F. H. Axundov amea-nın Mərkəzi Nəbatat bağı, "Ağac və kol bitkiləri" laboratoriyası

5 . 2. Səpin normasının basma cücərtilərinin alınmasına təsiri 

Basma  bitkisinin  becərilməsində  toxumların  optimal  səpin 

normasının müəyyən edilməsinin böyük əhəmiyyəti vardır. Bu  

 

37 

 

 

 

38 

 

məqsədlə  basma  toxumlarının  müxtəlif  səpin  normasının  bir 

paqon  metrdən  alınan  normal  basma  bitkisinin  miqdarına  təsiri 

öyrənilmişdir.  Müəyyən  edilmişdir  ki,  Şirvan  bölgəsində  paqon-

metrə 1 qr. basma toxumu səpdikdə orta hesabla 23 ədəd, 1,6 qr. 

basma toxumu səpdikdə 31 ədəd, 2,2 qr. basma toxumu səpdikdə 

isə 25 ədəd normal basma bitkisi əldə olunmuşdur (cədvəl 5. 2). 

Cədvəldən görünür ki, 1 p. m -  dən alınan 20 günlük cücər-

tilərin  miqdarı  normal  bitkinin  miqdarına  nisbətən  19  -  47  ədəd 

çox olmuşdur.  Lakin,  bu bölgədə torpağın  şoran  olması  və qrunt 

sularının  üzdə  olması  səbəbindən  alınmış  cücərtilərin  yarıya 

qədəri  məhv  olmuşdur.  Məhz  bunları  nəzərə  alaraq  tədqiqata 

başlayan  zaman  Şirvan  bölgəsində  basma  toxumların  səpin 

norması  Gəncə  -  Qazax  bölgəsinə  nisbətən  bir  qədər  artıq  götü-

rülmüşdür. 

Gəncə  -  Qazax  bölgəsində  tarla  şəraitində  basma  cücərti-

lərinin alınmasına səpin normasının təsirinin öyrənilməsi göstərdi 

ki,  1  p.  m-ə  0,8  qr.  basma  toxumu  səpdikdə  alınan  20  günlük 

cücərtilərin miqdarı orta hesabla 48 ədəd, normal bitkinin sayı isə 

28 ədəd, 1,2 qr. basma toxumu səpdikdə müvafiq olaraq 57 və 43 

ədəd,  1,6  qr.  basma  toxumu  səpildikdə  isə  77  ədəd  cücərti,  34 

ədəd normal basma bitkisi alınmışdır (cədvəl 5. 2). 

Göründüyü  kimi  bu  bölgədə  də  alınmış  çücərtilərin  hamısı 

normal  inkişaf  etməmişdir.  Lakin,  Şirvan  bölgəsində  optimal 

səpin normasında (1,6 qr./p.m.) alınmış cücərtilərin 40 % - i məhv 

olduğu  halda,  Gəncə  -  Qazax  bölgəsində  optimal  səpin  norma-

sında  (1,2  qr./p.m)  alınmış  cücərtilərin  cəmi  24,7  %  -i  məhv  ol-

muşdur.   

Beləliklə,  müxtəlif  bölgələrdə  səpin  normasının  basma  cü-

cərtilərinin alınmasına təsirinin öyrənilməsi göstərdi ki, basma to-

xumlarından  daha  artıq  normal  bitki  almaq  üçün  bu  bitkinin 

toxumlarının Şirvanda açıq sahəyə səpin norması p. m-ə 1,6, Gən-

cə - Qazax bölgəsində isə 1,2 qr. qəbul olunmalıdır. 

 

 

39 

 

 

 

40 

 

5. 3. Тoxumların basdırılma dərinliyinin basma 

cücərtilərinin alınmasına təsiri  

Тoxumla  çoxaldılan  bitkilərdə  toxumların  basdırılma 

dərinliyinə xüsusi diqqət yetirilməlidir. Basma kimi xırda toxumlu 

(şək. 5. 1) bitkinin  çoxaldılması zamanı daha diqqətli olmaq tələb 

olunur.  Çünki,  bu  bitkinin  toxumları  dərinə  düşdükdə  cücərib 

torpağın üzünə çıxa bilmir. Dayaz basdırma  zamanı isə toxumlar 

yüngül  olduğundan  suvarma  zamanı  asanlıqla  üzə  çıxaraq  su-

varma suyu ilə yuyulub aparılır və ya sahənin bir yerində toplanır. 

Bu da öz növbəsində seyrək cücərtilərin alınmasına, bəzi hallarda 

isə  təkrar  səpinlərin  aparılmasına  səbəb  olur.  Odur  ki,  hər  bir 

bitkinin toxumlarının optimal basdırılma dərinliyi müəyyən olun-

malıdır. 

2002-2004-cüillərdə  Şirvan 

və  Gəncə  -  Qazax  bölgələrində 

tədqiqat  apararkən  açıq  sahədə 

basma  toxumlarının  basdırılma 

dərinliyinin  1  p.  m  -  dən  alınan 

normal  basma  bitkisinin  miqda-

rına  təsiri  öyrənilmişdir.  Тarla 

şəraitində  toxumların  basdırılma 

dərinliyinin  basma  cüçətilərinin 

alınmasına  təsirini  öyrənmək 

üçün  hər  iki  bölgədə  müxtəlif 

dərinliklər də səpin aparılmışdır.  

Şirvan bölgəsinin torpaqları ağır qranulometrik tərkibə malik 

olduğundan  burada  basma  toxumlarının  basdırılma  dərinliyi  Gə-

ncə - Qazax bölgəsinə nisbətən 0,5 sm az götürülmüşdür.  

Apardığımız tədqiqatlardan məlum olmuşdur ki, Şirvanda ba-

sma  toxumunu  1,5  sm  dərinlikdə  səpməklə  1  p.  m-dən  orta  he-

sabla  22  ədəd,  2,0  sm  dərinlikdə  səpməklə  31  ədəd,  2,5  sm  də-

rinlikdə səpməklə 18 ədəd basma bitkisi alınmışdır.  

Şəkil 5.1.  İsladılmış basma 

 (İ. tinctoria) toxumları 

 

41 

 

 

 

42 

 

Gəncə  -  Qazax  bölgəsində  isə  basma  toxumu  2,0  sm  də-

rinlikdə  səpildikdə  p.  m-dən  orta  hesabla  28  ədəd,  2,5  sm 

dərinlikdə səpildikdə 43 ədəd, 3,0 sm dərinlikdə səpildikdə isə 27 

ədəd normal basma bitkisi əldə olunmuşdur (cədvəl 5. 3). 

Şirvan  bölgəsində  torpağın  şoran  və  ağır  qranulometrik  tər-

kibə  malik  olması  alınmış  basma  cücərtilərinin  çoxunun  məhv 

olmasına səbəb olur.  

Göründüyü  kimi  sahədə  olan  20  günlük  cücərtilərdən  orta 

hesabla 16-20 ədədi tələf olmuşdur. 

Gəncə-Qazax bölgəsində isə 2,0 sm dərinlikdə səpin apardıq-

da p. m-dən alınan 20 günlük çücərtilərdən orta hesabla 17 ədədi, 

2,5  sm  dərinlikdə  səpin  apardıqda  14,1  ədədi,  3,0  sm  dərinlikdə 

səpin apardıqda isə 15,2 ədədi məhv olmuşdur (cədvəl 5. 3). 

Beləliklə, toxumların basdırılma dərinliyinin basma cücərtilə-

rinin alınmasına təsirinin öyrənilməsindən belə nəticəyə gəldik ki, 

basma  toxumlarının  Şirvan  bölgəsində  açıq  tarla  şəraitində  opti-

mal basdırılma dərinliyi 2,0 sm, Gəncə - Qazax bölgəsində isə 2,5 

sm - dir (16). 

 

5. 4. Müxtəlif  torpaq - iqlim şəraitinin basma bitkisinin 

böyümə və inkişafına təsiri 

 

Bitkinin  həyat  qabiliyyətinin  əsas  göstəricilərindən  biri 

onların  böyüməsi  və  inkişafıdır.  Yeni  iqtisadi  bölgələrə  introdu-

ksiya edilmiş bitkilərin böyümə və inkişaf qanunauyğunluqlarının 

öyrənilməsinin böyük əhəmiyəti vardır. 

 Bitkilər  böyümə  və  inkişaflarının  tarixən  formalaşmış  və 

irsən  möhkəmləndirilmiş  qanunauyğunluqlarını  qoruyub  saxlaya 

bilirlər.  Lakin,  onları  yeni  becərmə  şəraitinə  gətirdikdə  öz  həyat 

funksiyalarını  az  və  ya  çox  dərəcədə  dəyişməli  olur.  Nəzərə 

alınmalıdır  ki,  yeni  becərmə  şəraiti  bitkilərdə  böyümə  və  inkişaf 

xüsusiyyətlərinin qismən dəyişilməsinə və müəyyən morfoloji əla-

mətlərin  meydana  çıxmasına  səbəb  olur.  Basma  bitkisi  də  Azər-

 

43 

 

baycan  şəraitinə  introduksiya  olunduğuna  görə  onun  da  böyümə 

və inkişaf xüsusiyyətlərini dəyişməsi nəzərdə saxlanılmalıdır. 

Bununla  əlaqədar  olaraq  Azərbaycanın  Gəncə  -  Qazax  və 

Şirvan  bölgələri  şəraitində  basma  bitkisinin  böyümə  və  inkişaf 

xüsusiyyətlərini öyrənməyi qarşımıza məqsəd qoymuşuq. 

2001-2004  -  cü  illərdə  apardığımız  tədqiqatlar  zamanı  müx-

təlif torpaq-iqlim şəraitində becərilən basma bitkisinin böyümə di-

namikası  hərtərəfli  tədqiq  edilmişdir.  Bu  məqsədlə  vegeasiyanın 

başlanmasından  sonuna  qədər  hər  ayın  axırında  bitkinin  hündür-

lüyü,  çətirinin  diametri  ölçülmüş 

və  morfoloji  göstəriciləri  qeyd 

edilmişdir.  

Apardığımız  tədqiqatlar  nəti-

cəsində  müəyyən  edilmişdir  ki, 

temperatur  və  qida  sahəsi  basma 

bitkisinin  yerüstü  hissələrinin  bö-

yüməsinə güclü təsir edir. Belə ki, 

Şirvan  bölgəsində  səpin  sxemin-

dən  asılı  olaraq  basma  bitkisinin 

boyu may ayında orta hesabla 6,0 - 

7,5  sm  olursa,  iyulda  bu  göstərici 

22,2  -  35,6,  avqustda  isə  37,3  - 

53,5 sm-ə çatır.  

Basma  çətirinin  diametri  də  bitkinin  boyuna  müvafiq  olaraq 

inkişaf  edir.  Avqust  ayında  səpin  sxemindən  asılı  olaraq  çətirin 

diametri 30,2 - 41, 5 sm olmuşdur. 

Biçilməyib  saxlanılmış  bitkilər  də  isə  səpin  sxemindən  asılı 

olaraq vegetasiyanın sonunda hündürlük orta hesabla 90,2 - 105,3 

sm, çətirin diametri isə 73,5 - 92,5 sm olur (cədvəl 5. 4). 

Göründüyü  kimi  Şirvan  bölgəsində  basma  bitkisinin  hün-

dürlüyünün və çətirinin diametrinin ən intensiv böyüməsi, avqust - 

sentyabr aylarına təsadüf edilir. 

Gəncə - Qazax bölgəsində becərilən basma bitkisinin Şirvan-

da becərilənlərlə müqayisəsi göstərdi ki, bu bölgədə səpinin bir ay  

Şəkil 5. 2   Basma tarlasının 

ümumi görünüşü 

 

44 

 

 

 

45 

 

gec aparılmasına baxmayaraq alınmış cücərtilər ilk əvvəl əlverişli 

torpaq  şəraiti  olduğuna  görə  daha  intensiv  böyüyürlər.  Bu 

səbəbdən də sonrakı aylarda bitkinin boyu və çətirlərinin diametri 

Şirvandakılara nisbətən üstün olur (25). 

Gəncə  -  Qazax  bölgəsində  basma  bitkisinin  avqust  ayında 

hündürlüyü səpin sxemindən asılı olaraq orta hesabla 40,5 - 60,2 

çətirinin diametri isə 35,3 - 56, 3 sm olmuşdur. 

Biçilməyib   saxlanılmış basma  bitkisində   isə   səpin sxe-

mindən asılı olaraq vegetasiyanın sonunda hündürlük 92,5 -112,5 

sm-ə çətirin diametri isə 77,2 -103,4 sm-ə bərabər olmuşdur 

(cədvəl 5. 4). 

Gəncə  -  Qazax  bölgəsində  basma  bitkisinin  hündürlüyə 

intensiv böyüməsi sentyabr,  çətirin intensiv böyüməsi isə avqust-

sentyabr  aylarına  təsadüf  etmişdir.  Qeyd  etdiyimiz  kimi  noyabr 

ayında  temperaturun  aşağı  enməsi  səbəbindən  basma  bitkisinin 

yerüstü hissəsi tələf olur. 

Basma bitkisinin vegetativ orqanlarının morfoloji tədqiqindən 

məlum  oldu  ki,  bütün  morfoloji  göstəricilər  Gəncə  -  Qazax 

bölgəsində becərilən basma bitkisində Şirvanda becərilən bitkilərə 

nisbətən yüksəkdir.  

Vegetasiyanın  sonunda  Gəncə  -  Qazax  bölgəsində  becərilən 

bitkilərdə  səpin  sxemindən  asılı  olaraq  əsas  budaqların  sayı  orta 

hesabla 3,7 - 6,1 ədəd, yan budaqların sayı isə 16,5 -31,0 ədəd ol-

duğu  halda,  Şirvanda  bu  göstəricilər  müvafiq  olaraq  2,6  -  5,6  və 

14,9 - 25,2 ədəd olmuşdur.  

Əsas  gövdə  üzərində  buğumarasının  sayı  Gəncədə  becərilən 

bitkilərdə  (22,3  -  44,9  ədəd)  Şirvanda  becərilən  bitkilərə  (19,2  -

38,4 ədəd) nisbətən 3,1 - 6,5 ədəd çoxdur. Basma bitkisində buğu-

marasının uzunluğu Şirvanda orta hesabla 3,0 - 4,5 sm, Gəncədə 

isə 3,5 - 6,3 sm olmuşdur. 

Gəncə - Qazax bölgəsində səpinin sxemindən asılı olaraq bir 

basma bitkisində orta hesabla 1230,2 - 2132,2 ədəd, Şirvan bölgə-

sində isə 1127,4  -1846,2 ədəd yarpaq olmuşdur.  

 

 

46 

 

Gəncə - Qazax bölgəsində basma  yarpağının uzunluğu 2,4   - 

3,5 sm, eni isə 2,3 - 3,3 sm olduğu halda, Şirvanda bu göstəricilər 

müvafiq olaraq 1,4 - 2,7 və 1,0 - 2,2 sm olmuşdur (cədvəl 5. 5 - 5. 

6). 

Müxtəlif  torpaq-iqlim  şəraitlərinin  basma  bitkisinin  böyümə 

dinamikasına  təsirinin  öyrənilməsindən  bu  nəticəyə  gəldik  ki, 

basma bitkisi ona verilən qida sahəsi nə qədər artıq olarsa o qədər 

də intensiv böyüyür və morfoloji göstəriciləri yüksək olur. Bu hal 

hər iki bölgədə özünü göstərir.  

Onu  da  qeyd  etmək  lazımdır  ki,  basma  bitkiləri  Gəncə  - 

Qazax  bölgəsi  şəraitində  Şirvan  bölgəsinə  nisbətən  daha  yaxşı 

böyüyüb inkişaf edirlər. 

5.  5. Qida sahəsi, bitki sıxlığı və biçin vaxtlarının   basma 

bitkisinin yarpaq məhsuldarlığına təsiri 

 

Bitkilərin  bu  və  ya  digər  tor-

paq-iqlim  şəraitinə  introduksiyası 

zamanı  qarşıda  duran  ən  mühüm 

vəzifələrdən  biri  onların  məhsul-

darlığının kəmiyyət və keyfiyyətcə 

təyin  edilməsidir.  Azərbaycan  şə-

raiti  üçün  yeni  olan  basma  bit-

kisinin normal inkişaf edib yüksək 

məhsul  verməsi  üçün  onun  be-

cərilmə  aqrotexnikasına  düzgün 

əməl etmək vacib məsələlərdən bi-

ridir (122). 

2001-2004  -  cü  illərdə  apardı-

ğımız  tədqiqatlarla  müəyyən  edilmişdir  ki,  basma  bitkisinin  yaş 

kütlə  və quru  yarpaq məhsuldarlığı  becərildiyi  torpaq  - iqlim  şə-

raiti  və  becərilmə  aqrotexnikasına  daxil  olan  qida  sahəsi,  bitki 

sıxlığı və biçin vaxtı ilə sıx əlaqədardır. 

 

Şəkil 5. 3.  Basma (İ. tinctoria) 

bitkisinin lələkşəkilli yarpaqları 

 

47 

 

 

 

 

48 

 

 

 

 

 

49 

 

 

 

 

50 

 

 

 

51 

 

Basma  bitkisinin  məhsuldarlığına  biçin  vaxtının  təsirini 

öyrənmək  məqsədi  ilə  bitkilər  vegetasiya  müddətində  müxtəlif 

vaxtlarda 2 dəfə və  vegetasiyanın  sonunda bir dəfə biçilmişdir.  I 

biçin  hər  iki  bölgədə  bitkinin  kütləvi  çiçəkləmə  vaxtı  --avqustun 

əvvəlində  və  ortalarında,  II  biçin  isə  oktyabrın  ortalarında  və 

axırlarında aparılmışdır. 

I  biçini avqustun  əvvəlində (2. VIII  ay),  II biçini oktyabrın 

ortalarında  (15.  X  ay)  apardıqda  Şirvan  bölgəsində  60  x  15  x  2 

sxemi ilə səpilmiş basma bitkisindən orta  hesabla 135,3  s/ha  yaş 

kütlə,  23,0  s/ha  quru  yarpaq,  60  x15  x  3  sxemi  ilə  səpilmiş 

bitkilərdən 113,7 s/ha yaş kütlə, 18,2 s/ha quru yarpaq, 60 x 10 x l 

sxemi ilə səpilmiş bit- 

kilərdən  165,8  s/ha  yaş 

kütlə, 23,2 s/ha quru yarpaq, 

60  x  10  x  2  sxemi  ilə  səpi-

lənlərdən isə 137,3 s/ha yaş 

kütlə, 20,6 s/ha quru yarpaq 

məhsulu alınmışdır. Nəzarət 

variantının (60 x 15 x l) yaş 

kütlə  məhsuldarlığı  92,4 

s/ha,  quru  yarpaq  məhsul-

darlığı  isə  14,8  s/ha  olmuş-

dur. 

Gəncə - Qazax bölgəsində 60 x 15 x 2 sxemi ilə səpilmiş bas-

ma  bitkisindən  iki  biçində  orta  hesabla  cəmisi  171,8  s/ha  yaş 

kütlə,  29,2 s/ha quru  yarpaq, 60 x 15 x 3 sxemi ilə səpilmiş bit-

kilərdən 169,3 s/ha yaş kütlə, 27,1 s/ha quru yarpaq, 60 x 10 x 1 

sxemi ilə səpilmiş bitkilərdən 267,1 s/ha yaş kütlə, 37,9 s/ha quru 

yarpaq,  60  x  10  x  2  sxemi  ilə  səpilmişlərdən  isə  231,3  s/ha  yaş 

kütlə,  34,2  s/ha  quru  yarpaq  məhsulu  əldə  olunmuş  dur.  Bu 

bölgədə  nəzarət  variantının  yaş  kütlə  məhsuldarlığı  151,2  s/ha, 

quru  yarpaq  məhsuldarlığı  isə  25,7  s/ha  təşkil  etmişdir  (cədvəl 

5.7). 

Şəkil 5. 4.  Müxtəlif vaxtlarda 

biçilmiş basma tozları 

 

52 

 

 

 

53 

 

 

 

 

54 

 

 

 

55 

 

 

 

56 

 

Göründüyü kimi hər iki bölgədə ən yüksək məhsuldarlıq 60 x 

10  x  l  sxemi  ilə  səpilmiş  basma  bitkisindən  alınmışdır.  Şirvan 

bölgəsində  bu  variantın  quru  yarpaq  məhsuldarlığı  nəzarətə 

nisbətən 8,4 s/ha, Gəncə - Qazax bölgəsində isə 12,2 s/ha yüksək 

olmuşdur. 

Cədvəldən  aydın  görünür  ki,  basma  bitkisinin  məhsuldarlığı 

bölgələr üzrə də fərqlənir. Belə ki, I biçini 20 VIII ayda, II  biçinin 

15.  X  ayda  apardıqda  Gəncə  -  Qazax  bölgəsində  basma  bitki-

sindən Şirvan bölgəsində nisbətən varıantlar üzrə orta hesabla 10, 

8  - 14,7 s/ha artıq  quru yapaq məhsulu  əldə olunmuşdur.  I  biçin 

20. VIII ayda, II biçini isə 25. X ayda apardıqda Şirvan bölgəsində  

60 x 15 x 2 sxemi ilə səpilmiş basma bitkisindən iki biçində orta 

hesabla çəmi 152,7 s/ha yaş kütlə, 24,4 s/ha quru yarpaq, 60 x 15 

x 3 sxemi ilə səpilmiş bitkilərdən 139,2 s/ha  yaş kütlə, 20,8 s/ha 

quru yarpaq, 60 x 10 x 1 sxemi ilə səpilmiş bitkilərdən 218,9 s/ha 

yaş  kütlə,  28,9  s/ha  quru  yarpaq,  60  x  10  x  2  sxemi  ilə 

səpilənlərdən isə 193,9  yaş kütlə, 26,5 s/ha quru yarpaq məhsulu 

əldə olunmuşdur. Bu biçin vaxtında nəzarət variantından (60 x 15 

x  1)  123,1  s/ha  yaş  kütlə,  19,7  s/ha  quru  yarpaq  məhsulu  alın-

mışdır. Gəncə - Qazax bölgəsində  I  biçin 20. VIII ayda, II biçini 

25.  X  ayda  apardıqda  60  x  15  x  2  sxemi  ilə  səpilmiş  basma 

bitkisindən orta hesabla iki biçində 164, 6 s/ha yaş kütlə, 26,3 s/ha 

quru yarpaq, 60 x 15  x 3 sxemi ilə səpilmişlərdən 164,3 s/ha yaş 

kütlə, 24,6 s/ha quru yarpaq, 60 x 10 x 1 sxemi ilə səpilmişlərdən 

249,4 s/ha yaş kütlə, 32,4 s/ha quru yarpaq, 60 x 10 x 2 sxemi ilə 

səpilmiş bitkilərdən isə 228,0 s/ha yaş kütlə, 31,9 s/ha quru yarpaq 

məhsulu götürülmüşdür.  

Nəzarət  variantından  isə  143,8  s/ha  quru  yarpaq  məhsulu 

alınmışdır.  Göründüyü  kimi  bu  biçin  vaxtlarında  da  hər  iki 

bölgədə ən yüksək məhsul 60 x 10 x 1 sxemi ilə səpilmiş basma 

bitkisindən  alınmışdır.  Bu  variantın  quru  yarpaq  məhsuldarlığı 

Şirvan  bölgəsində  nəzarətə  nisbətən  9,2  s/ha,  Gəncə  -  Qazax 

bölgəsində isə 10,1 s/ha yüksək olmuşdur. 

 

57 

 

I biçini 20. VIII ayda, II biçini 25. X ayda apardıqda Gəncə - 

Qazax  bölgəsində  basma  bitkisinin  quru  yarpaq  məhsuldarlıqı 

Şirvan bölgəsinə nisbətən 2,6 -3,5 s/ha yüksək olmuşdur. 

Тədqiqatlarımız göstərdi ki, basma bitkisinin vegetasiya müd-

dəti  ərzində  ancaq  bir  dəfə  -  vegetasiyanın  sonunda  biçilməsi 

məhsuldarlığın  40-50%  azalmasına  səbəb  olur.  Belə  ki,  Şirvan 

bölgəsində basma bitkisində ancaq bir dəfə biçin apararkən 60 x 

15 x 2 sxemi ilə səpilmiş bitkisindən 66,1 s/ha yaş kütlə, 11,9 s/ha 

quru yarpaq, 60 x 15 x 3 sxemi ilə səpilmiş bitkilərdən 58,1  s/ha 

yaş  kütlə,  9,3  s/ha  quru  yarpaq,  60  x  10  x  1  sxemi  ilə  səpilmiş 

bitkilərdən 89,7 s/ha yaş kütlə, 12,5 s/ha quru yarpaq, 60 x 10 x 2 

sxemi  isə  səpilmiş  bitkilərdən  isə  71,7  s/ha  yaş  kütlə,  10,7  s/ha 

quru  yarpaq  məhsulu  əldə  olunmuşdur.  Nəzarət  variantının  yaş 

kütlə  məhsuldarlığı  50,  6  s/ha  quru  yarpaq  məhsuldarlığı  isə  8,1 

s/ha olmuşdur. 

Gəncə - Qazax bölgəsində də bir dəfə biçin aparılarkən basma 

bitkisinin məhsuldarlığı iki dəfə biçin aparan zaman əldə olunmuş 

məhsuldarlıqdan  aşağı  olmuşdur.    Belə  ki,  nəzarət  variantından 

60,6  s/ha  yaş  kütlə,  10,3 s/ha quru  yarpaq,  60 x 15 x 2 sxemi ilə 

səpilmiş bitkilərdən 85,6 s/ha yaş kütlə, 15,4 s/ha quru yarpaq, 60 

x  15 x  3  sxemi  ilə  səpilmiş  bitkilərdən  80,3  s/ha  yaş  kütlə,  13,6 

s/ha quru yarpaq, 60 x 10 x 1 sxemi ilə səpilmiş bitkilərdən 124,6 

s/ha  yaş  kütlə,  18,7  s/ha  quru  yarpaq,  60  x  10  x  2  sxemi  ilə 

səpilmiş bitkilərdən isə 110,2 s/ha yaş kütlə, 17,6 s/ha quru yarpaq 

məhsulu əldə edilmişdir (cədvəl 5.7). 

I  biçini  avqustun  əvvəlində  -  kütləvi  çiçəkləmə  dövründə 

aparmaq daha yaxşı nəticə verir. Çünki, çiçəkləmə dövründə biçin 

aparılarkən  bitkilər  çiçəkləri  ilə  birlikdə  biçilib  götürülür.  Bu  da 

alınan məhsulun ətirli və gözəl olmasına zəmin yaradır. Biçinin 20 

gün  gecikdirilməsi    I    biçindən  daha  artıq  məhsul  götürməyə 

imkan  yaratdığı  halda  bunun  əvəzinə  II  biçində  məhsuldarlıqın 

azalmasına  səbəb  olur.  Cədvəldəki  rəqəmlərdən  aydın  olur  ki, 

basma  bitkisində  I    biçini  20.  VIII  ayda  apardıqda  alınan  quru 

yarpaq məhsuldarlığı, I biçini 2. VIII ayda apararkən əldə olunan 

 

58 

 

quru yarpaq məhsuldarlığına nisbətən Şirvan bölgəsində variantlar 

üzrə  orta  hesabla  6,7-8,3  s/ha,  Gəncə  -  Qazax  bölgəsində  isə 

müvafiq  olaraq  1,2  -  2,1  s/ha  artıq  olmuşdur.    Bunun  əvəzinə  II 

biçində  (25.  X  ay)  alınan  quru  yarpaq  məhsuldarlığı  15.  X  ayda 

aparılan II biçindən alınan quru yarpaq məhsuldarlığından variant-

lar  üzrə  orta  hesabla  Şirvan  bölgəsində  1,8  -  4,9  s/ha,  Gəncə  - 

Qazax bölgəsində isə müvafiq olaraq 5,5 - 6,7 s/ha az olmuşdur. 

Şirvan bölgəsində basma bitkisində I biçini  20. VIII  ayda,  II 

biçini 25. X ayda apararkən iki biçindən variantlar üzrə alınan yaş 

kütlə  məhsuldarlığı  (123,1-218,9  s/ha),  I  biçin  2.  VIII  ayda,  II 

biçin 15. X ayda apardıqda alınan 25. X ayda apararkən iki biçin-

dən variantlar üzrə alınan  yaş kütlə  məhsuldarlığından 

(92,4-

165,8  s/ha)  variantlar  üzrə  orta  hesabla  30,7  -  53,1  s/ha,  quru 

yarpaq  məhsuldarlığı  isə  müvafiq  olaraq  4,9  -5,7  s/ha  çox 

olmuşdur. 

Gəncə - Qazax bölgəsində isə əksinə, I biçini 20 avqustda, II 

biçini  isə  25  oktyabrda  apardıqda  iki  biçindən  variantlar  üzrə 

alınan yaş kütlə məhsuldarlığı ( 143,8 -249,4 s/ha),  I  biçini 2 av-

qustda,  II  biçini  isə  15  oktyabrda  apardıqda  alınan  yaş  kütlə 

məhsuldarlığından (151,2-267,1 s/ha) variantlar üzrə orta hesabla 

7,4 -17,7 s/ha, quruyarpaq məhsuldarlığı isə müvafiq olaraq 3,4 - 

5,5 s/ha az olmuşdur.  

Bu  Gəncə  -  Qazax  bölgəsində  oktyabrın  ortalarından  sonra 

havaların  soyuması  ilə  əlaqədar  olaraq  basma  bitkisinin  aşağı 

yarus yarnaqlarının qaralıb tökülməsi ilə bağlı olmuşdur. 

Müxtəlif şərait və becərmə aqrotexnikasının basma bitkisinin 

yarpaq  məhsuldarlığına  təsirinin  öyrənilməsindən  belə  nəticəyə 

gəlirik  ki,  basma  bitkisi  Gəncə  -  Qazax  bölgəsində  Şirvan 

bölgəsinə nisbətən daha yaxşı inkişaf edib artıq məhsul verir. 

Basma  bitkisindən  daha  yüksək  yarpaq  məhsulu  əldə  etmək 

üçün  hər  iki  bölgədə  optimal  səpin  sxemi  isə  60  x  10  x  1  hesab 

olunur. 

 

59 

 

Vegetasiya  ərzində  basma  bitkisinin  iki  dəfə  biçilməsi  məh-

suldarlığın bir dəfə biçilən bitkilərə nisbətən 1,5 - 2,5 dəfə yüksəl-

məsinə səbəb olur.  

Basma  bitkisindən  daha  yüksək  məhsul  əldə  etmək  üçün 

Şirvan bölgəsində I biçinin 20 avqust da, II biçinin 25 oktyabrda, 

Gəncə  - Qazax bölgəsində isə I biçinin 2 avqustda, II bicinin isə 

15 oktyabrda aparılması məqsədəuyğundur. 

Hesablamalarımız  göstərir  ki,  basma  bitkisindən  Şirvan 

bölgəsində hər iki biçin zamanı yaş kütlə məhsuldarlıqının 12,8 - 

16,1  %-i,  Gəncə  -  Qazax  bölgəsində  isə  14-17  %-i  qədər  quru 

yarpaq çıxımı əldə olunmuşdur.