F. H. Axundov amea-nın Mərkəzi Nəbatat bağı, "Ağac və kol bitkiləri" laboratoriyası
6. Qida sahəsi və bitki sıxlığının basma bitkisinin toxum
Yüklə 2,7 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 5. 7. Тəsərrüfat sınağının nəticələri
- H. S. HÜMBƏTOV B A S M A ( İndigofera )
|
5. 6. Qida sahəsi və bitki sıxlığının basma bitkisinin toxum məhsuldarlığına təsiri
Тoxumları ilə çoxalan bitkilərin toxum məhsuldarlığının təyin edilməsi vacib məsələlərdən biridir. Тoxum məhsuldarlığına bitkinin becərildiyi torpaq-iqlim şəraitinin və hər bitkiyə verilən qida sahəsinin də təsiri vardır. Məhz bu təsirləri öyrənmək üçün üzərində tədqiqat apardığımız basma bitkiləri müxtəlif qida sahələrində əkilib becərilmişdir. Becərilmə şəraitinin və səpin sxeminin basma bitkisinin toxum məhsuldarlığına təsirini öyrənmişik (cədvəl 5. 8). Məlum olub ki, Şirvan bölgəsində nəzarət variantından (60 x 15 x 1) orta hesabla (I yarusdan) 22,11 s/ha 60 x 10 x 2 sxemindən 24,63 s/ha, 60 x 15 x 3 sxemindən 26,69 s/ha, 60 x 10 x 1 sxemindən 27,22 s/ha, 60 x 10 x 2 sxemindən isə 21, 47 s/ha toxum məhsulu əldə etmək mümkündür. Gəncə - Qazax bölgəsində isə nəzarət variantından orta hesabla 20,47 s/ha, 60 x 15 x 2 sxemi ilə səpilmiş bitkilərdən 23,62 s/ha, 60 x 15 x 3 sxemi ilə səpilmiş bitkilərdən 24,11 s/ha, 60 x 10 x 1 sxemi ilə səpilmiş bitkilərdən 25,32 s/ha, 60 x 10 x 2 sxemi ilə səpilmiş bitkilərdən isə 18, 42 s/ha toxum məhsulu götürülmüşdür. 60
Hər iki bölgədə ən yüksək toxum məhsulu (I yarusdan) 60 x 10 x 1 sxemində səpilmiş basma bitkilərindən alınmışdır. Basma bitkisində toxum məhsuldarlığı Şirvan bölgəsində Gəncə- Qazax bölgəsinə nisbətən üstünlük təşkil etmişdir. Optimal variantın (60 x 10 x 1) toxum məhsuldarlığı nəzarətə nisbətən Şirvan bölgə- sində 5,11 s/ha, Gəncə - Qazax bölgəsində isə 4,85 s/ha artıq ol- muşdur. Ümumiyyətlə basma bitkisinin toxum məhsuldarlığı Şir- van şəraitində Gəncə - Qazax bölgəsi şəraitinə nisbətən variantlar üzrə orta hesabla 1,9 - 2,98 s/ha yüksək olmuşdur. Cədvəl 5. 8 Qida sahəsi və bitki sıxlığının basma bitkisinin toxum məhsuldarlığına təsiri, s/ha - la
Səpin sxemi İ l l ə r T əd
at ap ar ılan
bö lg ələr
2002
2003 2004
0rta Şirvan
60 x 15 x 1
nəzarət
21,95 22,14
22,24 22,11
60 x 15 x 2 24,21
24,55 25,13
24,63 60 x 15 x 3 26,14 27,41
26,53 26,69
60 x 10 x 1 27,22
27,53 22,17
27,22 60 x 10 x 2 20,31 21,74
22,15 21,40
Gəncə - Qazax
60 x 15 x 1
nəzarət 19,42 20,55
21,45 20,47
60 x 15 x 2 23,95
22,79 24,12
23,62 60 x 15 x 3 23,48 24,15
24,72 24,11
60 x 10 x 1 24,91
25,44 25,63
25,32 60 x 10 x 2 17,61 18,55
19,12 18,42
% 9
1 48 , 0 22 , 0 15 , 0 05 05 HCP s HCP s S s S d x
% 9
1 43 , 0 2 , 0 14 , 0 05 05 HCP s HCP s S s S d x
61
Qeyd etmək lazımdır ki, Şirvan bölgəsinin iqlimi Gəncə - Qazax bölgəsinə nisbətən quru və isti olduğundan bu bölgədə basma bitkisinin I yarusundakı toxumlar daha yaxşı yetişirlər. Buna görə də Gəncə - Qazax bölgəsində becərilən basma bitkisinə nisbətən daha artıq və keyfiyyətli toxum məhsulu əldə olunur (146).
Apardığımız tədqiqat zamanı basma bitkisinin becərilməsi və yüksək keyfiyyətli məhsul əldə edilməsinə zəmin yaradan variantlar seçilmiş və təsərrüfat şəraitində sınaqdan çıxarılmışdır. Тəsərrüfat sınaqları Kürdəmir rayonundakı “Həna” istehsalat kooperativində və ADKТA-nın Qovlarsarı tədris-təcrübə təsərrü- fatının torpaqlarında 1,0 ha sahədə keçirilmişdir. Тəsərrüfat sınağının nəticələri barədə akt tərtib edilmişdir. Basma bitkisinin toxumları Kür- dəmir rayonu şəraitində 60 x 10 x 1 sxemi ilə 20. IV ayda (30 kq/ha) səpilmişdir. Alınmış cücərtilərə yüksək aqrotexniki qaydada qulluq göstərilib kütləvi çiçəkləmə zama- nı - 20 avqustda və ikinci dəfə 25 oktyabrda biçilib yaş kütlə və quru yarpaq məhsuldarlığı təyin edil- mişdir. Məlum olmuşdur ki, bu təsərrüfat şəraitində basma bitkisi I biçin zamanı hektardan 93,1 s yaş kütlə, 11,9 sen. quru yarpaq, II bi- çin zamanı isə 123,3 sen. yaş küt- lə, 15,8 sen. guru yarpaq məhsulu vermişdir (cədvəl 5. 9). İki bi- çin zamanı cəmi yaş kütlə məhsuldarlığı 216, 4 s/ha, quru yarpaq məhsuldarlığı isə 27,7 s/ha olmuşdur. Şəkil 5.5. Basma (İ. tinctoria) toxumları
62
63
Qovlarsarı tədris-təcrübə təsərrüfatında basma toxumları 20. V ayda (60 x 10 x 1 sxemi ilə) səpilmiş (20 kq/ha hesabı ilə) yüksək aqrotexniki qaydada beçərilmişdir. Basma bitkiləri vegetasiya müddətində 2 dəfə (2. VIII ayda və 15. X ayda biçilib yaş kütlə və quru yarpaq məhsuldarlığı təyin olunmuşdur. Bu təsərrüfat şəraitində basma bitkisi I biçin zamanı 109,3 s/ha yaş kütlə, 15,4 s /ha quru yarpaq, II biçin zamanı isə 149,1 s/ha yaş kütlə, 21,1 s/ha quru yarpaq məhsulu vermişdir. İki biçində çəmi yaş kütlə məhsuldarlığı 258,4 s/ha, quru yarpaq məhsuldarlığı isə 36,5 s/ha olmuşdur. Cədvəldən görünür ki, münasib vaxtlarda biçin aparılarkən basma bitkisinin quru yarpaq məhsuldarlığı Qovlarsarı tədris- təçrübə təsərrüfatında Kürdəmir rayonuna nisbətən 8,8 s/ha artıq olmuşdur. Basma bitkisi Kürdəmir rayonu şəraitində yaş kütləsinin 12,8 %-i qədər quru yarpaq çıxımı verir. Qovlarsarı tədris-təcrübə təsərrüfatında isə basma bitkisi 14,1 % -i qədər quru yarpaq vermişdir. Apardığımız tədqiqatlardan belə nəticəyə gəldik ki, basma bitkisinin yüksək keyfiyyətli yarpaq məhsulu almaq üçün Gəncə - Qazax bölgəsində becərilməsi daha faydalı və məqsədəuyğundur.
64
VI FƏSİL. BASMA BİТKİSİ BECƏRİLMƏSİNİN İQТİSADİ SƏMƏRƏLİLİYİ Böyük iqtisadi əhəmiyyətə malik olan basma bitkisinin respublikamızda becərilməsi bir tərəfdən respublikanı bu məhsulun xaricdən idxal edilməsindən azad edər, digər tərəfdən isə bu bitkini becərən təsərrüfatların iqtisadi göstəricilərinin möhkəmlənməsinə səbəb ola bilər. Basma tozunun xaricdən alınması respublika üçün çox baha başa gəlir. Ona görə də bu bitkinin respublikamızın Gəncə - Qazax və Şirvan bölgələrində becərilməsinin nə dərəcədə səmərəli olmasını apardığımız tədqiqatlarda nəzərdən keçirmişik. Məlum olub ki, becərildiyi torpaq - iqlim şəraitindən və becərilmə üsullarından asılı olaraq bitkinin hər hektardan məhsuldarlığı və buna uyğun olaraq iqtisadi səmərəsi də müxtəlif olur. Biçin vaxtının dəyişdirilməsi basma bitkisinin yarpaq məhsuldarlığına təsir göstərir. Ona görə də bu bitkinin iqtisadi səmərəsini hesablayan zaman bölgələr üzrə daha çox yarpaq məhsulunun əldə olunduğu biçin vaxtlarının məhsuldarlığı (Şirvan bölgəsində I biçinin 20. VIII, II biçinin 25. X ayda, Gəncə - Qazax bölgəsində isə I biçinin 02. VIII, II biçinin isə 15. X ayda aparılmasından alınan məhsuldarlıq) iqtisadi cəhətdən təhlil edilmişdir. Şirvan bölgəsində basma bitkisinin bir hektarından variantlar üzrə orta hesabla 43403 – 64609 manat (AZN), Gəncə - Qazax bölgəsində isə müvafiq olaraq 57872 - 85957 manat xalis gəlir əldə olunmuşdur (2005 - ci il qiymətləri ilə). Bir sentner basma məh- sulunun maya dəyəri Şirvanda 1004,4 - 1134 manata, Gəncə - Qazax bölgəsində isə orta hesabla 972 - 1085,4 manata başa gəlmişdir (cədvəl 6. 1). Hər bölgə üçün optimal vaxtlarda biçin aparılan zaman ən yüksək iqtisadi səmərə hər iki bölgədə 60 x 10 x 1 sxemi ilə səpilmiş basma bitkisindən alınmışdır. Şirvanda bu sxemlə səpilmiş basma bitkisinin bir hektarından alınan ümumi məhsulun qiyməti 93636 manat, Gəncə - Qazax bölgəsində isə 122796 manata bərabər olmuş- 65
66
- dur. Buradan aydın olur ki, daha çox yarpaq məhsulu əldə etmək üçün basma bitkisinin 60 x 10 x 1 sxemi ilə əkilməsi istehsalat üçün daha səmərəlidir. Apardığımız tədqiqatlardan məlum oldu ki, optimal biçin vaxtında və səpin sxemində basma bitkisindən alınmış məhsul vahidinin maya dəyəri Gəncə - Qazax bölgəsində Şirvan bölgəsinə nisbətən 32,4 manat ucuz başa gəlmişdir (33). Müxtəlif bölgələrdə becərilən basma bitkisinin iqtisadi səmərəliliyinin hesablanmasından belə nəticəyə gəldik ki, hər bölgə üçün optimal vaxtlarda biçin aparılarsa, yarpaq məhsulu əldə etmək üçün basma bitkisinin Gəncə-Qazax bölgəsində becərilməsi Şirvan bölgəsində becərilməsinə nisbətən daha səmərəli və rentabellidir.
67
NƏТİCƏLƏR Gəncə - Qazax və Şirvan bölgələrində basma bitkisinin becəril- məsinin aqrotexniki xüsusiyyətlərinə dair apardığımız çoxillik elmi - tədqiqat işlərini araşdıraraq aşağıdakı nəticələrə gəlmək olar. 1. Basma toxumlarının laboratoriya cüçərmə enerjisi və qabili- yyəti Gəncə - Qazax bölgəsində Şirvan bölgəsinə nisbətən 0,7 -1,4 % yüksək olur. 2. Basma bitkisinin I yarusundan yığılmış toxumların laborat- oriyada çüçərmə enerjisi və qabiliyyəti yuxarı yaruslardan yığılan toxumlara nisbətən yüksək olur. 3. Açıq sahədən Şirvan bölgəsində toplanmış basma toxumları iki il saxlandıqda çücərmə enerjisi və cücərmə qabiliyyəti 4,8 - 6,1 % azalır. Gəncə - Qazax bölgəsində isə 5, 0 - 5,5 % azalma müşahidə edilmişdir. 4.
Basma toxumlarının ən əlverişli səpin vaxtı açıq sahədə Şirvan bölgəsində 20. IV ay, Gəncə - Qazax bölgəsində isə 20. V ay hesab edilir. 5.
Basma toxumlarının Şirvan şəraitində açıq sahəyə səpin norması 1 p. m-ə 1,6 qr, Gəncə-Qazax bölgəsində isə 1,2 qr.- dır. 6.
dərinliyi Şirvanda 2,0 sm, Gəncə - Qazax bölgəsində isə 2,5 sm - dir. 7.
Hər iki bölgədə basma bitkisi ona verilən qida sahəsi nə qədər artıq olursa o qədər də intensiv böyüyür və morfoloji göstəriciləri yüksək olur. Lakin basma bitkisi Gəncə - Qazax bölgəsində Şirvan bölgəsinə nisbətən daha yaxşı böyüyüb inkişaf edir. 10.
məhsulu əldə etmək üçün optimal səpin sxemi 60 x 10 x 1 sxemi hesab olunur. 11.
aparılması yarpaq məhsuldarlığının bir dəfə aparılan biçinə nisbətən 1,5 - 2,5 dəfə yüksəlməsinə səbəb olur. Basma bitkisindən daha yük- sək yarpaq məhsulu əldə etmək üçün Şirvan bölgəsində I biçin av- qustun 20 - də, II biçin oktyabrın 25 - də, Gəncə - Qazax bölgəsində isə I biçin avqustun 2 - də, II biçin oktyabrın 15 - də aparılmalıdır.
68
12. Optimal qida sahəsində və biçin vaxtında Şirvan bölgəsində basma bitkisi 28,9 s/ha quru yarpaq məhsulu verir. Gəncə - Qazax bölgəsində isə basma bitkisindən 37,9 s/ha quru yarpaq məhsulu alınmışdır ki, bu da Şirvana nisbətən 9,0 s/ha çoxdur. 13.
Yüksək keyfiyyətli basma toxumu hər iki bölgədə 60 x 10 x 1 sxemindən alınmışdır (25,32 - 27,22 s/ha). Bu sxemdə becərilmiş basma bitkiləri Şirvan bölgəsində Gəncə - Qazax bölgəsinə nisbətən 1,9 s/ha artıq toxum məhsulu vermişdir. 14.
Basma bitkisi təsərrüfat şəraitində Gəncə - Qazax bölgəsində Şirvan bölgəsinə nisbətən daha yaxşı inkişaf edib, yüksək keyfiyyətli yarpaq məhsulu verir. 15.
hektarından 2005 - cü il qiymətləri ilə Şirvan bölgəsində 64609 manat (AZN), Gəncə - Qazax bölgəsində isə 85957 manat xalis gəlir götürmək mümkündür.
İSТEHSALAТA ТƏKLİFLƏR Apardığımız elmi-tədqiqat işlərinin nəticələrini araşdıraraq istehsalata aşağıdakıları təklif edirik: 1. Daha yüksək quru yarpaq və toxum məhsulu almaq üçün basma bitkilərini hər iki bölgədə 60 x10 x 1 sxemində becərmək məqsədəuyqundur. 2. Basma bitkisinin sahə vahidindən daha çox yarpaq məhsulu almaq üçün bitkilər vegetasiya müddətində iki dəfə -avqustun əvvəlində, oktyabrın ortaları və axırlarında biçilməlidir.
69
İSТİFADƏ OLUNAN ƏDƏBİYYAТ
1.
Abutalıbov M. H., Hacıyev V. C. Azərbayсanın bitki örtüyü. Bakı, 1976,48 s. 2.
Hidrometerologiya komitəsinin operativ - poliqafiya şöbəsi № 1-36, 1991 - 1993-cü illər. 1091 s. 3.
4.
Azərbaycan Sovet Ensiklopediyası IV çild. Bakı, 1980, 444 s, X çild, Bakı, 1978, 89 s. (Baş redaktor C. B. Quliyev). 5.
Azərbaycan SSR- in atlası. Bakı- Moskva, 1979, 40 s. 6.
Budaqov B. Ə. Geomorfoloji xəritə. Azərbaycan SSR Atlası. Moskva, 1979, s. 12. 7.
1988, 20 s. 8.
Əhmədbəyli F. S. Seysmik sxem. Azərbaycan SSR Atlası. Moskva , 1979, s.12. 9.
geodeziya və kartoqrafiya idarəsi. Moskva. 1979, s. 17. 10.
Əliyev N. Azərbaycanın dərman bitkiləri və fitoterapiya. Bakı, Elm, 1998. 11.
Güləhmədov Ə. N. Kirovabad - Qazax zonası torpaqlarında mikroelementlər. Az SSR EA nəşriyyatı, Bakı, 1968. 153 s. 12.
Hacıyev Q. Ə, Rəhimov V. Ə. Azərbaycan SSR inzibati ra- yonlarının iqlim səçiyyəsi. Bakı, “Elm”, 1977, 269 s. 13.
Haсıyev V. C., Məmmədbəyova L. F. Azərbaycanın bitki örtüyü xəritəsi. Azərbayçan respublikası Deövlət Geodeziya komi- təsi, 1992. 14.
bölgələrində həna və basma bitkilərinin becərilməsinin aqrotexniki xüsusiyyətləri. k/t e. n. ... dis. Avtoreferatı, Bakı, 1999, 25 s. 15.
ADKTA-nın 70 illiyinə həsr olunmuş elmi əsərlər toplusu. Gəncə, 2000, s. 216 -217. 70
16.
Hümbətov H. S. Basma bitkisinin generativ çoxaldılması. Kür vadisinin ekoloji problemləri. Azərbaycan Aqrar- Ekologiya institutunun elmi əsərləri, II buraxılış. Bakı, “Ekologiya” nəşriyyatı, 1996, s.123. 17.
Hümbətov H. S. Həna və basma bitkiləri yeni aqro-ekoloji şəraitdə. Kür vadisinin ekoloji problemləri. Azərbayçan Aqrar Eko- logiya institutunun elmi əsərləri, I buraxılış. Bakı, “Ekologi- ya”nəşriyyatı, 1996, s. 87. 18.
Hümbətov H. S. Həna və basma bitkisinin xəstəlikləri, ziyanveriçiləri və onlara qarşı mübarizə tədbirləri. Bitki mühafizəsi və xeyirli həşaratlardan istifadə edilməsi. ADKТA - nın elmi əsərləri. Gəncə, 1993, s. 88-89. 19.
Hümbətov H. S. Həna və basma bitkisinin toxum məhsul- darlığı // Azərbaycan Aqrar Elmi, № 3- 4 Bakı, 1998, s. 45 - 46. 20.
Hümbətov H. S. İndiqofera faydalı bitkidir. AKTA-nın Aqro- nomluq fakültəsinin elmi əsərlər toplusu. Bakı, 2000, s. 112-113. 21.
Hümbətov H. S., Xəlilov X. Q. Texniki bitkilər. Bakı, “Aytac”, 2010, s. 359-367. 22.
Hüseynov R. Q. Azərbaycanın suvarılan torpaqlarının aqro- kimyəvi xarakteristikası. Bakı, Azərnəşr, 1976, 134 s. 23.
Kərimov O. A. Şirvan düzü landşaftının bəzi qanuna- uyğunluqlarına dair. Az.SSR EA Coğrafiya inistitutu gənc alimləri- nin XI elmi konfransının materialları. Bakı, “Elm”, 1976, s. 79-81. 24.
112. 25.
Quliyev V. Ş. Hümbətov H. S., Şahverdiyeva S. Ş. Gəncə- Qazax bölgəsində basma bitkisinin becərilməsi. Az. EТEТİİ, Gəncə sahələrarası informasiya mərkəzi, informasiya vərəqi, № 50, Bakı, 1993. 26.
Quliyev V. Ş. Qərbi Azərbaycanın bitki örtüyünün xüsusiy- yəti. Kirovabad, 1983, 48 s. 27.
Quliyev V. Ş., Mirzəliyev C. D., Hümbətov H. S. Azər- baycanda basma bitkisinin becərilməsi və ondan istifadə edilməsinə dair tövsiyələr. Gəncə, 1994. - 24. s. 71
28.
Qurbanov A. A. Yurdumuzun sərvətləri. Bakı, 1984 - 128 s. 29.
30.
Məmmədov F. M. Basma. Elm və həyat jurnalı, № 10, 1977, s. 37. 31.
Məmmədov Q. Ş. Azərbaycanın torpaq ehtiyatlarından səmərəli istifadənin sosial - iqtisadi və ekoloji əsasları. Bakı: “Elm”, 200, 856 s. 32.
can şəraitində xına və basma. Bakı, “Bilik”, 1983, 25 s. 33.
Mirzəliyev C. D. Hümbətov H. S. Basma bitkisi və onun iqtisadi gəliri. Kür vadisinin ekoloji problemləri. Azərbaycan Aqrar - Ekologiya institutunun elmi əsərləri, I buraxılış. Bakı, “Ekologiya” nəşriyyatı, 1966, s. 63. 34.
Mustafaev İ. D., Qasımov M. Ə. Azərbaycanın faydalı bitki sərvətləri. Bakı, 1992, s. 150-153. 35.
Rəhimov H. B. Azərbaycan SSR-nin qərb zonasının suvarma şəraitində birillik paxlalı bitkilərin becərilməsi. Kənd təsərrüfatı elmləri namizədi alimlik dərəcəsi almaq üçün təqdim olunmuş dissertasiya işi (əlyazması hüququnda). Kirovabad, 1967, s. 5-19. 36.
Rüstəmov S. H. Azərbaycan SSR ərazisinin hidroloji rayon- laşdırılması. Bakı, 1981, 92 s. 37.
Sadıqov T. Azərbaycanda xına, basma bitkilərinin becərilmə texnologiyası və kosmetik tibbi müalicəvi əhəmiyyəti. Bakı: “Nur- lan”, 2007, 206 s. 38.
sivinin torpaqları. Bakı, 1967,72 s. 39.
Samux rayonu Gəncə metroloji stansiyasının aqrometroloji məlumat cədvəlləri. Gəncə, 1991-1993, 216 s. 40.
Şıxəllbəyli Ə. Ş., Məmmədov Ə. V. Geoloji xəritə. Azər- baycan SSR atlası, Moskva, 1979, s.12. 41.
Şıxlınski Ə. M. Yığıntılar, havanın temperaturu, küləyin isti- qaməti, əsas iqlim tipləri. Azərbaycan SSR atlası, Moskva, 1979, s. 15-16.
72
42.
Vəliyev K. N. Elin yaddaşı, dilin yaddaşı. Bakı, “Gənclik” 1988, s. 229. 43.
Тeymurova Т. S. Boyaq bitkiləri. Elm və həyat jurnalı, № 1, 1979, s. 26. 44.
Аббасов P. M., Ахундзаде И. М и др. Агроуказания по ку- льтурам хны и басмы в Азербайджане. Баку, “Елм”, 1979 г. 24 с. 45.
Абдуллаев Г. Б. Расцвет науки Советского Азербай- джана: 1980, 338 с. 46.
Акимцев В. В. Материалы по районированию Азерб. ССР. том 2. Почв Гянджинского района. Баку , 1928, 108 с. 47.
Акимцев В. В. Почвы прикаспиской низменности Кавказа. Ростов - Дон, 1957 г. 492 с. 48.
Атлас теплового баланса Азербайджанской ССР. Мос- ква, 1978, 92 с. 49.
Бабиченко В. Н., Мадатзаде В. М. Климат Кировабада. Ленинград, Гидрометеоиздат, 1987, с.121. 50.
Большая советская энциклопедия. Том 13. Изд-во «Советская энциклопедия», 1981. 51.
Будагов Б. А. Ландшафтная карта Азербайджанской ССР. Изд. во АН Азерб. ССР. серия наука о земле, Баку, 1970 г. с. 75- 83.
52.
Будагов Б. А. Мусейибов М.А. Физико-географическое районирование. Атлас Азербайджанской ССР, Москва, 1979 г. с. 19.
53.
Васильченко И. Т. Всходы деревьев и кустарников, (опре- делитель), М. Л. изд. во АН СССР, 1960, 301 с. 54.
Волобуев В. Р. Почва и климат. Баку, изд. во АН Азерб. ССР. 1953. с. 320. 55.
Волобуев В. Р. Эколого-генетический анализ почвенного покрова Азербайджана . Баку, изд. во АН Азерб. ССР. 1962, с.72. 56.
Волобуев В.Р. Система почв мира. Баку, “Элм” 1973, с. 308. 57.
Вольский В. В. Латинская Америка: Энциклопедический справочник, Том 1. Изд-во. «советская энциклопедия».1979.
73
58.
Вульф Е. В., Малеева О. Ф. Мировые ресурсы полезных растений, (пищевые, кормовые, технические, лекарственные и др) - Справочник. Ленинград, “Наука”, 1969, с. 219. 59.
ический словарь, 1986, c. 229 б. 60.
Головко Д. Н. и др. Сбор, сушка, хранение и упаковка лекарственного сырья. Москва, Медгиз, 1950 г. 211 с. 61.
Голышин Н. М., Месяц В. К. Сельскохозяйственный энциклопедический словарь: издательство «советская энциклопедия».1989, с. 655. 62.
Гросгейм А. А. Растительный покров Кавказа. – Москва, МОИЛ, 1948 г. 267 с. 63.
Гулиев В. Ш., Мирзалиев Д. Д. Гумбатов Г. С. Рекомен- дации по выращиванию и использованию басмы в Азербайджане. Аннотированный перечень законченных научно - исследовательских работ, рекомендованных к внедрению в сельскохозяйственное производство. Гянджа, 1993 г. с. 36-37. 64.
ственное изд. Сельскохозайственной лит. ры, 1955, 199 с. 65.
Гюльахмедов А. Н. Микроэлементы в почвах, растениях и их применение в растениеводстве. Баку, «Элм» 1986. с. 131- 137.
66.
Гюльахмедов А. Н. ; Садигов Т. М., Ибрагимов А. Ш. Влияние комплексных микроэлементов ( ДТВ) на продук- тивность хны и басмы в условиях Нахичеванской АССР. Тезисы и доклады II республиканской конференции “Микроэлементы в сельском хозяйстве и медицине” посвященной 150 летаю со дня рождения Д. И. Менделеева. Баку, 1984 г. с. 63. 67.
Доброва Е. В. Маски для волос и кожи головы: 2007, 57 с. 68.
Кавказа. Очерки истории. 2001, с. 134. 69.
Доспехов Б. А. Методика полевого опыта. Москва, 1985, 351 с.
74
70.
Дрибноход Ю. Косметика и косметология. 2007, с. 513- 731. 71.
Завацкая И. П., Савченко М. И. Сравнительно-анато- мически исследование листа индигоферы (басмы) красильной и членистой / Труды - Государственный Никитский ботанический сад: 1983, с.91-97. 72.
Иваненко Б. И. Фенология древесных и кустарниковых пород. Москва, сельхозгиздат, 1962 г. 184 с. 73.
Качалов А. А. Справочник. Деревья и кустарники: «Лес- ная пром-сть», 1970, с. 117. 74.
Климат Азербайджана (Под редакцией А. Р. Мадатзаде, Э. М. Шыхлинского) Баку, 1968 г. 341с. 75.
Колесников В. А. Корневая система плодовых и ягодных растений. Москва, “Колос”, 1974 г. 509 с. 76.
Колесников Н. П. Басма. Словарь омонимов русского языка. 1976, с. 623. 77.
Коровин Е. П. Флора Узбекистана. Том 6. Изд-во Ака- демии наук Узбекской ССР, 1962, 598 с. 78.
Кулиев Л. А., Абдуллаев Г. Б., Касумова Г. М. Остатки ископаемых растений в морских майкопских отложениях северо-восточных предгорий Малого Кавказа. Доклады Ака- демии Наук Азербайджанской ССР: Том 13, Выпуск 7-12, 1957. 79.
Лобанов В. И. Определение посевных качеств семян. Москва, “Колос”, 1964 г. 112 с. 80.
Лобанов В. Й., Козелкова И. Н. Определение посевных качеств семян. Москва, “Колос”, 1958 г. 111 с. 81.
Малоухова М. Басма для волос. http: // www. luxemag. ru / body / 6499. html. 14.03. 2010 г. 82.
Машанов В. И. Испытание хны и басмы в Крыму // Мас- ло-жировая промышленность, № 9,1973г. с.25- 26. 83.
Машанов В. И. Методические указания по возделыванию хны и басмы. Ялта, 1976 г. 26 с.
75
84.
Машанов В. И. Ядыгеров Т. Н. Некоторые результаты из- учение хны и басмы в условиях Таджикской ССР. // Масло – Жировая промышленность, № 8, 1975, с. 22 - 23. 85.
Газета Бакинский рабочий. 21 января, 1976 г. 86.
Мирзалиев Д. Д. Опытно- производственное выращи- вание хны и басмы в условиях сухих субтропиков Азербайджана. XIX сессия советов ботанических садов Закав- казья по вопросам интродукции растений и зеленого строи- тельства. Баку, «Элм», 1983 г. с. 71- 72. 87.
ственные растения, М.; Медицина, 1983, 336 с. 88.
Наумов С. (Ургенч). Выращивание индигоферы может со временем стать в Хорезме прибыльным. Новости Центральной Азии. Узбекистан, 2006, 2 с. 89.
90.
Павлов Н. В., Дикие полезные и технические растения СССР, М., 1942; 91.
Пилипенко Ф. С. Индигофера, или индигонос - indigofera L. // Деревья и кустарники СССР. Дикорастущие, культи- вируемые и перспективные для интродукции. /. Покрыто- семенные. Семейства Бобовые. М.-Л.: Издательство Академии Наук СССР, 1958. т. IV, с. 132-135. 92.
2007, с. 239. 93.
Почвы Азербайджанской ССР (ответственные редакторы Алиев Г.А. и Волобуев В. Р.). Изд.во АН Аз. ССР, Баку, 1953, 450 с.
94.
Прилипко Л. И. Растительный покров Азербайджана. Баку, «Элм», 1970, 170 с. 95.
Прохоров А. М. Большой энциклопедический словарь. 1997, 1434 с. 96.
Прохоров А. М. Красильные растения. Большая советская энциклопедия, Том 13, 1981.
76
97.
Растительные ресурсы. Том 16. Академия наук СССР. Издатедьство «Наука», 1980. 98.
Ревин А. И. Растительные краски. Краткая энциклопе- дия домашнего хозяйства. О-Я: 1959. 99.
Российский энциклопедический словарь, Москва, Нау- чное Издательство «Большая Российская энциклопедия», 2001, книга 1, с. 574, статья Индигофера 100.
басмы в условиях Нах. АССР. - Комплексное использование природных ресурсов Нах. АССР. Труды Нахичеванского Научного Центра АН Азерб. ССР. Баку, «Элм», 1983, с. 111. 101.
Салаев М. А. Почвы Малого Кавказа (в пределах Азербайджанской ССР) – Издательство АН АзССР. Баку, 1966, 328 с.
102.
Сарнецкий Г. А. Индигоферы красильной. Tезисы докладов и сообщений Всесоюзное научно-техническое сове- щание «Основные направления научных исследований по интенсификации эфиромасличного производства» (IV
Симпозюм по эфиромасличным растениям и маслам): Том 1. 1- 4 октября, Симферополь 1985 г., с. 116. 103.
высших растений. Москва, 1952. 391 с. 104.
Синягин И. И. Площади питания растений. Изд. 2-е, Москва, Россельхозиздат, 1970, 232 с. 105.
Смирнов-Логинов В. И., Волобуев В. Р., Салаев М. А. Почвы Азербайджанской ССР и почвенная карта в масштабе 1:500000. Издательство АН АзССР. Баку, 1945. 106.
Алиев Г. А.), Москва, «Мысль» 1971, 317 с. 107.
Стерлигова И. А. Декоративе анд апплиед арт оф Греат Новгород: 2008, с. 911. 108.
Теймурова Т. С. Влияние молибдена и селена на урожай листа и семян растений басмы. Материалы конференции моло- дых ученых Института Почвоведения и Агрохимия АН АзССР. 77
посвященной 60 летию установления Советской власти в Азер- байджане и образованные компартии Азербайджана. Баку, 1978, с. 64-65. 109.
развитие басмы в условиях Апшерона. Материалы науч- ной конференции рационального использования земель и сис- темы применения удобрении, посвященной 110 летию со дня рождения В. И. Ленина, 60 - летию Азербайджанской ССР и образовании компартии Азербайджана Баку, 1980, с. 68-70. 110.
Теймурова Т. С. Эффективность внесения макро и микро- удобрений под культуру басмы на Апшероне и в Ширване. Автореф: дис... канд. с/х наук. Баку, 1984, 24 с. 111.
удобрений под культуру басмы на Апшероне и в Ширване. Дис. канд. ... с/х наук. Баку, 1984, 148 с. 112.
в кн.: Растительное сырье СССР, т. 1, М.-Л., издателство АНСССР, 1950, 349 с. 113.
семян. Москва, сельхозгиз, 1955, 367 с. 114.
Фирсова М. К. Методы определения качества семян. Москва, сельхозгиз. 1959, 351 с. 115.
Флора СССР, том XI, Москва, Ленинград, 1945, с. 298- 300. 116.
Шишкин Б. К. Индигофера - indigofera L. // Флора СССР. В 30-ти томах. М.- Л.: Издательство Академии Наук СССР, 1945. т. XI. c. 298-300. 117.
личных и ядовитых растений ( составитель Г. С. Оголовец). Москва, 1951 г. с. 413- 414. 118.
practiced in the Anglo-Egypt. Sudan, London. Oxford. 1948. p. 368. 78
119.
Albert L. Isolation of a vitamin k active compound from the leaves of Lawsonia. Chemical composition of the air dried leaves. Indian J. Agro. Su., vol.29. 1956, p. 2-3. 120.
Activity of Indigofera tinctoria // Journal of Herbal Pharmacothera- py, 2007, Vol. 7, No. 1 , Pp. 57- 64. 121.
of Indigofera tinctoria Linn. (Fabaceae) on Lithium / Pilocarpine - Induced Status Epilepticus and Oxidative Stress in Wistar Rats // Tropical Journal of Pharmaceutical Research April, 2010; 9 (2), 149- 156.
122.
Burkill I. H. A dictionary of the economic products of the Malay peninsula. London, 1935, p.1232-1239; 1323. 123.
Chanayath N., Lhieochaiphant S. and Phutrakul S. Pigment extraction techniques from the leave of Indigofera tinctoria Linn. and Baphicacanthus cusia Brem. and chemical structure analysis of their major components, CMU J., 2002; pp. 149 -160. 124.
Chevalier A. Des productions vegetales du Sahara. Revue de Bot. Appl. 1932, № 12, p. 856. 125.
Chopra R. Glossary of Indian medicinal plants. Council or scientific and industrial Research. New Dehli, 1956, p. 151. 126.
Cortesi F. Plante officinale e della medicina popolaredelie colonie Italiane d' Africa. Rassegna Econ. Colon., XXIV, № 1- 2,1936, p.100. 127.
don, 1937, p. 248. 128.
Ensley B. D. et. al. Expression of naphthalene oxidation ge- nes in Escherichia coli results in the biosynthesis of indigo, Science, 1983; pp. 167-169. 129.
and Characteristics, vol.3. Oxford University Press: Oxford, 1997. 130.
Gunasekaran B., Shinnaraj S. Preliminary phytochemical screening and anthelmintic activity of indigofera tinctoria Linn. // Int J Drug Dev & Resp, Dec 2009; 1(1), 157-160. 79
131.
Hofmann O. and oth. Bacteriostatis guinohes and other anti- biotiks. Monatch. chem. 77, 1947, p. 86 - 96. 164. 132.
http: // www.usahenna.com/indigo powder indigofera tinc- toria. php. Чистая индиго порошок (Indigofera tinctoria) 133.
http: //siddham. in /avuri-or-neelamari - indigofera- tinctoria 134.
http:// indigonaturalis.com / İndigo Naturalis 135.
http://en.wikipedia.org/wiki/Indigofera tinctoria 136.
http://krolikudaff.com, 2002 – 2011 137.
http://toptropicals.com, 2002 - 2011 138.
http://toptropicals.com/catalog/uid/indigofera tinctoria & lan- guage=ru.htm 139.
http://ukrop. info, 2002 -2011 140.
http://www.absoluteastronomy.com/topics/Indigofera tinctoria 141.
http://www.ehow.com/how 8142977 grow-indigofera- tinctoria.html. Как выращивать Indigofera tinctoria 142.
Kamal R., Mangla M. In vivo and in vitro investigations on rotenoids from Indigofera tinctoria and their bioefficacy against the larvae of Anopheles stephensi and adults of Callosobruchus chin- ensis // J. Biosci., Vol. 18, Number 1, March 1993, pp. 93-101. 143.
Paitoon A., Supachok S. et al. Simple Purification of Indirubin from Indigofera tinctoria Linn. and Inhibitory Effect on MCF-7 Human. Breast Cancer Cells Chiang Mai // J. Sci. 2007; 34(3) , 329-337. 144.
Parsa A. Indigofera tinctoria L. Flora de L. Iran, vol. II, 1948, p. 433 - 434. 167. 145.
Rannug U., Bramstedt H. and Nilsson U., The presence of genotoxic and bioactive components in indigo dyed fabrics - a possible health risk, Mutation Res.,1992; Chiang Mai J. Sci. 2007; 34 (3) pp. 219-225. 146.
Saravana K., Gandhimathi R., Mohana L. et al. Evaluation of the antinociceptive properties from Indigofera tinctoria leaves extracts // J. Pharm. Sci. & Res. vol. 1(2), 2009, 31-37. 80
147.
Seldes A. et. al. Blue pigments in South American Painting (1610-1780), J. Am. Inst. Conserv., 1999; pp. 100 -123. 148.
Selvakumar S., Karunakaran C. M. Antimicrobial efficacy of Senna auriculata, Pongamia glabra and Indigofera tinctoria against pathogenic Microorganisms // Int. J. Pharm Tech Res. 2010, 2 (3). 149.
tective activity of indigtone - a bioactive fraction from Indigofera tinctoria Linn. // Phytotherapy Research, volume 15, Issue 4, June, 2001 pp. 294-297. 150.
Verma S. M., Suresh K. B.,Verma A. Antidiabetic Activity of Leaves of Indigofera tinctoria Linn. (Fabaceae) // International Journal of Toxicological and Pharmacological Research 1(2), 42- 43.
81
M Ü N D ƏR İ C AT
Giriş .............................................................................................. 3 I Fəsil. Тəcrübə aparılan bölgələrin təbii şəraiti ......................... 6 II Fəsil. Тədqiqatın materialı və metodikası .............................. 14 III Fəsil. Basma bitkisinin öyrənilməsi və introduksiya tarixi (ədəbiyyat icmalı) .............................................................. 18 Eksperimental hissə ...................................................................... 25 IV Fəsil. Basma bitkisinin aqrobioloji xüsusiyyətləri .............. 25 4.1. Müxtəlif şəraitdə yetişdirilən basma toxumlarının laboratoriya cücərmə enerjisi və cücərmə qabiliyyəti .................. 25 4.2. Saxlanma müddətindən asılı olaraq basma toxumlarının laboratoriya cücərmə enerjisi və cücərmə qabiliyyəti .................. 27 4.3. Müxtəlif yaruslardan toplanmış basma toxumlarının laboratoriya cücərmə enerjisi və cücərmə qabiliyyəti ................. 29 4.4. Cücərtilərin morfologiyası ..................................................... 31 4.5. Çiçəkləmənin biologiyası ...................................................... 32 4.6. Meyvəvermə xüsusiyyətləri ................................................... 34 V Fəsil. Basma bitkisinin becərilmə üsulları ................................ 36 5.1. Səpin müddətinin basma cücərtilərinin alınmasına təsiri ...... 36 5.2. Səpin normasının basma cücərtilərinin alınmasına təsiri ...... 36 5.3. Тoxumların basdırılma dərinliyinin basma cücərtilərinin alınmasına təsiri ........................................................................... 40 5.4. Müxtəlif torpaq-iqlim şəraitinin basma bitkisinin böyümə və inkişafına təsiri ......................................................................... 42 5.5. Qida sahəsi, bitki sıxlığı və biçin vaxtlarının basma bitkisinin yarpaq məhsuldarlığına təsiri ........................................ 46 5.6. Qida sahəsi və bitki sıxlığının basma bitkisinin toxum məhsuldarlığına təsiri ................................................................... 59 5.7. Тəsərrüfat sınağının nəticələri ............................................... 61 VI Fəsil. Basma bitkisi becərilməsinin iqtisadi səmərəliliyi ..... 64 Nəticələr ....................................................................................... 67 İstehsalata təkliflər ....................................................................... 68 İstifadə olunan ədəbiyyat .............................................................. 69
82
Hümbət Sərxoş oğlu Hümbətov
Basma (İndigofera) (monoqrafiya)
Гумбат Сархош оглы Гумбатов
(монография)
Kompüter tərtibatçısı: S. H. İsgəndərova Kompüter dizayneri: N. Ş. Sərkarlı Korrektor: Arzu Rövşən qızı
___________________________________________________ Monoqrafiya “Elm və təhsil” nəşriyyat- poliqrafiya müəssisəsində hazır diapozitivlərdən çap olunmuşdur. Direktor: prof. N. B. Məmmədli E-mail: nurlan1959@yahoo.com Tel: 497-12-32; 050-311- 41- 89 Ünvan: Bakı, içərişəhər,3-cü Maqomayev döngəsi 8/4
83
84
B A S M A (İndigofera)
Yüklə 2,7 Mb. Dostları ilə paylaş:
|