ƏZİzxan tanriverdi
Yüklə 1,6 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Elbrus ƏZİZOV
- Kılıç xan.
|
Язизхан Танрыверди 2 Elmi redaktoru: Fikrət XALIQOV filologiya elmləri doktoru, professor Rəyçilər: Elbrus ƏZİZOV filologiya elmləri doktoru, professor Aydın PAŞAYEV filologiya elmləri doktoru Məmmədxan SOLTANOV filologiya üzrə fəlsəfə doktoru Monoqrafiyada türk mənşəli Azərbaycan antroponimləri dia- xronik və sinxronik müstəvidə təhlil edilmiş, bir sıra antroponimlərin etimologiyası öyrənilmiş, arxaikləşən, apelyativi arxaikləşən, apelya- tivi arxaizm səciyyəli dialektizm və dialektizm olan antroponimlər sistemli şəkildə tədqiq edilmişdir. Kitabdan filoloq-mütəxəssislər, həmçinin hər bir Azərbaycan vətəndaşı faydalana bilər. Тцрк мяншяли Азярбайъан шяхс адларынын тарихи-лингвистик тядгиги 3 ÖN SÖZ Azərbaycan dilçiliyində antroponimlərin tədqiqi ilə bağlı bir sıra məqalə və monoqrafiyaların çap edilməsi, bir neçə namizədlik və doktorluq dissertasiyasının müdafiə olunması onomastikanın inkişafında xüsusi rol oynamışdır. Lakin Azər- baycan antroponimiyasının həll edilməmiş problemləri də çox- dur. Belə problemlərdən biri bu vaxta qədər türk mənşəli və tə- rəflərindən biri türk mənşəli olan hibrid antroponimlərin diax- ronik, xüsusən də sinxronik istiqamətdə kompleks və sistemli şəkildə linqvistik tədqiqata cəlb edilməməsidir. Təbii ki, belə bir mövzunun tədqiq edilməsi arxaik, apelyativi arxaikləşən, apelyativi eynilə müasir ədəbi dildə işlənən antroponimləri müəyyənləşdirə bilər, tarixi fonetika, leksikologiya, morfolo- giya və sintaksislə bağlı zəngin materiallar verər, sözlərin ilkin semantikasını, fono-morfoloji tərkibini və s. aydınlaşdıra bilər, həmçinin adyaratmada apelyativin funksiyası, motivləşmə me- yarları və s. müəyyənləşə bilər ki, bu da türk estetikası, etnoq- rafiyası və psixologiyasını öyrənmək baxımından geniş imkan- lar aça bilər. Əsərdə 60-a qədər antroponim (Annax, Bəslər, Bulduq, Səgrək, Duman, Duxa Qoca, Ərol, Güzəməli, Usandıq və s.) ilk dəfə olaraq etimoloji baxımdan təhlil edilmişdir. Arxaik antro- ponimlər, apelyativi arxaikləşən, apelyativi müasir ədəbi dildə işlənən əsl şəxs adları, apelyativi ilə birlikdə arxaikləşən əsl şəxs adlarının müasir ədəbi dilimizdəki antroponimlərlə si- nonimliyi (Bulduq-Tapdıq, Sunqur-Şahin və s.), apelyativi ar- xaizm, arxaizm səciyyəli dialektizm və dialektizm olan ləqəb- lər, həmçinin tərəflərindən biri türk mənşəli olan hibrid antro- ponimik vahidlər Azərbaycan dilçiliyində ilk dəfə olaraq işıq- landırılır. Kitabda türk mənşəli Azərbaycan antroponimləri türk xalqları antroponimikası müstəvisində öyrənilmiş, Azərbaycan Язизхан Танрыверди 4 antroponimikasında ləqəb, qırğız antroponimikasında isə əsl şəxs adı funksiyasında işlənən vahidlərə ilk dəfə olaraq münasi- bət bildirilmişdir. Türk mənşəli kişi və qadın adlarının leksik- semantik qruplarına mövcud tədqiqatlar kontekstində müna- sibət bildirilmiş, motivləşmə meyarları öyrənilmiş və həmin əsasda konkret leksik-semantik qruplar müəyyənləşdirilmişdir. Məyusluqla bağlı yaranan qadın adlarında (Gülyetər, Bəslər və s.) mənfi motivlərlə yanaşı, müsbət motivlər də aşkarlanmışdır. Arxaik titulların qədim və müasir şəxs adlarında işləklik dərə- cəsi öyrənilmiş, titul və təxəllüslərin əsl şəxs adlarına çevrilmə səbəbi və etnonim əsasında qadın adlarının yarana bilməməsi izah olunmuşdur. Əsərdə fonetik, leksik, morfoloji və sintaktik semantikası donmuş antroponimik vahidlərə, onların apelyativinə dil tarixi prizmasından yanaşılmışdır. Təyini söz birləşmələrinə daxil ol- mayan ismi birləşmələrin inkişafı əsasında formalaşan mürək- kəb quruluşlu antroponimik vahidlər də izah edilmişdir. Тцрк мяншяли Азярбайъан шяхс адларынын тарихи-лингвистик тядгиги 5 I FƏSİL TÜRK MƏNŞƏLİ ANTROPONİMLƏRİN TƏDQİQİ TARİXİ a) Türkologiyada şəxs adlarının tədqiqi tarixi Türk mənşəli antroponimlərin tədqiqi tarixini sistemli şəkildə təqdim etməzdən əvvəl bir sıra Avropa türkoloqlarının, xüsusilə A.Qaben, L.Razoni, S.Kakuk kimi alimlərin araşdır- malarına münasibət bildirmək lazım gəlir. A.Qaben türk dillərinin qrammatikasına dair bir neçə ma- raqlı əsər yazmışdır. Onun 1941-ci ildə çap olunan ―Alttürkiche Grammatik‖ əsəri 1974-cü ildə üçüncü dəfə yenidən nəşr edilir. Həmin nəşri Mehmet Akalın Türkiyə türkcəsinə tərcümə edərək ―Eski türkçenin-qrameri‖ (Ankara, 1988) adı ilə çap etdir- mişdir. Kitabda türk-run, uyğur, soğut, mani, brahami yazıla- rının xarakterik xüsusiyyətləri, əski türk dilinin fonetikasında ünlülər (saitlər), ünsüzlər (samitlər), vurğu və diftonqlar, eyni zamanda türk dilləri baxımından səciyyəvi olan kök və şəkilçi morfemləri, söz birləşmələri, cümlə və s. məsələlər tarixi-linq- vistik prizmadan araşdırılmışdır. Onomastik vahidlərin əsərin lüğət hissəsinə daxil edilməsi diqqəti cəlb edən cəhətlərdəndir. Burada hər bir onomastik vahid barədə məlumat verilmişdir. Məsələn, ―Yoluğ‖ antroponimik vahidinin ―Yolluğ‖ variantı təqdim edilməklə yanaşı, Yoluğun Bilge Kağan və Kül Teginin adına düzəldilmiş daş kitabələrin yaradıcısı olduğu da qeyd edilir. Əsərdə arqu, bayırku, karluq (qarluq), kirkiz (qırğız), moğol, tabğac, oğuz, çiqil, izqil və s. etnonimlər, Arğu, Bosu, Kadırkan, Ötüken, Töpüt və s. toponimlərlə yanaşı, Bumın Ka- Язизхан Танрыверди 6 ğan, İltiriş, İlbilgə, Bilge Kağan, Kül Tegin, Yoluğ, Makaraç və s. kimi qədim türk antroponimləri barədə də izahlar verilmişdir. A.Qaben bir sıra türk antroponimlərinin mənası, leksik- semantik xüsusiyyətləri, xüsusilə rəng anlamlı apelyativlərin antroponim yaradıcılığında iştirakı ilə bağlı ―Vom Sinn Symbo- lischer Farbenbezeichzunq‖ (rəng bildirən sözlərin simvolik mənası) əsərində (105a) geniş məlumat vermişdir. N.A.Baska- kov ―Saraqurı‖ türk etnoniminin yaranmasında rəng anlamlı saru (sarı) vahidinin əsas olduğunu göstərəndə A.Qabenə əsas- lanır (34a-15). Çünki Qaben rəng anlamlı vahidlərin etnonim yaradıcılığında iştirakından bəhs edərkən bu cür vahidlərin müxtəlif etnoslarda fərqli funksiya daşıdığını da izah etmişdir. Məsələn, qədim türklərdə aq (ağ) və sarı– ―cənub‖, qara - ―şimal‖, qızıl (qırmızı) - ―qərb‖, kök (göy) – ―şərq‖ mənasında işlənmişdir. A.Qabenin əsərlərində türk mənşəli antroponimlərin mo- tivləşmə meyarlarından bəhs edilməmiş, apelyativ və antropo- nimik vahidlərin ədəbi dildəki funksiyasına münasibət bildiril- məmişdir. Suzanna Kakuk türk dillərinin tarixi-linqvistik tədqiqi ilə bağlı araşdırmalar aparan Qərb mütəxəssislərindəndir. Çin əra- zisindəki salarlar və onların dili müəllifi daha çox maraqlan- dırıb. Macar türkoloqu xanım Suzanna Kakuk 1960-cı ildə Çinə gedərək salarlarla bağlı mətnlər toplayıb. O, həmin mətnlərdəki türkköklü vahidləri fonetik və leksik istiqamətdə təhlil etməklə yanaşı, sözlərin mənasını əks etdirən lüğət də hazırlayıb. Salarların dilində Çin və Tibet mənşəli sözlərin çox işlənmə səbəbini türkologiyada ilk dəfə olaraq araşdıran da S.Kakukdur (182a-215-223). Müəllif türk xalqları antroponimlərinin təhlilinə ―Quelques cateqories de noms de personne turcs‖ (―Türk şəxs adlarının bir neçə kateqoriyası‖) əsərini həsr et- mişdir. Тцрк мяншяли Азярбайъан шяхс адларынын тарихи-лингвистик тядгиги 7 L.Razoni türk antroponimlərinin təhlili ilə məşğul olan Qərb mütəxəssislərindəndir. O, türk antroponimlərinə dair ―Der Frauenname bei Turkvolkern‖ (―Türk xalqlarında qadın adları‖) (142a), ―Les noms de nombre dans‖ (―anthroponymie turque‖) (―Türk şəxs adlarında say məzmunlu vahidlər‖) (142a), ―Les noms de personnes imperatifs chez les peuples turques‖ (―Türk xalqlarında imperativ adlar‖), ‖Sur quelques cateqories de noms de personnes en turc‖ (―Türk antroponimləri bir neçə ad kateqoriyasında‖) (142a) əsərlərinin müəllifidir. A.Nikonov L.Razoninin qeyd etdiyimiz əsərlərini təhlil edərkən yazır: ―L.Razoninin əsas xidməti antroponimləri adlandırma motivlə- ri üzrə təsnif etmək cəhdidir. Yalnız kitablardan götürülmüş an- troponimlərin tədqiqata cəlb edilməsini müəllifə irad tutmaq olmur. Çünki minlərlə müasir adın bizə məlum olan linqvistik izahı ona bəlli deyildir. L.Razoni özünəqədərki tədqiqatçıların elmi nəticələrini ümumiləşdirməyə çalışarkən bir sıra hallarda onların səhvlərini də təkrar edir, yəni adların yox, onların əsa- sında duran sözlərin leksik-semantik bölgüsünü verir. Məsələn, müəllif ―titul və rütbələrdən yaranan adlar‖ və digər bölmələrdə ―niyə sualına‖ yox, ―nədən törəyib‖ sualına cavab axtarır. O, iki tamamilə müxtəlif məzmunlu təsnifatı bir-birinə qarışdıraraq hər ikisini məhv edir‖ (135 - 95-96). A.Nikonov ―Имя и общество‖ kitabında L.Razoninin yu- xarıda təqdim etdiyimiz əsərlərini təhlil etməklə yanaşı, onun əsas müddəalarını rus dilinə tərcümə etmişdir. Həmin tər- cümələrə əsasən aşağıdakıları söyləmək olar: L.Razoni türk antroponimlərinin leksik-semantik xüsusiy- yətlərinə görə qruplaşdırılmasında 4 istiqaməti əsas götürür: 1. Deskriptiv şəxs adları (təsviri adlar); 2.Deziderativ şəxs adları (arzu və istək ifadə edən şəxs adları); 3. Totemlərlə (heyvan, bəzən də bitkilərə sitayiş etmə) bağlı olan şəxs adları; 4. Me- morativ şəxs adları (xatirə xarakterli şəxs adları). Язизхан Танрыверди 8 Türk antroponimləri sistemindəki qadın və kişi adlarının sayından bəhs edən müəllif göstərir ki, geniş yayılan qadın adları məlumdur. Bu cür adlar kişi adlarından 20-30 dəfə azdır (Rasonyi – 1962, 224). A.Razoni qədim türklərdə qadının cə- miyyətdəki funksiyasına uyğun olaraq formalaşan adlar barədə yazır: ―Qədim dövrlərdə qadın cəmiyyətin ikinci dərəcəli üzvü hesab edildiyindən onlara ayıq düşüncə ilə verilən müsbət mə- nalı adlar emosiyalar əsasında formalaşan müsbət adlarla mü- qayisədə daha az yayılmışdır. Bu da həmin motiv əsasında yaranan kişi adlarından daha çox idi‖ (Rasonyi – 1962, 239). Bu qeydlərə onu da əlavə etmək lazımdır ki, türk etnoqrafiya- sındakı bir sıra qadın adları mənfi emosiya əsasında yaransa da, gözəlliyi ifadə edir. Məsələn, Gülbəs, Gülyetər. L.Razoni türk ad sistemindəki dini adlar barədə göstərir: ―İslam dini islamaqədərki şəxs adlarının işləkliyinə mənfi təsir etdi. Türk şəxs adları əvəzinə kütləvi şəkildə islam dini ilə bağlı olan antroponimlər işlənməyə başladı‖ (Rasonyi – 1962, 222). ―Anadolu türkləri qızlarına ona görə ―Beşbine‖ adını ve- riblər ki, qız böyüyüb ərə gedəndə başlıq pulu kimi 5 min türk lirəsi alsınlar‖ (Rasonyi – 1962, 230) fikri göstərir ki, müəllif qədim türk etnoqrafiyasına yaxından bələd olmayıb. Çünki bu cür antroponimik vahidlər türk ad sistemində təsadüfi xarakter daşıyır. L.Razoni türk xalqları antroponimikası baxımından xa- rakterik olan, lakin qədim və müasir Azərbaycan antroponim- ləri sistemində müşahidə edilməyən ―Turbek‖ antroponiminin yaranmasında qədim türk dilindəki ―düzgün‖, ―ədalətli‖ anlamlı turi (duru) apelyativinin əsas olduğunu göstərir (Rasonyi – 1962, 235). Onu da qeyd etmək lazımdır ki, A.Nikonov deskriptiv (təs- viri) adlardan danışarkən L.Razoninin təsadüflərlə bağlı for- malaşan antroponimləri deskriptiv adlar sisteminə daxil etməsini qəbul etməsə də, Sevinc, Arzu, Ayım kimi qadın adlarından bəhs Тцрк мяншяли Азярбайъан шяхс адларынын тарихи-лингвистик тядгиги 9 edəndə məhz L.Razoniyə əsaslanır, bu cür adları türk dilinin gözəllik və zənginlik əlaməti hesab edir (135 - 95-96). L.Razoni deziderativ antroponimlərin yaranmasında mis- tik (sufi, təsəvvüf) görüşlərin, ovsunlamanın əsas olduğunu göstərərək, bu tip adları ―mistik adlar‖ fəslində qruplaşdırır (Rasonyi – 1962, 98). Totemlər əsasında yaranan antroponimik vahidlər müəl- lifin tədqiqatında belə ifadə edilir: ―Totemlər əsasında formala- şan antroponimlərin etimoloji təhlili inandırıcı görünmür. Yal- nız qazax dilindəki Akkoyan (ağ dişi dovşan) və Ayubikə (dişi ayı) antroponimlərində adların totemik mənşəyi müşahidə edilir (Rasonyi – 1961, 231). Türkologiyada türk mənşəli antroponimlərin tədqiqi tarixi M.Kaşğarinin ―Divanü lüğat-it-türk‖ (1072-1074) əsəri ilə baş- lanır. Bu ensiklopedik əsərdə şəxs adlarının təhlil süzgəcindən keçirilməsi də diqqətdən yayınmamışdır. Belə ki, müəllif təkcə şəxs adlarını yox, həm də apelyativləri atalar sözləri və şeir parçaları tərkibində təqdim edərkən onların həqiqi və məcazi mənada işlənməsini, apelyativlərin antroponimə çevrilmə sə- bəbləri və sosiallığını geniş müstəvidə şərh edir. Maraqlıdır ki, bu cür araşdırmalara müasir türk antroponimiyasında az təsadüf olunur. Burada M.Kaşğarinin türk şəxs adları ilə bağlı bəzi izahlarını təqdim edirik: Kılıç xan. Bu atalar sözündə də işlənmişdir: koş kılıç kınka sığmas = qoşa qılınc qına sığmaz... Bununla xaqaniyyə xanlarına ad verilərək ―Kılıç xan‖ deyilir ki, düşündüyü, qurduğu işlərdə qılınc kimi kəsib atan xaqan deməkdir; Köl Bilgə. Uyğur xanına ―Köl Bilgə xan‖ ləqəbi verilir, çünki ―kamalı göl kimi, göl qədər deməkdir. Burada ağılın çoxluğunu göstərmək üçün o, gölə bənzədilmişdir. Tonqa – bəbir. Qaplan cinsindən bir heyvandır. Fili öldürür... Uşaqlara buna bənzər adlar çox qoyulur. Türklərin böyük xaqanı Əfrasiyabın əsl türk adı ―Tonqa Alp Ər‖dir, ―bəbir kimi qüvvətli, igid adam‖ deməkdir. Bəktur. Kişi adıdır. Əsli bək Язизхан Танрыверди 10 tur=bərk dayan formasındadır (bax: Əzizxan Tanrıverdi. Qədim türk mənbələrində yaşayan şəxs adları. Bakı, 2009, s.327-361). Bu mənada M.Kaşğari türk antroponimikasının ilk tədqiqatçısı kimi xüsusi olaraq dəyərləndirilməlidir. Orijinal lüğətləri ilə məşhur olan V.V.Radlov türk mənşə- li toponim və hidronimlərlə yanaşı, antroponimlərin də linqvis- tik baxımdan təhlilinə münasibət bildirmişdir. Belə ki, onun N.F.Katanovla birlikdə hazırladığı ―Алфавитный указатель собственных имен, встречающихся в I-II томах «Образцов нaродной литературы тюркских племен» (102) və «Титулы и имена уйгурских ханов» (140-165-270) əsərlərində türk xalqlarının etnoqrafiya, psixologiya və təfəkkürünü əks etdirən türk mənşəli antroponimlər təhlil olunmuş, bir sıra antroponi- mik vahidlər geniş etimoloji araşdırmaya cəlb olunmuş, uyğur xanlarının adları və titulları, həmçinin şəcərələri verilmişdir. ―Həmin şəcərəyə görə, uyğur xanlarının birincisi Peylo, sonun- cusu (VII) Qutluq olmuşdur‖ (76-72). Türk xalqları antroponimlərinin ilk dəfə olaraq sistemli şəkildə tədqiqata cəlb olunması V.A.Qordlevskinin adı ilə bağ- lıdır. Müəllifin 1910-cu ildə ―Этнографические обозрение» jurnalının III və IV nömrələrində nəşr etdirdiyi ―Рождение ре- бенка и его воспитание» məqaləsində uşağın dünyaya gəl- məsi, adlandırılması, tərbiyəsi və s. məsələlərlə bağlı türk xalq- ları arasında mövcud olan adət-ənənələrdən bəhs edilir (49). V.A.Qordlevskinin 1913-cü ildə çap olunmuş ―Личной ономастике у османцев» (47) əsəri də türk xalqları antroponi- mikasını öyrənmək baxımından dəyərlidir. Əsərdə şəxs adları və köməkçi ad kateqoriyasına daxil olan ləqəblərin motivləşmə səbəbləri, mənaları izah olunmuş, osmanlı (türk) dilində işlənən şəxs adlarının yaranma və inkişaf tarixinə münasibət bildirilmiş və o, iki tarixi dövrlə əlaqələndirilmişdir: 1. İslamiyyətə qədərki adlar; 2. İslamiyyətdən sonrakı adlar. Müəllif türk xalq- ları antroponimikasında xarakterik olan Ay, Qaraquş, Toğ- Тцрк мяншяли Азярбайъан шяхс адларынын тарихи-лингвистик тядгиги 11 rulbəy, Dursun və s. kimi türk mənşəli adların şərhini verməklə yanaşı, ərəb dilindən islam dini vasitəsilə türk ad sisteminə daxil olan və bu gün də ənənəviliklə bağlı olaraq işləkliyini itirməyən Əli, Məmməd, Məhərrəm, Həsən, Hüseyn və s. kimi antroponimlərin də işlənmə səbəbini izah etmişdir. V.A.Qordlevski oğuzlarda iki ad məsələsindən bəhs edər- kən göstərir ki, onlarda uzun müddət iki ad mövcud olmuşdur: Yeni müsəlman adı və qədim sıravi ad və ya ləqəb. Məsələn, Ziyəddin Qara Aslan, Fəxrəddin Arslan Doğmuş, Mübarizəddin Ertokuş və s. (48). Müəllif bu hadisəni türk tayfalarından olan oğuzların milli xüsusiyyəti, psixologiyası ilə bağlamışdır. Türk Dil Qurumu yaradıcılarından biri, dilçi, ədəbiyyatşü- nas və ictimai xadim Bəsim Atalayın yaradıcılığında Mahmud Kaşğarinin ―Divanü lüğat-it-türk‖ əsərinin ərəb dilindən tər- cüməsi (s.1-3, 1939-41), ―Türk dilində şəkilçilər və köklər‖ (1942), ―Türk dilində sözdüzəltmə yolları‖ (1946) əsərləri xüsusi yer tutur. B.Atalay qədim türk antroponimik vahidlərini toplayıb nəşr etdirən ilk alimlərdəndir. Onu daha çox maraqlan- dıran türk xalqlarının tarixi şəxsiyyətlərinin adları olub. Müəllifin türk tarixi şəxsiyyətlərinə məhəbbəti 1921 və 1935-ci illərdə İstanbulda çap etdirdiyi ―Türk Büyükleri ve ya türk adları‖ kitabında əks olunmuşdur. Kitabda 600-ə qədər şəxs adı haqqında məlumat verilmişdir. Əsər türk tarixinə dair faktlarla zəngindir. Çünki B.Atalay lüğətdə təqdim etdiyi antroponimik vahidləri M.Kaşğarinin lüğətindən, ―Kitabi-Dədə Qorqud‖ das- tanından, ―Tuziki Teymuri‖, ―Tərcümeyi-şəcəreyi-türki‖ və s. tarixi mənbələrdən götürmüşdür. B.Atalayın lüğətindən ―Məş- hur türklər‖ əsərində geniş şəkildə istifadə edilmişdir. Həmin əsərin foto surəti Azərbaycan Respublikası Əlyazmaları İnstitu- tunda saxlanılır. Bu mənbədə türkün böyük şəxsiyyətləri haq- qında qısa və dəqiq məlumatlar verilmişdir. Məsələn, Dakak (1104) – Səlcuq hökmdarlarından Alp Arslanın nəvəsi, Tutuşun oğlu; Abaka xan (1234-1282) – Elxanilər dövlətini qurmuş Язизхан Танрыверди 12 Hülakü xanın oğlu, həmin dövlətin 2-ci hökmdarıdır; Kutluk Nigar xanım (1505) – Hindistanda hökm sürən türk-moğol imperatorlarından məşhur Babur şahın anasıdır. Teymur soyun- dan Ömər Şeyx Mirzə ilə evlənmişdir; Şahzadə Mehmet Korkut (1512) – İkinci Bəyazidin oğlu, Yavuz Səlimin qardaşıdır; Dəmirtaş (1327) – Elxanilər əmirlərindən olub, Azərbaycanda hökm sürən Əmir Çobanın 2-ci oğludur; Qazan xan (1271- 1304) – Çingiz xan nəslindən Arğun xanın oğludur, Elxanilərin yeddincisi və ən böyüyüdür. Qazan xanın adına buraxılmış pulun üstündə yazılıb: ―Tanrı birdir və Məhəmməd peyğəmbər- dir‖; Səlcuq xatun (1408-1485) – Çələbi Sultan Məhəmmədin qızıdır. Göründüyü kimi, qeyd olunan mənbələrdəki tarixi şəx- siyyət adları türk tarixini və bu kontekstdə Azərbaycan tarixini öyrənmək üçün dəyərlidir. Fikrimizcə, mənbələrdəki Şahzadə Mehmet Korkut (1512) antroponimik vahidi ümumtürk ədə- biyyatşünaslığı baxımından maraqlıdır. ―Korkut‖ adı ―Kitabi-- Dədə Qorqud‖dakı ―Qorqud‖ adı ilə səsləşir ki, bu da ―Kitabi- Dədə Qorqud‖ dastanı xalqın folklor yaddaşında yaşamamış- dır‖, - deyənlərə ən tutarlı cavabdır. 1052-ci ildə yazıya alınan ―Kitabi-Dədə Qorqud‖ dastanı türkün qan yaddaşında olmasa idi, təbii ki, XVI əsrdə ―Korkut‖ (Qorqud) adı işlənə bilməzdi. Lüğətdə türk mənşəli antroponimlərin etimoloji izahı, apelyativlərin antroponim yaradıcılığında iştiraketmə səbəbləri, arxaik apelyativli antroponimlər, apelyativi arxaizm səciyyəli dialektizm olan antroponimik vahidlər və s. barədə heç bir in- formasiya verilməmişdir. Bu da əsərin xarakteri ilə bağlıdır. Bəllidir ki, türk xalqları ilə rus xalqının çoxəsrlik əlaqələri nəticəsində türk dillərindən rus dilinə yüzlərcə ad keçmişdir. Bu, bir tərəfdən, Azərbaycan və ümumiyyətlə, türk antroponim- ikasının zənginliyi, digər tərəfdən, rus antroponimik vahidləri sistemində rus mənşəli antroponimlərin az olması ilə bağlıdır. Buna səbəb isə vaxtilə kilsənin qədim rus adlarını işlətməyi Тцрк мяншяли Азярбайъан шяхс адларынын тарихи-лингвистик тядгиги 13 qadağan etməsi, qədim rus adlarının isə Vizantiya adları ilə əvəz olunmasıdır‖ (174-43). Türk dillərindən rus dilinə keçən onomastik vahidlər sıra- sında türk mənşəli antroponimik vahidlər üstünlük təşkil edir. Bu, hər şeydən əvvəl, türk antroponimikasının zənginliyi ilə bağlıdır. Rus antroponimikasında işlənən türk mənşəli familiya- ları ilk dəfə olaraq geniş və sistemli şəkildə linqvistik tədqiqata cəlb etmək kimi ağır bir işi öhdəsinə götürən N.A.Baskakov olmuşdur. O, türk mənşəli rus familiyalarının formalaşması, leksik-semantik və qrammatik xüsusiyyətləri ilə bağlı daha çox tədqiqat aparan alimlərdəndir. Müəllifin tədqiqatları onlarca məqalə və monoqrafiyada öz əksini tapmışdır. N.A.Baskakov «Русские фамилии тюркского происхождения» kitabında türk mənşəli rus familiyalarının yaranma xüsusiyyətlərini şərh etməklə bərabər, onların leksik-semantik qruplarını da müəy- yənləşdirmişdir: şəxsin anadan olduğu, yaxud yaşadığı yerlə bağlı, titulla bağlı, xüsusi şəxs adı ilə bağlı və ləqəblər əsasında yaranan familiyalar (34). Əsərdə türk mənşəli Балашов, Дашков, Карташев, Лачинов, Чарыков, Таптыков və s. familiyaların etimoloji izahı geniş şəkildə verilmişdir. Amma burada elə familiyalara da rast gəlinir ki, onlar türk mənşəli deyildir. Məsələn, Ахматов (ərəb dilindəki şanlı, şöhrətli anlamlı ―Əhməd‖), Лашкарев (fars dilindəki ordu, qoşun an- lamlı ―ləşkər‖), Булатов (fars dilindəki bulat//polad) və s. Fikrimizcə, müəllif burada həmin tip adların rus antroponimi- kasına ərəb və fars dilləri vasitəsilə deyil, türk dilləri vasitəsilə daxil olmasını əsas götürmüşdür. Əsərdə bəzi familiyaların izahı düzgün deyil. Məsələn, ―Шерапов‖ familiyası şərab və şərəf sözləri ilə əlaqələndirilir və hansının əsas olması göstərilmir. Bizcə, ―Шерапов‖ şərəf sözü ilə bağlıdır; «Кочубей» antroponimi ―kiçik bəy‖ (малый князь), ―qoyçu‖ (пастух, овец) + бей kimi izah edilir. Əslində isə hər iki izah qüsurludur və «Кочубей» antroponimindəki Язизхан Танрыверди 14 koçu (qoçu) vahidi igidlik anlamlıdır. «Туманский» famili- yasının izahında мрак, штаны, шаровары, темник, нача- льник sözləri ilə bağlılıq göstərilir, nəticədə isə peşə və peşə əsasında formalaşan ləqəblərlə əlaqələndirilir. Əslində isə «Ту- манский» familiyasının apelyativi (tuman-duman) təbiət ha- disəsi ilə bağlıdır. T.M.Qaripov «О древных кыпчакских именах в антро- понимии Башкир» (40-52-58) adlı məqaləsində başqırd an- troponimlərinin tarixi inkişaf prosesini göstərmiş, qıpçaq antro- ponimlərinin başqırd ad sistemindəki rolunu faktlarla əsas- landırmışdır. Müəllif göstərir ki, qədim qıpçaq antroponimləri türk xalqları antroponimikasında, xüsusilə qıpçaq dil qrupuna daxil olan başqırd, tatar, qazax, qırğız, karaim, noqay və s. dillərdə, əsasən, eyni fonetik variantda işlənməkdədir. Başqırd ad siste- mindəki qıpçaq antroponimləri məhz başqırd tarixi üçün ən qiymətli mənbədir. Məqalədə qeyd edilir ki, Ayhılıu (ay kimi gözəl), Karasaç, Yoldaş, Boqatıy və s. kimi antroponimlərin mənası hər bir başqırd üçün aydındır. Müəllif ikikomponentli (İlbikə, Yalanbikə, Akhılıu, Altın- bay, İsbuldı və s.) və təkkomponentli (Yoldoz-ulduz, Səsək- çiçək, Timer-dəmir) qıpçaq antroponimlərinə münasibət bildir- miş, Aybikə, Artıkbikə, Karağali, Akyal, Biktimer, Buranbay, Köməşbay və s. kimi antroponimlərin başqırd folklorunda mü- hafizə olunduğunu göstərmişdir. T.Qaripov başqırd antroponimlərini tədqiq edərkən Q.Yu- supov, E.İştvan, R.İqnatev, R.Kuzeyev, A.Yoldaşev, V.Velya- minov kimi müəlliflərin lüğət və materiallarına müraciət etmiş, statistik hesablamalarını da məhz həmin mənbələr əsasında aparmışdır. Müəllif rus yazıçılarının əsərlərində işlənən baş- qırd antroponimlərindən bəhs edərkən T.Belyayevin «Куз- Купряч» əsərindəki Ay-kara, İş-karı, Tulkubay, Yalanbay və s. kimi qıpçaq antroponimlərini fakt kimi təqdim etmişdir. Тцрк мяншяли Азярбайъан шяхс адларынын тарихи-лингвистик тядгиги 15 T.Qaripov müasir başqırd ad sistemindəki ərəb mənşəli Fatimə, Xədicə, Xəlimə, Kasım, Əxməd, Ədhəm və s., Avropa mənşəli Venera, Svetlana, Darvin, Ernest kimi antroponimlərin işlənmə tarixi barədə qısa məlumat vermişdir. A.Qafurov ərəb, fars, tacik və türk mənşəli antroponimlə- rə kompleks şəkildə yanaşan müəlliflərdəndir. Onun «Лев и Кипарис» (1971), «Имя и история» (1987), «Имя – этнос – история» (1989) əsərlərində antroponimik vahidlərə təkcə dil- çilik deyil, həm də tarix və etnoqrafiya baxımından münasibət bildirilmişdir. Müəllifin yaradıcılığında «Имя и история» kitabı xüsusi yer tutur. Giriş, 6 fəsil, ərəb, fars, tacik və türk adlarının lüğəti, ixtisar və ədəbiyyat siyahısından ibarət olan əsərdə ərəb, fars, tacik və türklərdə adqoyma ənənəsi xarakterik nümunələrlə əsaslandırılır, islam və xristian dini ilə bağlı olan antroponimik vahidlər müqayisəli şəkildə tədqiq edilir. Uşağı bəd nəzərdən qorumaq inanışının taciklərdə Paxol (keçən ilki ot), özbəklərdə Sarımsaq (sarımsaq) kimi antroponimlərdə mühafizə olunduğu göstərilir. Dini motivli, rəng anlamlı, qəhrəmanlıq və igidlik məzmunlu, gözəllik çalarlı vahidlərin antroponim kimi işlənmə səbəbləri faktlarla təsdiqlənir. İmamali, Sultanali, Muxamma- dali, Karim, Nabi və s. kimi ərəb mənşəli antroponimlər linq- vistik baxımdan araşdırılır. Məhəmməd adı əsasında yaranan mürəkkəb quruluşlu antroponimlərin tacik ad sistemində geniş yayıldığı göstərilir. Məsələn, Muxammad Karim, Muxammad Latif, Muxammad Nasir, Muxammad Raxim və s. Xatun, ağa, bəy, xan və s. türk mənşəli titulların tacik dilində antroponim- yaratma imkanları açıqlanır. Kərbalayı, Məşədi, Hacı və s. kimi antroponimik vahidlərin mənasına münasibət bildirilir, yayılma arealları müəyyənləşdirilir. Nəsəb, nisbə kimi patronimik adlardan, onların şərq ölkə- lərində işlənməsindən bəhs edən müəllif nəsəbin göstəricisi kimi ―ibn‖, ―abi‖ (Abu Ali İbn Sina), nisbənin göstəricisi kimi Язизхан Танрыверди 16 –i elementinin (Xani, Xusayni, Rumi, İsfaxani və s.) antropo- nimik vahidlərdəki funksiyasını araşdırmışdır. Orta Asiyada ge- niş yayılan antroponimlər sistemində xodja (xoca), sayit (seyid) və tora (törə) komponentli adların işləklik dərəcəsi, mənası, işlənmə tarixi təhlil edilir. Həmin vahidlərin mənşəyinə müna- sibət bildirən müəllif ―xodja‖nın İran, ―sayid‖in ərəb, ―tora‖nın türk mənşəli olduğunu göstərir. Kitabın ən müsbət cəhətlərindən biri də ərəb, fars, tacik və türk mənşəli antroponimlərə dair lüğətin verilməsidir. Lüğətdə antroponimlər kiril, latın və ərəb qrafikaları ilə verilmiş, hər bir antroponimin semantikası və mənşəyi dəqiq göstərilmişdir. A.Qafurovun yaradıcılığında türk mənşəli antroponimik vahidlərə ayrıca, həm də kompleks və sistemli şəkildə münasi- bət bildirilməmiş, daha çox ərəb, fars və tacik adlarından bəhs edilmişdir. F.F.İlimbetov ―Личных имена как источник при изуче- нии древних верований Башкир‖ adlı məqaləsində (96a-89-95) başqırd antroponimləri sistemindəki heyvan anlamlı apelyativlər əsasında formalaşan antroponimlərdən, xüsusilə büre (qurd, cana- var), et (it), ayıu (ayı) sözləri əsasında yaranan antroponimik va- hidlərin yayılma areallarından bəhs edir. Büre, it, ayı apelyativləri əsasında formalaşmış totemik funksiyalı antroponimlərin uşağı bəd nəzərdən qorumaq inanışı ilə bağlı yarandığını göstərən müəl- lif həmin tip vahidlərdə dini-mifoloji məzmunun qabarıq oldu- ğunu dəqiqləşdirir. Qurd (büre) kultunun türk, monqol və hind- Avropa dillərində antroponim kimi işlənmə səbəbi, eyni zamanda bu kultun daha çox Orta və Mərkəzi Asiya ilə bağlılığı, ―kort‖un qədim türk, ―büre‖nin qədim sak elementi olması müəllifin tədqi- qatında xüsusi yer tutur. F.İlimbetov ―Büre‖ apelyativli Bürebay, Baybüre, Büri- boy və s., it apelyativli İtbay, İtalmas, İtbikə, kuçuk apelyativli Kuçuk, Kuçukey, ayı apelyativli Ayıuxan, Ayıuğolak və s. An- troponimik vahidlərin daha çox qədim başqırd etnoqrafiyası ba- Тцрк мяншяли Азярбайъан шяхс адларынын тарихи-лингвистик тядгиги 17 xımından xarakterik olmasını müxtəlif prizmalardan izah et- mişdir. Müasir Azərbaycan antroponimik vahidləri sistemində ―it‖ və ―ayı‖ apelyativləri əsasında düzələn əsl şəxs adları yox dərəcəsindədir. Belə adlar, əsasən, ləqəblərdə müşahidə edilir. ―Büre‖ apelyativli antroponimik vahid də müasir Azərbaycan antroponimikasında yox dərəcəsindədir (―Beyrək‖dəki büre istisna olunmaqla). Tarixən işlənmiş ―Baybura‖ adı isə igidlik, cəsurluq mənasındadır. V.Maxpirovun «Собственные имена в памятнике XI в. «Дивану лугат-ит-тюрк» Махмуда Кашгарского» adlı nami- zədlik dissertasiyasında B.Atalay və S.Mütəllibovun çap etdirdiyi nəşrlər əsas mənbə kimi götürülmüşdür (114 a). V.Maxpirov M.Kaşğarinin ―Divanü lüğat-it-türk‖ əsərindəki 105 antroponim, 72 etnonim və 115 toponimi linqvistik tədqiqata cəlb etmişdir. Müəllifə qədər V.V.Bartold, B.Atalay, S.Mütəllibov və başqaları M.Kaşğarinin ―Divanı‖ndakı bəzi onomastik vahidlərə münasibət bildirmişlər. Lakin V.Maxpirov ―Divan‖dakı onomastik vahidləri ilk dəfə olaraq kompleks və sistemli şəkildə tədqiqata cəlb etmiş- dir. Giriş, 4 fəsil, nəticə, istifadə edilmiş ədəbiyyat siyahısı və əla- vələrdən ibarət olan dissertasiyada antroponim, etnonim və topo- nimlərin leksik-semantik və qrammatik xüsusiyyətləri sistemli şəkildə tədqiq olunmuşdur. V.Maxpirov göstərir ki, ―Divan‖da müşahidə edilən an- troponimik vahidlərin 70%-i türk, qalanları isə ərəb və fars mənşəlidir. ―Divan‖da İbrahim, İsa, Nuh, Yafəs və s. antropo- nimlərin yəhudi mənşəli olduğu da diqqətdən yayınmamış, on- ların işlənmə tarixinə ayrıca münasibət bildirilmişdir. Müəllif islam dini ilə bağlı olan adların türk adları ilə yanaşı, bəzən isə hər ikisinin bir antroponimik model daxilində işlənməsinə xüsusi diqqət yetirir və fikrini ―Nizaməddin İsrafil Toğan Te- gin‖, ―Muhammed Çakur Tonqa Xan‖ kimi antroponimik mo- dellərlə təsdiqləyir. Язизхан Танрыверди 18 Əsərdə Afrasiyab (Əfrasiyab), Bəhram Çubin, Siyavuş, Tahmures (Təhmurəs) və s. kimi fars mənşəli adlar, əsasən, tarixi istiqamətdə araşdırılmışdır. Müəllif ―Divan‖dakı Tonqa xan, Boğra xan, Arslan xan, Kapan, Alp Aya, Bilge beq və s. türk mənşəli kişi adlarının lek- sik-semantik və qrammatik xüsusiyyətlərini təhlil etmişdir. V.Maxpirov ―Bektur‖ antroponimindəki ―bek‖ sözünü bərk, möhkəm, ―Beklen‖ antroponimindəki ―bek‖ vahidini isə titul anlamlı ―bəy‖ sözü ilə əlaqələndirir. Əsərdə türk, kırkız (qırğız), başqurt (başqırd), oğuz və s. kimi etnonimlər, Mannışlak, Mankent, Etil, Tünket və s. topo- nimik vahidlər linqvistik təhlilə cəlb edilmişdir. ―Divan‖da müşahidə olunan onomastik vahidlərin apelyativinə tarixi- linqvistik prizmadan münasibət bildirilməmiş, apelyativlərin türk dillərində işləklik dərəcəsi dəqiqləşdirilməmişdir. Qədim türk mənbələrindəki antroponimik vahidlərə daha çox diqqət yetirən V.Maxpirov ―Manas‖, M.Kaşğarinin ―Divan‖ı və Yusif Balasaqunlunun ―Kutadqu bilik‖ əsərlərindəki antroponimik vahidlərin mənşəyi barədə statistik hesablamalar aparmışdır. Müəllif göstərir ki, ―Kutadqu bilik‖dəki 32 antroponimdən 21-i ərəb və fars mənşəlidirsə, M.Kaşğarinin ―Divanı‖ndakı antro- ponimlərin çoxu türk mənşəlidir. Müəllif hər üç mənbədəki antroponimik vahidləri leksik-semantik və qrammatik baxım- dan tədqiq etmişdir 1 . Z.Muxammedova ―Несколько слов об антропонимах в «Огуз-наме» из сочинения Салар Баба» məqaləsini (129a- 169-171). Türkmənistan Elmlər Akademiyasının Əlyazmaları fondundan götürdüyü materiallar (N5263) əsasında yazmışdır. 1 В.Махпиров. «Манастын» биринчи китебиндə кезиккен адам аттары. «Манастын» екинчи китебиндə кезиккен адам аттары. «Манастын» учунчу китебиндə кезиккен адам аттары. Манас, Фрунзе, 1981; Aнтро- понимы в «Дивану дугат-ит-тюрк и Кутадгу билиг». ―Советская тюркология‖, № 1, 1979, с.22-28. Тцрк мяншяли Азярбайъан шяхс адларынын тарихи-лингвистик тядгиги 19 Müəllif göstərir ki, həmin materiallar ilk dəfə XVI əsrin 50-ci illərində Salar Baba tərəfindən türk dilində yazılmışdır. Salar Babanın hazırladığı mətnlərdən biri belə adlanır: «История Огуза, его детей и прочих тюрков». Z.Muxammedova bu mənbədəki, eləcə də F.Rəşidəddinin hazırladığı ―Oğuznamə‖ mətnlərindəki antroponimik vahidləri müqayisəli şəkildə tədqiq etmişdir. ―Oğuznamə‖də müşahidə edilən Dib Yav Kuy xan, İnal Sayru Yav Kuy xan, Tuman xan, Erki xan, Karaman xan, Buqra xan, Bayrı xatun və s. kimi antroponimik vahidlər təhlilə cəlb edilmişdir. Qeyd olunan antroponimlərə tarixi-linqvistik prizmadan yanaşan Z.Muxammedova ―Dib Yav Kuy xan‖ antroponimindəki dib/dip apelyativinin qədim özbək dilində ―uğur‖, ―səadət‖, ―xoşbəxtlik‖, ―Bayrı xatın‖ antroponimindəki ―bayrı‖ apelyativinin isə ―böyük‖, ―qoca‖ mənasında olduğunu göstərir. Müəllif qeyd edir ki, ―Oğuznamə‖dəki antroponimik vahidlərin əsas hissəsi türk, bir qismi isə monqol mənşəlidir. Z.Muxammedovanın məqaləsi təkcə dilçilik deyil, həm də ta- rixşünaslıq baxımından əhəmiyyətlidir. Başqırd dilçisi A.Şayxulov onomastik vahidlər, xüsusilə antroponimlərlə bağlı bir sıra əsərlər yazmışdır 1 . Bu əsərlər içərisində ―Антропонимии Башкирский АССР /К постанов- ке проблемы хронологизации идентичных антропо и 1 1. A.Г.Шайхулов. Татарские и башкирские личные имена тюркского происхождения. Автореф.канд.дис. М., 1978; 2. К проблема выявления типология антропонимов тюркского и фино-угорского происхождения. – В кн. –Лингвистическая география и проблемы истории языка. Нальчик, 1981; 3. Татар həм бошкорт халыгларынын системасы.Уфа, 1981; 4. Лексико-семантический общност башкирский и казахский антропонимии. В кн. Личные имена в прошлом, настоящем и будущем. М., 1970, с.81-86; 5. Антропонимии Башкирский АССР /К постановке проблемы хронологизации идентичных антропо и топооснов в языках тюркских народов Волго-Камского-Уральского региона/. В кн. То- понимия Урала и Северо Европейский части СССР. Свердловск, 1985, с.149-160. Язизхан Танрыверди 20 топооснов в языках тюркских народов Волго-Камского- Уральского региона/‖ əsəri xüsusi yer tutur. Müəllif tatar, başqırd və çuvaş antroponimlərinin formalaşma tarixində isla- maqədərki antroponimləri xüsusi bir dövr kimi götürür. Maraq- lıdır ki, A.Qordlevski türk antroponimlərini 1913-cü ildə məhz ―İslamiyyətə qədərki və islamiyyətdən sonrakı adlar‖ başlığı altında təsnif etmişdir (47). A.Şayxulov N.A.Baskakovun türk dillərinin inkişaf tarixinə dair bölgüsünə nəzər salır: 1) Altay; 2) Hun (b.eranın V əsrinə qədər); 3) Qədim türk (V-X əsrlər); 4) Orta türk (X-XIV); 5) Yeni türk (XV-XX əsr); 6) Ən yeni – Böyük Oktyabr sosialist inqilabından sonrakı dövr. Müəllif bu bölgünü tatar, başqırd və çuvaş antroponimlərinə tətbiq edərək, həmin tarixi dövrlərin hər biri üçün xarakterik olan antropo- nimləri müəyyənləşdirmişdir. Altay və ya islamaqədərki antro- ponimlər sistemində Kuçem//Kuçim, Kuçemboy//Kuçimbay, Kudem//Kudim, Kudembay//Kudemboy, Hun dövründə Buqa, Buka adlarının xarakterikliyini və bu tip vahidlərin ümumtürk səciyyəli olduğunu göstərən müəllif həmin dövrlərdə tatar, başqırd, çuvaş və s. kimi etnik adların mövcud olmadığını gös- tərir. A.Şayxulov müasir tatar, başqırd və çuvaş antroponimləri sistemindəki Kalmas, Kalmaç, Kalmaş, Koney, Seney kimi adları qədim türk dövrü ilə əlaqələndirərkən dialekt faktlarına əsaslanır. Türk xalqları antroponimlərinin linqvistik təhlili ilə bağlı nəşr olunan məqalə və monoqrafiyaların çoxluğunu nəzərə ala- raq, onların bəzisinin yalnız adını çəkmək və ümumi nəzəri münasibət bildirməklə kifayətlənirik. Türk xalqları antroponim- lərinin öyrənilməsində rus türkoloqları A.N.Samoyloviç 1 , 1 А.Н.Самойлович. К вопросу о наречии имени у турецских племен. «Живая старина», СПб., № 2, Запретные слова в языке казах-кир- гизской замужней женщины. . «Живая старина», СПб; 1915. Тцрк мяншяли Азярбайъан шяхс адларынын тарихи-лингвистик тядгиги 21 V.A.Nikonov 2 , qumıq dilçisi A.A.Satıbalov 3 , qazax dilçisi T.Canuzakov 4 , tatar dilçisi Q.F.Sattarov 5 , başqırd dilçisi T.X.Kasimova 6 , özbək dilçisi E.Beqmatov 7 və başqalarının xü- susi rolu olmuşdur. Adları çəkilən müəlliflərin əsərləri türk xalqlarının dili, tarixi, etnogenezi, etnoqrafiya və psixologiyası barədə müəyyən təsəvvür yaradır. Burada antroponimik va- hidlərin fonetik, leksik-semantik, morfoloji və sintaktik xüsu- siyyətləri, əsasən, müasir dil prizmasından işıqlandırılmışdır. Türk xalqları antroponimlərinin tədqiqi məsələlərindən bəhs edərkən «Ономастика Узбекистана» (Ташкент, 1989) konfrans materiallarındakı ―Antroponimika‖ bölməsinə də mü- nasibət bildirmək lazımdır. Bu bölmədə 32 məqalə verilmişdir. Məqalələrdə qədim türk antroponimləri, alınma antroponimlər, dastanlarda antroponimlər, antroponimlərdə motivləşmə məsə- ləsi, antroponimlərin yaranma yolları, bəzi türk mənşəli antro- ponimlərin etimologiyası, antroponimlərin üslubi-linqvistik 2 В.А.Никонов. «Имя и общество». Москва, 1974, Среднеазиатские материалы для словаря личных имен: В кн: Ономастика Средней Азии: Москва, 1978. 3 А.А.Сатыбалов. К вопросу о личной ономастике у кумыков: «Советской языкознание», т.II, Ленинград, 1936. 4 Т.Жанузаков. Казак тili ономастикасынын кеjбiр мəселерi. Алма-Ата, 1960. Обычайии традиции в казахской антропонимии. В кн. Этног- рафия имен Москва, 1971, Esiminiz kim? Alma-Ata, 1989. 5 Г.Ф.Саттаров. Сословные титулы и древнетатарские личные имена. В. Кн. Ономастика Повольжя – I, Удьяновск, 1969; Татарская антропо- нимия в этнолингвистические связи. Баку, «Советская тюркология», 1978, № 3, с.22-23. 6 Т.Х.Касимова. Антропонимы в Башкирских шежере. В кн. Ономасс- тика Поволжья, Уфа, 1973, с.66-71, Древнебашкирские антропонимы: АКД, Уфа, 1975, Некоторые обычаи наречения имен у Башкир. Кн. Ономастика Повольжя – 2; Гормкий, 1971, с.52-54. 7 Э.Бегматов. Исмингизнинг магноси нима? Ташкент, 1968, Антропонимика узбекского языка, АКД, 1965. Язизхан Танрыверди 22 xüsusiyyətləri və s. məsələlər elmi təhlilə cəlb edilmiş və uyğun dil faktları ilə əsaslandırılmışdır. Türk xalqları antroponimiyasında antroponimik vahidlə- rin tarixi-etimoloji istiqamətdə araşdırılması, antroponimlərin fonetik, leksik və qrammatik baxımdan müqayisəli tədqiqi, əksər türk xalqları üçün xarakterik olan adlar, türk mənşəli şəxs adlarının sistemli tədqiqi, antroponimlərin transkripsiyası, apel- yativi arxaikləşən antroponimlərin müəyyənləşdirilməsi, arxaik antroponimlərin dəqiqləşdirilməsi və s. kimi məsələlər, demək olar ki, öyrənilməmişdir. Yüklə 1,6 Mb. Dostları ilə paylaş:
|