərfli  baş  s ö z b r   bölmə  və  b a b lar  üzrə  arx a-arx a y a  düzülmüş,  q ra m - 
m a tik   iz a h a tla r  olduğu  kimi  verilmişdir.  K ita b ın   ikinci  hissəsində  isə 
(s. 127-720)  həm in  s ö z b r   tərcümələri,  misalları,  ata la r  sözü,  ş e irb ri  və 
q a y d a la r a   d a ir  izahatları  i b   birlikdə  latın  əlifbasının  ardıcıllığına  görə 
adi  lüğət  kimi  tərtib  edilmişdir.  Bu  nəşrin  məqsədi  «Divan»ı  çağdaş 
tü rk cədə  d a h a   geniş  oxu cu  kütləsinə  tə qd im   etmək  o ld u ğ u n d a n   o ra d a  
türkcə  s ö z b r in   ərəb əlifbası  i b  yazılışı d a  verilməmişdir.
Bir  s ö z b ,  «D ivanü  lü ğ at-it-tü rk » ü n  b u   çox  ra h a t  və  sadə  nəşri  həm  
lüğət,  h əm   də  indeks  kimi  qəbul  e d ib   b ib r.  O n u n   эп  əsas  özəlliyi  son 
tərcüm ə  olması  e tib a rib   digər  nəşrlərdə  gözə  çarp a n   sohvləri  təshih  et- 
məsi  və  « D iv an »a yeni  və cəsarətli  bir baxışı əks  etdirməsidir.
56  Kaşgarlı  M ahm ut.  Divanü  Lugati’t-Türk.  Çeviri.  Uyarlama,  Düzenleme.  Hazırla- 
yanlar:  Seçkin  Erdi,  Seıap Tuğba  Yurtsever.  Istanbul,  2005,  Kabalcı  Yayınevi,  725  s.
Divanü lüğat-it-türk
41
Bir  neçə  kəlmə  də  bu  sotirbrin  müəllifınin  torcümoyə  песэ  başladığı 
barədə  yazmaq  yerinə  düşordi.  Мэп  bu  iş b   1986-cı  ildən  məşğulam.  О 
vaxt  «Divan»ın  I  cildini  (Bosim  Atalay  nəşrindən)  tərcümə  etmişdim. 
Lakin  sovet  d ö vrü n d ə  noşr  işinin  çətinliyi,  plan a  salınması  və  i l b r b   sür- 
məsi  dəyərli  o x u culara  yaxşı  məlum  o ld u ğ u na  göro,  bu  toşobbüs  yarım- 
çıq  qaldı.  D a h a   s o n r a   b ü tü n   ziyalılar  vo  j u r n a l is tb r   kimi  m ən  də  öl- 
kəmizdə  gedən  ictimai-siyasi  pro sesb ro   q o şu ld u ğ u m d a n   bu  i ş b   məşğul 
olmağa  vaxt  ta p m a d ım .  Üstəlik,  Q a ra b a ğ   olayları,  bir-birini  təqib  edən 
d ö v b t  çevrilişi  cəhdləri,  hiperinflyasiya  vo  kağız  qıtlığı,  m ad d i  vəsaitin 
yoxluğu  üzündən  « D iv a n » ın   tərcüməsi  və  nəşri  məsələsi  arzu  olaraq 
qaldı və məcburon  a r x a   p la n a   keçdi.
D ah a  sonra  m ən   m ə ş h u r  oğuzşünas  və  q o rq u d ş ü n a s   F a r u q   Sümərin 
«Oğuzlar»  (Bakı,  G ə n c lik ,  1992,  432  səhifə)  k itab m m ,  böyük  şair,  mütə- 
fokkir  və  siyasi  x ad im   Y u sif  B alasağ u n lu n un   « Q u tad ğ u   Bilig»  (Bakı, 
Yazıçı,  1994,  492  səhifə,  K.Vəliyevlə  birlikdə)  poem asm ın,  tanınmış  alim 
Bahəddin  Ögəlin  « T ü r k   mifologiyası»  (Bakı,  Səda,  2 0 0 4 , 1 cild,  626 səhi- 
fə)  osərinin  və  digər  əsərlərin  tərcüməsi  və  çapı  i b   moşğul  o ld u ğ u m d an  
«Divanü  lü ğat-it-tü rk» ə  lazımi  diqqət  yetirə  bilmədim.  Paralel  olaraq 
Y usif  B alasağ u n lu n u n   « Q u ta d ğ u   Bilig»  poem ası  i b   bağlı  xüsusi  tədqi- 
q a t  işi  a p a rm a ğ ım   (« Q u ta d ğ u   Bilig»,  Bakı,  Elm,  2003,  320  səhifə)  mənə 
həmin  d ö v rü n   dilini  d a h a   yaxşı  mənim səm ək  iınkanı  verdi.  Bu  ara d a  
«D ivan»ın  I  cildinin  əlyazm asını  yenidən  gözdən  keçirdim,  təshih etdim, 
digor  cildlər  üzorindo  işi  d a v a m   etdirorok  tərcümoni  taınam ladım   və 
Salih  M ü təllibovun  özbokcə  nəşri  ilə,  U rum çidə  hoyata  keçirilmiş  uyğur- 
ca,  Pekində  buraxılm ış  çincə  n əşrb ri  ib   və  H üseyn  D ü zg ü n ü n   farsca tər- 
cüm əsi  ilə  tu tu şd u rd u m .
Torcümo  və  noşr  prosesində  ortaya  çıxan  əsas  çətinlik  s ö z b rin   və 
n um u n ə lərin   эгэЬ  olifbası  i b   orijinal  türkcə  yazılışım  v e rm ə k b   bağlı  idi.

42
M ah m u d K a şğ a ri
Yazılış  zam anı  sohv  b u r a x m a m a q   üçiin  b u n u   b aşqa  dillərdəki  nəşrlər- 
dən  sk a n n e r  yolu  ilə  g ö tü rm ək   çox  uzun  və  yorucu  iş  o ld u ğ u n d a n   əsərin 
hər  hansı  bir  dildəki  elektron  variantı  lazım  idi.  R o b e rt  D a n k o f f  ilə  ya- 
zışm alarım ız  zamanı  m əlum   oldu  ki,  о  d a   vaxtilə  bu  problem lə  q arşı- 
laşmış,  a x ııd a  «D ivanü  lüğat-it-türk»ün  m ətnindəki  sözlərin  orijinalm ı 
эгэЬ  əlifbası  i b   verməmişdir.  İngiliscə  nəşrini  əldə  etdikdən  so n ra  am e- 
r ik a n   aliminin  başqa  bir  yol  izbdiyini  gö rd ük .  M üqayisə  üçün  bir  nü- 
m u n ə  göstərək.  Bizdə  və digər  n ə ş rb rd ə   «Ö 1  ü   t»  m addəsi  bu şəkildədir: 
Ö   1 ü  t:  bir-birini  öldürm ə.  Öldürənə,  q a t i b  
ölütçi»  deyilir. 
H əm in   m addəni  R o b e r t  D a n k o f f   aşağıdakı  kimi  vermişdir:
‘U L U T ’  ö lüt  “Killing”  (qital).  Hence  “ a  killer”  (qatil)  is  called: 
‘U L U T J Y '  ölütci.
Biz  də  am erik an   alimi  kimi  hərəkət  edərək  mətni  ancaq  latın  əlifbası 
i b   verm ək  istədik,  lakin  bu  z am an   lüğətin  elmi  dəyərinin  aşağı  düşəcəyi, 
orijinal  m ətn  o lm adan  s ö z b rin   oxun u şu   və  yazılışı  i b   bağlı  şübhələr  ya- 
ran acağı  əndişəsi  i b   bu  fikirdən  t a m a m i b   vaz  keçdik.  Bütün  misalları 
o lm asa  da,  yalnız  baş  s ö z b r i  (maddələri)  ərəb  əlifbası  i b   vermək  barədə 
təklif  çıxış  yolu  kimi  g ö rü nsə  də,  ürəyimizcə  olmadı.  Çünki  bu  zam an  
m ətnşü n asları  təxminən  min  il  əvvəlki  türkcə  yazı  və  imla  qaydalarını 
ö yrən m ək   və  a raşd ırm aq  im k a n m d a n   m ə h ru m  etmiş  olardıq.
Yeri  gəlmişkən  o n u   da  deyək  ki,  «Divan»ın  çincə  tərcııməsində  ey- 
ııən  türkcə,  özbəkcə,  uyğurca  və  farsca  tə rc ü m ə b rd ə   olduğu  kimi  sözlə- 
ıin  эгэЬ  qrafikası  i b   orijinal  yazılışı,  latın  əlifbası  i b   trankripsiyası  veril- 
mişdir.  M ü q ay isə  üçün  bir  n ü m u n ə   göstərək.  M əsəb n ,  «А  г  p  а  1  a  d  ı» 
maddəsi  ingiliscə  nəşri  istisna  olm aq la  bütün  n ə ş r b r d ə   təxminən  bu  şə- 
kildədir:
А  г  p  а  1 a  d  ı:  a rp a   verdi,  «cs^WJ  <1$  Jf  ol  atın  arpaladı  =  o,  atı- 
n a  arp a  verdi»,  ( J b V b J  -jVLjl  arp alar-arp ala m ak ).
Divanü lüğat-it-türk
43
Çin dilində isə  həm in  ınaddo  aşağıdakı  kimidir:
a r p o l a d i   : 
J '   ol  a t i ' n   c ı r p a l a d i
=3  E
L  №  -£j  "vk 
7
 
- j V L j l   u r p a l a r — a r p a l c ı m c ı k )   0
Çincə  tərcüməni  əldə  etdikdon  so n ra  nəyin  bahasına  olursa-olsun, 
türkcə  sözbri  ərəb  q rafikası  i b   yazm ağa  q ərar  verdik.  Ç ün k i  təxminən 
on  dörd  əsr  bu  əlifbad an   istifadə  etmiş  bir  top lu m   olaraq  bu  işdə  acizlik 
göstərmək  bizə  ağır  gəlirdi.  B u n u   öz  q ü v v əm izb   görm ək  məcburiyyətin- 
də  idik  -   ya  misalları  əllə  yazm alı,  ya  d a  k o m pü terlə  yığmalı  idik.  Uzun 
müddət  bu işi  yerinə  yetirəcək  a d a m   ta p m a q   m ü m k ü n   olmadı.  Nəhayət, 
Bakı  D ö v b t  U niversitetinin  filologiya  fakültəsinin  m a g istratu rasm da 
təhsil  alan  təbrizli  tələbəm   N e d a   Nəcəfi  A m an d i  bu  ağır,  çətin  və  şərəfli 
missiyanı  öz  üzərinə  g ö tü r d ü   və  « D iv an » d ak ı  ərəb  əlifbası  i b   olan  b ü tü n  
mətni,  söz və hərfləri  (hərəkələri  də q o y m aq  şərtilə)  k o m p ü te rd ə  yığdı.
« D İV A N » IN  Q U R U L U Ş U
Q u rulu şu n a  görə  « D iv a n ü   lüğat-it-türk»  çox  m ü rək kəb   əsərdir.  B u­
rad a  9  mindən  artıq  söz  verilmişdir.  M a d d ə   içindo  və  m ətnlərdə  rast- 
lanan  baş  söz və söz  b irb ş m ə sin in   m iqdarı  hər  nəşrdə  lorqdilir.  Məsələn, 
bu  raqəm  Karl  B ro k k elm an n   nəşrində  7.993,  Bəsim  A talay  nəşrində 
8.783,  Salih  M ütəllibov  nəşrində  isə  9.222  təşkil  edir.  Bu  o n u n la   bağlıdır 
ki,  M a h m u d   Kaşğari  çoxm ənalı  sö zbri  vo  omonimləri  bir  m addə  al- 
tın d a  verdiyi  halda,  ayrı-ayrı  n a ş ir b r   onları  parçalayaraq  iki,  bəzən  üç, 
h ə tta   dörd-beş  m addo  halına  salmışlar.  Əyanilik  üçün  bir  misal  gös- 
tərok  (söhbət  b u rad a  tərciımə  fərqindən  deyil,  sırf  texniki  fərqdən  ge- 
dir).  M osobn,  Bəsim  A talay   «В  a  s  d  ı»  maddəsini  bu  şokildə  vermişdir:
В  a  s  d  ı:  «
ls
^
 
anı  burt  basdı  =  on u   kabus,  q arab a sm a
basdı»,  « ı j b j   JjI  ıS j  bəg  el  basdı=bəy  vilayəti  basdı,  sanki  üstü n ə  çök-

44
M ah m u d K aşğari
dü»,  « i S ^  (j*r! 
bəgni  yağı  basdı  =  yağı  bəyi  basdı,  Ьэуэ  basqın  e b -  
di».  Başqası  d a  belədir. 
J   эг  kızığ  b a s d ı= a d a m  qızı  basdı,  qa-
m arladı,  ü stü n ə  çullandı»,  « c s - ^  
Й   ıt  keyikni  basdı  =  it  geyiki  sii- 
p ü r b d i   və yıxdı»,  (j U « j  -jLuü  b a sar -  basm ak).
Salih  M ütəllibov  isə  həm in  m ad dən i  p a rç a la y a ra q   aşağıdakı  beş 
ayrı  m a d d ə  halına  salmışdır:
(
jjumj
  В  a  s  d  ı:  «&•****  &J}  ^   anı  b u rt  basdı  =  o n u   (kürəyini  уегэ 
q o y u b   y a tm a q   nəticəsində)  q a r a   basdı».
В  a  s  d  ı: 
bəg  el  basdı  =  əm ir x a lq a  zülm  elədi».
( j.iuü  В  a  s  d  ı: 
^
 цХ-?  bəgni  yağı  basdı  =   dü şm ən   gecə  Ьэуэ
basqın  etdi».  Başqası d a   belədir.
В  a  s  d  ı:  «
ls
^ İ  
J  ər kızığ basdı  =   a d a m   qızı  basdı,  üstünə
çıxdı».
i S ^  В  a  s  d  ı: 
it  keyikni  basdı  =  it  geyiki  basdı,  basıb
aldı,  yıxdı»,  (Yeri  gəlmişkən  qeyd  edək  ki,  biz  də  bir  m a d d ə   içində  verib n ,  imla 
və  tələffüzcə eyni  olan,  lakin  ta m a m   fərqli  m ə n a   və  anlayışlar  ifadə edən 
sö zb ri  ayırdıq  və  yeni  m a d d ə   halın da  verdik.  Bu  şəkildə  lüğətin  d ah a 
aydın,  d a h a   anlaşıqlı,  istifadə  üçün  d a h a   r a h a t  və  funksional  olacağını 
nəzərə  aldıq.  Bizim  nəşrdə  baş  m a d d ə  sayısı  9.300  civarındadır..  Bunla- 
rın 4 m in ə qədəri  (40 faizi) fe’l,  qalanları  isim,  sifət,  zərf və əvəzlikdir.
Əsər  klassik  эгэЬ  q ram m atik ası  və  lüğətçilik  ənənələri  əsasmda  qələ- 
rnə  alınmışdır.  S ö z b r   эгэЬ  əlifbasındakı  hərflərin  sırasına  uyğun  olaraq  
düzıılm üşdür.  M a h m u d   K aşğari  özü  bu  barədə  belə yazmışdır:  «М эп  bu 
kitabı  ...  heca  hərfləri  sırasına  görə  tərtib  etdim.  A raşd ıran   onu  asan 
tapsın,  aray a n   sırasında  arasın  deyə,  hər  kəlməni  yerli-yerinə  qoydum , 
d ərin lik b rin i  üzə çıxardım,  qatılıqlarını  yum şaltdım ,  qaranlıq  cəhətbrini
Divarıü lüğat-it-türk