Эя я ч, fQ andaM,J

«
d ş
İ
ç
»  
kimi oxumuşlar  (DLT-Çin,  I  cild,  s.59).
125  Bizdə  nənənin,  babanın,  ananın.  atanın  adı  qoyulm uş  uşağı  onların  sağlığında,  hət- 
ta  soııralar  da  öz  adı  i b   deyil,  «nənəş»,  «babaş»,  «anaş»,  «ataş»  kimi  çağırmaq  adəti 
var.

126
M ahm ud K aşğari
j j
'  E  n  ü  ç:  gözə епэп  pərdə,  k a ta ra k t.
j p '  A  ğ  ı  r:  əziz,  m öhtərəm , 
ağırlığ  kişi  =  xalq  və  ya  bəy  tə-
rəfindən  ağırlanan.  yəni  əziz  tu tu lan   adam ».  «  J**  j j
*~.2 
^jVjjcİ  tənqri  məni  ağ ırlad ı= tan rı  məni  əziz  tutdu».  Gecə- 
nin  durğu n lu ğ u   keçəndə 
J 'ji  jj£İ  ağır a d h ak  əmrül-
di= ağır  ay aq  çəkildi»  deyildir  ki,  «ağır  yerişli  adam   va- 
racağı  уегэ çatdı»  deməkdir. 
j j
^ '  A   ğ  ı  r:  ağır, 
j j c
I  ağır  nənq  =  qiym ətdə  ağır  olan  nəsnə,  də- 
yərli  şey».
U   ğ  a  r:  « ^ j c f  uğar  a t  =  a ln ın d a  ağı  olan  at,  q a ş q a   at».  Bu  söz  həm 
tələffüz,  həm   də  m ə n aca  ərəbcəyə  uyğundur.  Y alnız  ərəb- 
cədə ilk  hərfi fəthəli,  türkcədə zəmməlidir.
> İ O  ğ u  r:  vaxt. 
I 
пэ o ğ urd a  kəldinq  =  пэ zam an  gəldin».
О   ğ u  r:  dövlət.  «
ls
&A  p ty   l-s4 A 
bəg  o ğ rm d a  məninq  ışım
etildi  =  bəyin  dövləti  sayəsində işim düzəldi».
/ I   О   ğ  u  r:  bir  işdə  im kan  və  fürsət. 
«  ib&f 
u
-
j
'
j j
  bu  ış  oğurluğ
boldı  =  bu  iş  uğurlu  oldu».
О  ğ  u  r:  qarşılıq,  əvəz,  bədəl.  Oğuzca.  «  <»
jj
S  jc (  tül  atka  o ğur  aldım 
=  ata əvəz aldım»,  (aıtn  yerinə  bir at  aldım).
О   ğ  u  r:  xeyir,  bərəkət.  Oğuzca.  Y olçuya  « u > -b jc (  J j j   yol  oğur 
bolsun»  deyilir  ki,  «yol  uğıırlu  olsun»  deməkdir.  Bu, 
yalnız yolçuluq  zam anı  işbnir. 
i ' Ə g i   r:  qarın  ağrısını  sağaltm aq  üçün  işlədilən  bir  kök.  Bu  söz 
aşağıdakı  ibarədə  də  keçir:  «<_и^ J  
agir  bolsa,  эг öl- 
məs=əgər  adam ın  y an ın d a  bu  dərm an   olsa,  ölməz».  Çün- 
ki  qarın  ağrısına  tu tu lan   adaırı  onu  yesə,  qurtular.  Bu  ifa- 
də  qara  günə  əvvəlcədən  hazırlaşmağın  gərəkli  olduğunu 
bildirmək  üçün  s ö y bn ir.
Divanü lüğat-it-türk
127
ji '  Ü  g  ü  r:  darı.  Bu  söz  oğıızlardan  başqa  bütiin  türk  boyları  tərə- 
findən  işbdilir.  Oğuzlar  bu  sözü  bilmiı b r. 
jäii  Ü g ü  r:  «ıs jsf  £ 4   yağ  ügürü  =  künciit».  Oğuzca. 
jS(  Ö  g  ü  r:  qoy u n ,  geyik,  bağırtlaq  quşu,  cariyə,  dəvə  kimi  şey b rin  
toplu  halda  bulunması,  bu  kimi  şeylərin  süriisü. 
j j
>I 
Ə  m  i  r 126:  qırov,  sis.  Oğuzca.
jj! О  b  u  z:  bərk  yer.  « j^  
oy obuz  =  basıq,  d üz  yer»127. 
jj'  Ə  t  i  z:  iki  dərə arasm d a k ı  sədd.
U  ç  u z:  ucuz,  « 
uçuz nənq  =  ucuz şey».
j i l   U ç  u z: 
j*i ^  
bəg anı  uçuzladı  =  bəy  onu xorladı».
jjf  U d  h  u z:  q o tu r.  H əm in  söz  bu  məsəldə də işbnm işdir:  «  1*4*'  j j f
L-ji  tilkü  öz  inqə  ürsə,  udhu z  bolur  =  tülkü  öz  hini- 
пэ,  yuvasına  hürsə,  q o tu r  olar».  Bu  məsəl  öz  elini,  boyu- 
nu,  şəhorini  in k a r  və  tənqid  edən,  x o r  baxan  a d am lar  haq- 
q ın d a  deyilir128. 
jj '  E d  h  i  z:  yüksək,  h ü n d ü r yer və  başqa  yüksok  şeybr. 
ji '  E d  h  i  z:  «£tfjj'  cdhiz  tağ  =  keçid  vermoyən  yüksok  dağ». 
jcl  A  ğ  u  c:  ağız  südü,  inək  və  ya  qoyun  d o ğ d u q d a n   son ra  o n d a n   sa- 
ğılaıı  ilk  süd.  Bu  söz  j z   i b   j j   arasın d a  sö y b nir,  j   z  i b   də 
yazılır.
> ' A  ğ ı   z:  çayın,  su  tuluğ u n u n ,  səhəngin,  k ü p ü n   vo q u y u n un   ağzı. 
jpl  A  ğ  ı  z:  insanın  vo  heyvanın  ağzı.  Homin  söz  bu  mosoldə  də  işb n - 
mişdir:  «jj^M 
jp '  ağız  yesə,  köz  u y ad h u r  — ağız ye-
so,  göz  utanar».  Birinin  hədiyyo  vo  ya  pulunu  yeyib  işini 
görm əyən  və  u ta n an   a d am   h a q q ın d a   dcyilir.
I2<1  Bütün  noşrlərdə  «j*\  əmir»  şoklindo  olan  bu  sö/ii  Scçkin  Ərdi  v,ı  Sərap  Tuğba
Yurtscvor «imir»  kimi  oxum uşlar (DLT-2005,  s.  289).
127  Bir-iki  səhifb əvvəl  M a h m u d   Kaşğari  «oy»un  başqa  mənasını  vcrirdi:  oyuq, çuxur.
I2K «jj(  udhuz» sözii  çağdaş  tiirkcədo  homin  monada,  ancaq  «uyuz» şoklindədir.

128
M a h m u d  K a ş ğ a r i
jkf О  ğ  u  z:  bir  tü rk   boyudur.  O ğuzlar  türkm əndirlər.  B u n lar  iy i r m i  iki 
boydur.  Нэг  boyun  ayrı  bir  bəlgəsi  və  h ey vanlarına  v u r u -  
lan  dam ğası  vardır.  Bir-birlərini  b u   bəlgələrlə  ta n ıy ır la r . 
Birincisi  və  başçıları  d an d ır.  H eyvanlarına v u rd u q la rı  d am ğa budur:
İkincisi 
kayığlardır.  D am ğaları  b u du r: 
ıvı
Ü çü n cü sü  
b ay u nd u rlard ır.  D am ğ aları  budu r:  ^  ı
D ö rd ü n c ü s ü   läj  ıwalardır.  B unlara  Üj  yıwa  d a   deyilir.  D a m ğ a l a r ı  b u ­
dur:  У \
Beşincisi 
salğurlardır.  D am ğaları  budur:
Altıncısı  jb-äi  əfşarlardır.  D am ğ aları  budur:
Yeddincisi  u ^ i  bəgtililərdir.  D am ğaları  budu r:
Səkkizinci S& i bügdüzlərdir.  D am ğaları  budur:
D o q q u z u n c u  
bayatlardır.  D am ğaları  b u du r:  ı r t  
O n u n c u s u jp J j  yazğırlardır.  D am ğaları  budur:
O n  birincisi 
ey m ü rb rd ir.  D am ğaları  b u d ur:  ” T
O n   ikincisi  '-SÜjljä k a ra b ö lü k b rd ir.  D am ğ aları  budur:
On  ü çüncüsü  ı-sAM  a lk a b ö lü k b rd ir.  D am ğ aları  budur:
On  d ö rd ü n c ü s ü  
igdirbrdir.  D am ğ aları  bud u r:  ^ 7  
On  beşincisi  J>j ürəgirlərdir.  D am ğaları  b udur:  —
O n  altıncısı 
tutırkalardır.  D am ğaları  budur:
V A
O n yeddincisi 
Vjl  ulayundluğlardır.  D am ğ aları  budur:
Divanü lüğat-it-türk
129
O n   səkkizincisi 
j
S
j j
 tügorlordir.  D am ğalaıı  budur:
O n   d o q q u z u n c u s u  
bəçonəkbrdir.  D am ğaları  budur: 
I
İyirmincisi 
çuvaldarlardır.  Dam ğaları  budur:
İyirmi  birincisi 
çəpnilərdir.  D am ğaları  budur:
İyirmi  ikincisi 
çarukluğlardır.  Bunların  sayı  saz,  dam ğaları  isə 
n a m ə lu m d u r.
K aşğ ari  M a h m u d   deyir  ki,  bu  oym aqların  hamısının  ham ı  tərəfindən 
bilinməsi  gərokli  olduğu  üçün  yazdım.  Bu  d a m ğ a la r  onla- 
rın  heyvanlarının,  atlarının,  m in ik b rin in   əlamətidir.  Hey- 
v a n la r   qarışdığı  zam an  hor  bölük  öz  heyvanını  bu  d am ğa- 
lar  v a s itə s ib   tamyır.
Bu  saydığım  b o y la r  k ö k d ü r.  Bu  kö k d ən   bir  sıra  o y m aq lar  çıxmışdır.
O n la rı  sö y b m o d im ,  sözü  qısa  kosdiın.  Bu  boyların  adları 
o nla rı  q u rm u ş   olan  atalarının  ad ların d an   alınmışdır. 
Ə r ə b b r d ə   do  bebdir:  bəni-Süleym,  boni  Hofacə  deyilir  ki, 
Süleym  oğulları,  Həfaco oğulları  demokdir.
Ö   к  ü  z 129:  C ey h un ,  Forat  kimi  çaylara  v e rib n   ümumi  addır.  Bu  söz 
tək  h a ld a   sö y b nd iy i  zam an   oğuzlar  torofindon  Bənəgit
130 
çayı  nozordə  tutulur.  Çünki  şohorlori  о  çayın  sahilindədir. 
K ö ç ə r ib r   də  bu  çayın  kənarına  enirlor.  Tüı k  ölkosində  bir 
çox  çaylar  ö k ü z  adı  ib   anılır.  Bir  şohoro  do  bu  ad  verilərok
124  Ç in lib r  (D LT-Çin,  I  cild.  s.64).  Scçkin  Ərdi  ib   Sorap  Tuğba  Yurtsevor  bu  sözü 
«ögüz»  kimi  oxumuşlar  (DLT-2005,  s.372).  Qorb  coğraliyaşimaslığmda  Ccyhunun, 
yoni  Aınu-Doryanın  adı  qodim  dövrdo  «Okus»  kimi  işbdilmişdir.  Bosim  Atalayın  qey- 
dino  görə,  «jil  öküz»  sözü  A nadoluda  «öz»  şoklindo  diişmüşdıır,  «dorə»,  «çay»  de­
mokdir.  Cənubi  Azorbaycanda  «Qızılüzoıı»  çayının  adm da  «iizoıı  /  özən»  kimi  daş- 
laşmışdır (DLT,  I,  s.  59).
110  Seçkin  Ərdi  ilo  Sərap  Tuğba  Yurtsevor  «Bonakit»  imlası  ilo  verdiklori  bu  sözü  belə 
izah  elm işbr:  «Sır-Dərya  çayı  ilo  Ahongoraıı  çayının  kosişdiyi  bölgonin  və  bıı  bölgədə 
yerloşon  şohorin  adıdır»  (DLT-2005.  s.372).

130
M ahm ud K aşğari
Lf5^'  İki  öküz»  deyilmişdir.  Bu  şəhər  V'  Ila  i b  
Yafınç çayları  arasın d a yerbşir.
Ö  к  ü  z:  öküz.  Bu  atalar  sözündə  də  işbnm işdir:  « 
bJilj 
ji
bSLu  L
m
L ifA i  ö kü z  ad h ak ı  bolğınça,  buzağu  başı  bolsa,  yeg 
= ö k ü z  ayağı  o lm aq d an sa,  buzov  başı  olmaq  yaxşıdır».  Bu 
söz  «başh-başına,  sərbəst o lm aq   b a ş q a  a d a m a   tabe olm aq- 
d a n  xoşdur»  d em ək  yerinə işbdilir.
A   w  u  s:  m um ,  şam.  Bulğarca. 
o-Vjl  U   1  a  s:  « jj *   ^ V j!  ulas  köz  =  m əsti-xum ar,  süzgün  göz».  Həmin 
söz bu  bənddə də işbdilmişdir: 
j j S  
j
UI
j
J j —i
J
j
-
j
 JLS
jj
 
j
U
j
jl___ Jjt  Lu <-
j
UL
«B ulnar mini  ulas  köz,
K a r a  mənqiz,  kızıl  yüz.
A ndın  t a m a r  tükəl  tüz,
Bulnap y a n a  ol  kaçar».
Əsir edor məni  x u m a r göz,
Q a ra   boniz,  qızıl  üz.
O n d a n   d a m a r   b ütün  gözəlliklər,
Əsir edib уепэ do qaçar.
( X u m a r   göz,  əsmər  boniz,  pənbə  üz  məni  d u staq   edər.  О  çöhrədən  bü- 
tün  gözəlliklər  d am ar,  tö k ü b r .   M əni  dustaq  etdikdən  s o n ­
ra уепэ do qaçıb  gedər).
Ö  p  ü  ş:  öpüş,  iki  adam   arasında. 
о-?' A 
1 1
  ş:  atış,  atışma. 
lh?' A 
1 1
  ş:  kişi  adlarındandır.
Divanü liiğat-it-türk
131
U  t  u  ş:  kişi  ad ların d an d ır.
<
Ö  t  ü  ş: 
əlil'  incə  tobfluzlə)  oyun d a  ötm ək,  udınaq.  Bu  oyu n
belo  oynanır:  u şaq lar  dairəvi  otururlar.  O n lard an   biri  ya- 
nındakı  uşağı  itəb y ir 
уэ
  «o*ötüş-ötüş»  deyir.  Yəni 
ona  sən do  öz  yanındakını  itəlo demək  istəyir131.
<_#!  İ  t  i  ş:  iki  nofər arasın d a  bir-birini  itəbm ək.
Ö  
ç
 
ə
 
ş
:  yarış. 
V
j j
 
Jjl  ol  moninq  b ir b   öçəşdi  =  о  mə-
n im b   öcəşdi,  bir şeydə yarışdı».
A   d  a  ş:  arxadaş,  dost. 
oM   İ  d  i  ş:  qədəh,  piyalo. Y ağ m a, tuxsı, у э т э к ,  
oğuz vo arğularm   dil-
lərində  tas,  tava, byon, qazan, 
tava  kimi hər  şeyə  idiş  d e­
yilir.
<_
h j
' 
A  r 
ı 
ş
: 
əriş. 
u - J   arış-arkağ  =  əriş-arğac». 
u-jf U   r u  ş:  vuruş,  savaş.
u-pl A   ğ ı  ş:  ağış,  yüksoliş.
О  ğ u  ş:  qohum .
U  w  u  ş:  ufalaıımış  nəsno.  «<-Sbul 
uwuş  ətmək  =  ufalanmış  çö- 
rək».
o-äf  U  к  u  ş:  dorrako,  zoka,  ağıl. 
ukuşluğ  kişi=zəkalı  adam ».
Ö   к  ii  ş 132:  çox. 
öküş  nonq  =  çoxlu  nəsnə».  «  l*“L 
<>»1
  ‘-S-jjjj
tirig  oson  bolsa,  tanq  öküş  körü r  =  diri  [ya- 
şayan]  a d a m   sağlam   olsa,  çox  şe y b r  göror»  deyimində  də 
işlodilmişdir,  (insanın  başı  salam at  olsa,  çox  əcaib-qoraib 
hadisolor göror).
111  Burada  y a/m a  nüsxədəki  orəbco  bir  cüm bnin  basına  nüsxndn  çıxmadığmı  yazan 
Bosim  Atalay  homin  cü m b n in   tərciimosini  ınotnaltı  haşiyndə  vcrmişdir:  «San  yanında- 
kını  itob,  о  da 
ö z  
yanındakmı  itobsin,  halqanın  sonuna  q .x b r  bebco  davam   etsin» 
(D L T ,  I,  s.  61).
1,2  Ç in lib r  bunıı  «iiküş»  kinıi  oxum uşlar  (DLT-Çin,  1  cild,  s.67).

132
M ahm ud K aşğari
u^jSj'  Ö  к  iı  ş:  «(jiL u - j i j '   öküş  yılkı  =  qəlp,  çıxdaş  heyvan.  harm   at». 
u l J A I ı   ş:  su  ağzı  və  suyun  h o vuzdan  və ya  novdan  töküldüyü  ağızlar. 
uül  A  1  u ş:  K a ş ğ a rd a  b ir kənd  adı.
A  1
1
  ş:  bo rclu n u   b o rc u n d a n   dolayı  sorğuya  çəkmə.  « 
l
&
jh
 
alış- 
beriş  =  bir  haqqı  alm aq,  bir h aq q ı  vermək». 
o-M  Ü 
1
  ü ş:  pay,  hissə  (o* ş hərfı  əslində ^  ke-dır).
Ü  1  ü  k:  əslində  «pay»ın  qarşılığıdır.  Ərəbcədə  də  dişiliyi  bildirən
<-* ke  hərfi  <_
h
 ş  hərfinə çevrilir.  M əsələn,u-Jj*j 
.
s ö z ü n d ə
133
  olduğu  kimi.  Bu, 
j  
deməkdir. 
u-M  U  1  u  ş:  kənd.  Çigilcə.  Balasağun  və  o n u n   yaxınlığındakı  A rğu  şə- 
hərlərinin  əhalisi  şəhərə  «uluş»  devir.  Balasağun  şəhərinə 
jj*   K u z  uluş»  d a  deyilir. 
u $   Ü 
1
  ü  ş:  b u d u n   (xalq)  arasında  pay  ay ırm aq.  d»  ş  hərfi  ^   ke  hər- 
flndən çevrilmişdir.  Ərəb dilində də  belədir.  Q u ran d a j  
*-S^bu yerinə  bu cür oxunuş  var:^j*- 
j  ufej J**
A  ç  ı  ğ:  xanın  bəxşişi.  « j i j #  &  
ö 1* x a n   m a n q a  açığ verdi  =  xan
гпэпэ  bəxşiş  verdi».
A  ç  ı  ğ:  naz-nem ət  içində  həyat  sürm ək.  «^*  £&>■' 
özünqni
açığlığ  tut  =  özünü  naz-nemət  içində  tut,  korluq  çəkmə».
A  ç  ı  ğ:  acı,  acı  olan  bir  nəsnə.
A  d  h  ı  ğ:  ayı.  H əm in  kəlməyə  bu  atalar  sözündə də  rastlanır:  «
j A
1
   
^
  J'  ЬЛ  awçı  neçə  al  bilsə,  adhığ  ança  yol
bilir  =  ovçu  neçə  al  bilsə,  ayı  o n ca  yol  bilir»,  (ovçu  no  qə-
Salih  Mütəllibov  bu  s ö z b ıin   Mocnuna  aid  olduğunu  göstərmişdir  (TSI),  I  toırı,  bct 
93).  Çinlilərdo  (DLT-Çin,  I  cild,  s.68)  və  Seçkin  Ərdi  i b   Sorap  Tıığba  Yıırtsevordo  bu
haqda  qeyd  var  (DLT-2005,  s.636),  ancaq  bu  qeyd  «ülüş»  maddosindodir.  Digor  noşr-
b r d ə   bu  haqda  hcç  bir  qeyd  yoxdur.  Mocnuııun  sözbrinin  torcüməsi  belədir:  «Səniıı 
gözbrin  onun  gözbri.  səııin  gərdanın onun  gərdanı  kimidir».
Divanü lüğat-it-türk
133
dor  ov  hiybsi,  fond  bilirso,  ayı  da  о  qədər  xilas  yolu  bilir). 
Bıı  söz  iki  h iy b g ə r adam ın  qarşılaşması  zam an  deyilir.
A  d  h 
j
  ğ :  
ayıq.  sərxoşluqdan  ayılan  adam . 
« ğ j l  
əsrük  a d h ığ
134 
^ sərx oş  ayıq»  demokdir.
A  d  h  ı  ğ:  bizim  eldə  bir  k o n d 135.
U  d  lı  u  ğ:  oyanıq,  huşyar.  ayıq.  « J  
udhuğ  эг  =  oyanıq,  huşyar 
adam».  « J  
udhuğ  könqüllüg  эг  =  həssas  tə-
bbtli,  qaııacaqlı  adam».
£ J   A  r ı  ğ:  çadır örtüyü.  Barsğanca. 
t  J   A  r  ı  ğ:  « ^ - i   £ j   arığ nonq  =  təmiz nəsnə».
£ ’J   U  r  u  ğ:  dəııə.  T o x u m a   d a   «uruğ»  deyilir. 
£jl  uruğ  əkti  =  to- 
xum  əkdi».  B una  bənzədilərək  q o h u m lara  d a  « £ jj  £ jf 
uruğ-turığ»  deyilir.
£jf A z  ı  ğ:  azı,  heyvanın  azı  dişi.
A  s  ı  ğ:  qazanc,  fayda.
О s  u  ğ:  bir nəsnənin  başqa  nosnəyo dəyiş/dir/ilmosi.  «
bu  ış  osuğı  muııdağ  =  bu  işin  dəyişmosi  belədir». 
jJI  А  1
1
  ğ:  hər şeyin  pisi.  Oğuzca  və qıpçaqca.
$  U  1  u  ğ:  hor şeyin  böyüyü.  Bu  beytdo də  işbdilmişdir:
Jİ 
л .. 
Ji
(j-uiäu
« U lu ğ lu k u ğ  bolsa son  edhgü  kılın,
Bolğıl  kişig  bəglər  katın  yaxşı  ulan».
Böyükliiyə çatdığın  zam an  xoşxasiyyot  ol,
B ə y b r  y an ın d a yaxşılığa  layiq  a d a m   ol.
1.4 Salih  Mütəllibov  bu  ifadoni  «most  vo  hıışyar»  (TSI).  1  tom.  bct  94).  Soçkin  Ərdi  ilə
Sorap  Tuğba  Yurtscvor «srtrxoşluqdan  ayılmış»  kimi  (ПЬ'Г-2()05.  s. 132) yevinnişbr.
1.5  M ahm ud  Kaşğarinin  bu  kəııddo və ya  bu  nıəhəlbdo aııadan  olduğu  güman  cdilir.

134
M ahmud K aşğari
(R ü tb ə   və  ululuğa  ç a ta n d a   xoşxasiyyət  ol,  bəylər  yanında  d aim   baş- 
qaları  ü çü n   xeyir verən  ol).
5
J I 1 1
1
  ğ:  ilıq. 
ılığ suw  =  ilıq  su».  Əsli  « Q   yılığ»dır.
A   ç  u  k:  hər  açıq  şey.  Buna  görə  də  açıq  qap ıy a  «  && 
açuk  ka-
puğ»  deyilir.  «о*)'  <
j
&J açu k  ış  =  açıq -aşk ar iş».
О   ç a  k:  ocaq.
J a I   A   ç 
1
  k:  bö y ü k   q ard aş.  X aqaniyyə  t ü r k b r i   b ö y ü k   qardaşı  «<4*1  açı- 
kım»  deyə  çağırırlar.  J   k a  hərfi  an c a q   söyləyən şəxsə  (nəf- 
si-mütəkəllim)  izafət  o lu n d u ğ u   z a m a n   gəlir.  Digər  şəxs- 
lərdə isə  « 
açıkınq» d ey ilm əz136.
A   d  h  a  к:  ayaq.
JJİ  A   d  h  u  k: 
ağ d u k » d u r,  «pozuq,  b a şq a cür,  qeyri-müəyyən» deməkdir. 
Bu  söz  «
t
‘■*4?  a n m q   m ənqzi  ağdı  =  onu n   rəngi 
dəyişdi»  ifadəsindən  alınmışdır.  A sanlıq  naminə  £  ğ  hərfı 
atılm ışd ır137.
1
  k:  «J  
u d h ık   эг  =  yatm ış  (y ata n ) adam ».
J
j
!  I  d  h  u  k:  q u tlu   və  m ü b a rə k   o la n   hər  şey.B uraxılan  hər  heyvana  bu 
ad  verilir.  O n a   yük  v u ru lm u r,  sü d ü   sağılmır,  yunu  qırxıl- 
mır.  Sahibinin  əhd  elədiyi q u r b a n   ü çün  saxlanır.
J  J)  I  d  h  u  к  :  «£lj 1
  k:  çay.  Bu  məsəldə  də  işlənmişdir:  « 
(  Ij Jjfri 
ağılda  oğlak  toğsa,  a n k d a   otı  önər  =  ağılda  oğlaq  do-
136  Bu  oxunuş  səhvdir.  Sözün  kökü  «eçi=böyük  qard aş»   bizə  hələ  Orxon-Yenisey  abi- 
dələrindən  məlumdur.  Əvvəlco  cçi  sözünə  kiçiltmə-əzizləmə  şəkilçisi  olan  J = k a ,  daha 
sonra  isə  I  şəxsin  mənsubiyyot  şəkilçisi  im  artırılır  və  söz  «eçi+k+im»  şəklinə  düşiir. 
Birbaşa  müraciətdə  «eçikim»  deyilir,  digər  şəxslərdə  «sənin  eçin»,  «onun eçisi»,  «eçimiz»,  «eçiniz»,  «eçiləri»  deyilir.
1,7  Bəsim  Atalayın  fikrincə,  bu  sözün  əsli  « j i l  ad u k »   olmalıdır (DLT,  1, s. 65).
Divanü lüğat-it-türk
135
ğulsa,  çay  qırağında  otu  bitər».  Bu  söz  «ruzi  üçün  qayğı 
çəkmə»  yerino  işbııir.
J j   A  r  u  k:  « J   (jjl  aru k   or  =  arıq  adam ,  yorğun  adam ».  Нэг  yorğ u n a 
belə deyilir.
(Jjj J j A r u k - t u r u k :   F ərqanə i b   K aşğ ar arasında  yoxuş adı.
J j   A  r 
1
  к:  arıq.  zəif,  cılız.  Oğuz və qıpçaq  dillərində.
j J   U  r u  k:  ip,  urğan,  çatı.
J j   A  z  u  k:  «J j (  J j l  azuk  o k = h a r a d a n   və  kimin  atdığı  bilinməyən  ox».
J J '   A  z u  k:  «JL» J j '  A  z а  к:  oğuz  bəy b rin d ə n   birinin  adı.
tsJl A  z u  k:  azuqə.  Bu  məsoldə do işlonmişdir:  «  J j j  L
u
J
j
 £ J  ^  jl 
ıiı
jü
  'jj*  sartn ın q   azukı  arığ  bolsa,  yol  üzrə  yer  =  satıcının 
malı  təzə  olsa,  elo  yoldaca  yeyər».  Bu  söz  doğruçul  və  mö- 
təbər  o ld u ğ u n u   iddia  edən,  lakin  sözünü  isbat  edə  bilmə- 
yon  a d am   h aq q ın d a deyilir. 
cjjf  U  z  a  к:  uzaq.  Bir  iş  uzandıqda  «  <_ну'  JJİ  uzak  ış»  deyilir.  Bir  уегэ 
gedən  a d a m   gecikdikdə  « tjiji 
yalavaç  uzak  bar-
dı[=elçi  y am an   uzaq  getdi]»  deyilir.
j
İ 
ozuk  a t  =  sürək  vo  sürəyə  bənzor şcylordo  irəli  g e b n  
vo  başqa  atları  keçən  at».
A  ş  a  k:  aşağı,  dağ  dibi.  Oğuzca.
A  ş  u  k:  insanın  to p uq   sümüyü,  topuq  aşığı.
U  ş  а  к:  «  ^ Ь ‘  <
3
*if  Uşak  nənq  =  kiçik  şcy».  Buna  istinadən  kiçik 
u ş aq lara 
uşak  oğlan» deyilir.
U  ş  а  к: 
uşak  otunq  =  od u n   qırıntıları».  Bu  söz  tək
halda  deyil,  ancaq   cəm  halda  işlonir.

J36
M ahm ud K aşğari
е й   А  ş  и  к:  domir  başlıq,  dəbilqə.  B u rad a  əlif  &  у  hərfini  əvəz  etmiş- 
d ir .i3s
О ğ u  k:  çokmo,  ayaq q ab ı.
^   А  1  u  к :  « J   ıjfi  aluk  эг  =  keçəl,  daz  a d a m » 139.  Oğuzca.
heyvan  suvarılan,  şıra,  ay ran  so y ud u lan  yalaq.
U  1  u  k:  «
üjj
 
uluk  to n   =  köhnəlmiş,  yıpranm ış  paltar».  Köhnəl- 
miş  bər şeyə  «uluk»  deyilir. 
jM О  1  u  k:  kiçik  qayıq.  B u sözü n əsli  əvvəlki  [oluk sözü]  kimidir.
U  1  u  к:  atın  çiyni.  Bu  məsəldə  də  işlənmişdir: 
ll  Jj&f j j u   jlf
uluk  yağırı  o ğ u lk a   kalır  =  çiyin yağırı  öv lada  qalar».  Bu-
ra sinirlərin  b irb ş d iy i yer  olduğu  ü ç ü n  gec sağalır.
(Jj'  А  1
1
  k:  quş dimdiyi.  Oğuzca.
Jji  a n u k   n ənq  =  hazır  olan  nəsnə».  Bu məsəldə də iş- 
b n m işd ir:  «o-USU»  tljl  Uui 
j
JA  j i i   a n u k   u tr u   tutsa  yokka 
san m as  =  hazır  olan  şey  q a b a ğ a   qoyulsa,  yox  sayılmaz», 
(yeməkdən  пэ  hazırdırsa  q o n ağın   önünə,  süfrəyə qoyulsa, 
yemək  verilməmiş  sayılmaz).  Bu  söz  ev  sahibinin  gücü  ye- 
tən  şeyi  hazırlaya  bilməsi  üçün  deyilir.
‘- ^ 1
 
0
  b  э  к:  uşaq  dilində çörəyin  a d ı 140.
‘-S-
j
I Ə  t  о  k:  ətək.
^
 Ə  t  ü  к :  ayaqqabı.
^
  Ö  t  iı  k:  hekayo.  İs tə n ib n   şeyin  sultana  хэЬэг  verilməsi  üçün  də  bu 
söz işb n ir.  Əsli  «bir şeyi  hekayə etm ək»dən  almmışdır.
ıw  Bclo çıxır  ki.  «(j“ l aşuk»un  əsli  « tp y  yaşuk»dur.
114  Bəsim  Atalaym  məlnaltı  qeydinə göro,  «alıık  ər»  soxiinün  digər mənası  «qaba  və
xırçın  adaın»dır (DLT.  I,  s.  67).
14,1  Müasir dilimizdə «nppək»dir.  Ç in lib r  «əpok»  oxuıııuşlar  (DLT-Çin.  I  cild,  s.73).
Divanü lüğat-it-türk 
___________________________________________
Ö   t  ü  g:  qusma. 
a n q ar  ölüg tultı  =  onu  qusm a  tutdu».
Ü  t  ü  g:  ütii.  M ala  biçimində  bir  domir  parçasıdır  ki,  tikiş  y erb rin i 
h am a rla m a q   üçün  qızdırılaraq  paltarın  üstünə  basılır.
İ  ç  ü  k:  sam u r  kimi  heyvanların  dərisindən  tik ib n   kürk.
Ü  d  h  i  k:  eşq  və  sevginin coşması.  Bıı  bonddə də işbnmişdir:
L£-İA