F. H. Zeynalov
Yüklə 1,55 Mb.
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- X.4. Söz mənasının müxtəlif üsullarla açılışı
|
Feli xəbərin müxtəlif arqumentləri onun rolları və ya (iştirakçıları) adlandırılır. Tranzitiv feldə iki rol olur. Məsələn, /yemək, açmaq, kömək etmək/ fellərindən yeyən və yeyilən, açan və açılan, kömək edən və edilən. Qrammatika müxtəlif yerli fellərdə bunları dəqiq fərqləndirir. Məsələn, /yemək/ məlum növdə yeyəni və yeyiləni fərqləndirir. Söhbət ondan gedir ki, görəsən çoxyerli fellərdə də bu cür etmək olarmı? Yəni yeyəndə, açanda elə bir ümumi cəhət varmı ki, bura özünü subyektə göstərir? Bütün təsirlik və yönlük hal obyektləri eyni arqumentlərə malikdirmi? Onlar bütün dillər üçün universal ola bilərmi? Bu suallara müsbət cavab verməyə çox cəhd göstəriblər. Ancaq məsələ o qədər də asan deyil. Ötəri təhlil göstərir ki, mübtəda eyni feldə həmişə eyni rolda olmur. Məsələn, /açmaq/ felini götürək:
Aşağıdakı cədvəllərdə rollar konkret misallarla açılır.
Yuxarıdakı cümlədə /açmaq/ həmişə üç rol tələb edir: a) açan, b) açılan, c) instrument, rol baxımından a) subyekt, b)-c) obyekt, ancaq ç) –də zərflər də hiss olunur. 1960-cı illərdən bu yana bununla bağlı tematik rollardan danışılır (həmçinin ϑ-rollardan, Theta-rollardan, yunan hərfi ∂-theta-dan götürülüb) və ya semantik rollardan danışanda fikirlər müxtəlif olsa da, yuxarıdakı cədvəldə göstərilən rollar barədə həmrəylik hökm sürür.6 Fellərdə bu səciyyəvi xüsusiyyəti arqument strukturu adlandırırlar. Məsələn, /yemək/ felində yeyən agens arqument, yeyilən isə tema arqumentdir. Eyni arqument strukturu fellərdə qrammatik cəhətdən eyni olur. Onlar leksikonda subkateqoriya, yəni qrammatik kateqoriyanın alt kateqoriyasını düzəldir. Dildə bir felin arqumentlərinin qrammatik reallaşması və fərqlənməsi prosesi idarə (linking) adlanır. Məsələn, agens məlum növdə subyekt arqumenti, felin agens arqumenti olmayanda isə tema subyektlə səciyyələnir. Məchulda agens arqumenti udulur, onda tema və digər rollar subyekt arqumentinə çevrilir. Ancaq agens arqumenti əlavə sözönlü komplementilə verilə bilər. Məsələn, /İt (agens, subyekt, mütləq) qapını (tema, vasitəsiz obyekt, mütləq) açır// /Qapı (tema, subyekt, mütləq) it tərəfindən (agens, PP, məcburi deyil) açılır// Azərbaycan dilində məchul növ fel səviyyəsindədirsə, alman və ingilis dillərində cümlə səviyyəsindədir. /Das Buch wird gelesen// (Kitab oxunur) Reallaşmada üç şey fərqləndirilməlidir: 1. Uzlaşma: fellə subyekt arasında uzlaşma şəxsə, kəmiyyətə görə olur (rus dilində keçmiş zamanda da). /Er schreib//, /он пишет, она писала// Yapon və çin dillərində uzlaşma yoxdur.7 2. Hal: felin komplementləri hallara görə dəyişir. Alman və Azərbaycan dillərində subyekt adlıq, vasitəsiz tamamlıq isə təsirlik halında olur. /Er schreibt einen Aufsatz// (O, məktub yazır) Əlavə arqumentlər sözönülərlə ifadə olunur, sözönüləri semantik rolları yaxşı göstərir: məs.: alət ilə. /ilə/ başqa mənalar da ifadə edir. /O tortu çəngəllə yeyir//, /O tortu Şirinnazla yeyir//. 3. Söz sırası: alman və Azərbaycan dillərində normal olaraq subyekt obyektdən qabaq gəlir: /Er hat ihn angerufen// (O, oğlana zəng etdi). Ancaq burada variantlar çox ola bilər. Kontekstlə bağlılıq və kontrast burada böyük rol oynayır. /Əhməd Şirinnazı çağırdı// /Şirinnazı Əhməd çağırdı// və s. Çin dilində söz sırası felin müxtəlif komplementlərini bildirmək üçün yeganə vasitədir. Xəbər hər cür arqumenti qəbul etmir, eləcə də predikativ rolunda isim və sifət hər cür komplementlə əlaqəyə girə bilmir. Qrammatik əlamətlərlə yanaşı onlar semantik şərtlər də tələb edir. Elə bu səbəbdən müəyyən arqumenti göstərən komplement semantik cəhətdən məhdud olur. Məsələn, */Aşbaz küftəni öldürdü// */Küftə aşbazı bişirdi// Bu cümlələrdə ifadə olunan mütləq deyil: /öldürmək/ tema kimi canlı varlığa, /bişirmək/ isə /adam/-ı agens kimi tələb edə bilməz. Təsəvvür etmək olar ki, meymun nəyisə isti daşın üstünə qoyub bişirir, ancaq kartof özü bunu edə bilməz. İnsan bişirmə obyekti ola bilər, ancaq bu qəddarlıq olardı. Eyni zamanda sözü, rəqəmi, əlaməti və ya ünvanı bişirmək olmaz. Biz bunu seçim məhdudiyyəti adlandırmışıq.8 Törəmə qrammatikası bunları qeyri-qrammatik cümlələr adlandırır, halbuki onlar qrammatik baxımdan düppədüzdür, ancaq semantik cəhətdən qeyri-mümkündür. Aşağıdakı cümlələrə nəzər yetirək: /Bu doktor pişiyə calaq iynəsi vurdu//, /O birisi isə o oğlanı calaq edəcək//. /Calaq etmək/ həm insana, həm heyvana, həm də bitkiyə aid edilə bilər. Axırıncı cümlədə subyektin referenti deyksislə ifadə olunub. Feldə konkret temanın seçimi kontekstlə bağlıdır. Məsələn, /açmaq/ – qapını, məktubu, ağzını, otağı (bağlı yeri, bağlı torbanı, məktubu, bağlı otağı və s.); qollarını, qanadlarını və s., açmaqda isə tema başqa rolda çıxış edir, söhbət burada tam həcmdə açılmaqdan gedir. Fel hər dəfə işləndikdə konkret tema arqumentini seçir. Seçim təkcə gerçəkliyi bildirən hallarda deyil, həm də təkrar və sualda da gözlənilir. Məsələn, /İt bunu cırmaqladı// (?) və s. Arqumentlər üçün yerinə yetirilməli olan məntiqi şərtlər cümlənin düzgün və yanlış olduğunu müəyyənləşdirir ki, buna da xəbərliyin presuppozisiyası deyilir.9 Cümlənin düzəldilməsində bir tərəfdən komplementi də arqumentin aydın səciyyəsi, digər tərəfdən isə xəbərin ifadəsində seçim məhdudiyyəti gözlənilməlidir. R.Cəkəndof (1945-) bunu fuziyon adlandırır.10 Əyani olaraq bunu belə göstərmək olar:
seçim məhdudiyyəti aydın arqument səciyyəsi 
fuziya
arqumentin ümumi təsviri Yuxarıdakı cümlədə /it/ agensdir, tema isə cırmaqlanandır. Referent (it) seçimdə nəyisə cırmaqlanan bir şeyi etməkdə seçim arqumentin təsvirini əyaniləşdirir. /İt/ potensial cırmaqlayandır. İtin yerinə /at/ işlədə bilmərik. Deməli, seçim və arqument səciyyəsi bir-birini tamamlamalı, bir-birinə zidd olmamalıdır. /At/ işlənərsə, deməli, /cırmaqlamaq/ gələ bilməz. Metonimik əvəzləmə seçimi dəqiqləşdirə bilir: /Şəhərimiz terroristləri zərərsizləşdirdi/, /Moskva terroristləri zərərsizləşdirdi// və s. Burada məna başqa şeyin üzərinə keçir. Cansız isimlər canlı kimi işlənir. Arqumentlik spesifikası xəbər ifadəsində seçimə ziddirsə, bu konsepsiyanı mənaca qeyri-mütəmadi adlandırırlar. Məsələn, /aşpaz küftəni öldürdü// yazmaqla, əlbəttə, cümləni anlaşıqlı etmək olar, yəni bişirdi. Bu zaman mənanın keçməsi, dəyişikliyin müəyyən qismi və ya qeyri-adi yozumla cümlənin anlaşılmasını təmin etmək olar. Bütün bunlardan sonra yuxarıda verdiyimiz semiotik sxemi belə təkmilləşdirə bilərik (bax: şəkil 24:
məna ifadə edir xəbər verir referent
Struktur diliçiliyin baniləri İ.A.Boduen de Kurtene (1845-1929) və F.de Sössürdür. Struktur təsəvvürə görə işarənin forması (signifiant) və məzmunu (signifé) başqa forma və mənalarda olan fərqlərin və münasibətlərin məcmusudur. Bütövlükdə semantik üçbucaq onlara görə belə açılır:     
işarə edir  deməkdir
müəyyən edir
Strukturalizm dili sistem kimi götürür, hər bir vahidin dəyəri onun sistemdəki yerilə müəyyənləşir. Həm məna, həm də səs tərəfinin vahidləri ən kiçik elementlərin (əlamətlərin) məcmusu kimi götürülür. Bu zaman bir-birinin dalınca düzülməni sintaqmatik ox və sintaqmatik oxda alternativ yer tutan vahidlərin məcmusunu isə paradiqmatik ox adlandırırlar. Sintaqmatik oxda hər bir dil vahidi (morfemdə fonemlər, leksemdə morfemlər, cümlədə leksemlər) konstituentlər kimi bir-birinin dalınca gəlir və öz aralarında sintaqmatik münasibətlərdə olurlar. Məsələn, /bir kitab oxuyuram/ söyləmində /bir + kitab + oxu+y+ur+am/ morfemləri birləşib, üç leksemli /bir kitab oxuyuram/ söyləmini yaradır. Azərbaycan dilindən fərqli olaraq rus və alman dillərində isim özündən əvvəl gələn determinativin (əvəzlik, artikl, sifət və s.) cinsə, kəmiyyətə və hala görə dəyişməsini tələb edir. Müq.et: rus d. alm.d. Azərb. d. təkdə: одна высокая женщина eine hohe Frau hündür bir qadın один смуглый мальчик ein brünetter Junge qarayanız bir oğlan одно большое поле ein grosses Feld böyük bir sahə
(qarayanız, böyük) смуглые мальчики brünette Jungen arvadlar, oğlanlar, большие поля grosse Felder sahələr Sintaqmatik əlaqələr yanyana və ya bir-birinin ardınca alternativ münasibətlərdədirsə (ana torpaq, ana torpağa və s.), paradiqmatik əlaqələr kontrastiv və ya distinktiv əlamətlərə əsaslanır: /gaz/=/gar/, /jaz/=/jar/, /daz/= /dʒar/ (çəkmək) və s. Əyani olaraq /baş/ sözündəki /b/, /a/ və /∫/ fonemlərinin sintaqmatik və paradiqmatik xüsusiyyətlərini belə göstərə bilərik: Sintaqmatik: /ba∫/; /ba∫a/; /ba∫da/; /ba∫dan/ və s. əvvəldə ortada sonda paradiqmatik q /g/ /d/
/b/ /j/
t∫ /z/ /ə/
/∫/ /l/
/n/ /e/ /o/
/a/ /i/
/u/  aş be∫ baz
daş bo∫ bağ /a/, /∫/ baş /b/ /∫/ ba∫ ba∫ ja∫ bi∫(mək) bal t∫a∫ bu∫ ban
İndi biz məna planında ən kiçik vahidləri tapmalı və onların əsasında strukturun təhlilini verməliyik. Sözlər, yəni leksemlər ən kiçik məna elementləri olmaya bilər, başqa leksemlərdə ortaq əlamətlərə malik ola bilərlər. Məsələn,
Göründüyü kimi, birinci sıradakı sözlər /-luq, -sal, -lı, -təhər/ şəkilçilərinin kökə bağlanması ilə düzəlib. Bu şəkilçilərin müəyyən semantik yükü və təsiri vardır. Onların semantik planda eyni yerdə gəlməsi heç də hamısı üçün mümkün deyildir. /Qumsal torpaq/ birləşməsində /sal/ əvəzinə /-lu/ şəkilçisini işlətmək olar. Ancaq o sifətlərin əvəzinə /qəzəbli/ sözünü işlətmək qeyri-mümkündür. /-lıq/4 şəkilçisi /-yət/ kimi isim düzəldəndir. Ancaq onların qarşılıqlı əvəzlənməsi məna dəyişikliyi olmadan mümkün deyildir. Dilimizdə /-sızlıq/4 şəkilçisi abstarkt isimlərə qoşularaq əlamətin və ya keyfiyyətin yoxluğunu bildirir. Əslində nitq hissələri üzrə bölgü elə leksemlərin qrammatik və leksik paradiqmidir. Artıq ötən əsrin 20-30-cu illərindən başlayaraq fonologiyada binar (ikili) əlamətlərə görə təsnifdə olduğu kimi semantikada da əlamətlər üzrə təhlil geniş vüsət almaqda idi. Buna əlamətlər semantikası (marker semantics) deyirlər. Məsələn, aşağıdakı a) cərgəsi [qadın], b) cərgəsi [kişi] əlamətlərilə səciyyələnirsə, c) cərgəsinda bunların heç birisi yoxdur: a) /qız/; /arvad/; /xala/; /kraliça/-[qadın] b) /oğlan/; /kişi/; /əmi/; /kral/-[kişi] c) uşaq; şəxs a) və b) – də əlamətlər komplementardır, onları ikili əlamətlə əvəz etmək olar: [±qadın], [±kişi]. Bu, əlamətin ikili olmasını və ikisindən birinin seçilməsini təmin edir. Əlamətin olması +, yoxluğu isə – işarəsilə bildirilir. Biz fonologiyada bunları nişanlı və nişansız terminlərilə vermişik.12 Deməli, + qadın cinsli isimlərin qabağında olanda qadın, kişi cinsli isimlərin qabağında olanda kişi cinsini bildirir. Aşağıdakı misallara baxaq:
Buraya biz [yaşlı] əlamətini də əlavə etməklə struktur-semantik əlamətlər üzrə təhlili belə ümumiləşdirə bilərik:
/+/ və /-/ binar əlaməti sözün məna komponentinin potensial referent haqqında biryerli predikata malikdir deməkdir. [a] üçün bir-birinə əks əlamətləri olan iki ifadə məntiqi cəhətdən olan mənaların qalan hissəsinin necə olmasından asılı olmayaraq inkompatibeldir. Məsələn, /qız/ və /xoruz/. Bu məna şərtlərinə heç bir vahid uyğun gəlmir, çünki hər iki mənanın qalan hissəsi əlaqəli deyil. Hər iki ifadə [a] dəyərində fərqlənsələr, məs., /qız/ və /oğlan// [±qadın], onda onlar həm məntiqi, həm də semantik komplementardır, çünki üst-üstə düşən mənaların qalan hissəsi o sahəni təyin edir ki, bir söz heç vaxt diğərinin inkarı olmur. O homonimiyaların bəzi halları müəyyən əlamət şərtlərinə bağlıdır. A və B A üçün spesifik olan B üçün açıq qalan əlamətə qədər eyni məna daşıyırlarsa (qız və uşaq), onda A B-nin hiponimidir, çünki A B-nin alt anlayışıdır və B-nin mənası A-dakında vardır. İndiyə qədər binar təsvirdən danışdıq. Bəzən trivial təsvirdən də istifadə olunur. Onda hər leksem əlamətlərin məcmusu kimi başqa leksemlərdən fərqlənir Məməli heyvanlar      
ayı donuz dovşan pələng eşşək ...... [±ayı] + – – – - [±donuz] – + – – - [±dovşan] – – + – - [±pələng] – – – + - [±eşşək] – – – – + [±....] – – – – - Burada kohonimlər (hiperonimin hiponimləri) böyük bölgü qruplarında, məsələn, heyvan və bitki adlarında binar əlamətlər üzrə göstərilir. Belə təsvir qənaətcil deyil, yalnız bir əlamət spesifikdir, qalanı isə iştirak etmir. Əlamətlər özündən sonra hissələrə bölünməməli və ümumi olmalıdır. Məsələn, yuxarıda [±ev heyvanları] və [±vəhşi heyvanlar] kimi ola bilərdi. Əlamətlər dil baxımından motivli olmalıdır. Məsələn, fellərin seçim məhdudiyyəti əsas götürülə bilər. Heyvanlar çıxartdıqları səsə, hərəkətə və s. görə bölünə bilər: mələmək, böyürmək, vaqqıldamaq, cingildəmək və ya sürünmək, uçmaq, dördayaq qaçmaq və s. Gizli arqumentləri olan fellər: məsələn, /çapmaq/ implisit olaraq /atı/ ehtiva edir. Cinsi əlamətlərə görə bölgü: /at, ayğir, dayça və ya dana, cöngə, quzu/ və s. /Ağ at/, /boz at/, /qırat/. Bunlar yüksək qat anlayışında birləşir. Bəzən xüsusi kateqorial bölgü bildirən sözlər olur: /kəl-öküz/, /inək-camış/ və s. Bədən üzvlərinin bölgüsü: /quyruq/, /ağız/, /dimdik/. Belə bölgülərdə bəzən bioloji, kimyəvi, coğrafi və s. amillər olsa da, biz yalnız linqvistik bilgiyə əsaslanmalıyıq. /quş/ bütün qanadlılar üçün hiponimdir. Başqa məsələ ki, qazın yumurtası ağ olur. /Madyan dişi atdır// /Quşların qanadı olur// /Atların nalı olur// Bu cümlələrin hamısında linqvistik motivləşmə aydın görünür. Bəzən deyirlər ki, elementar (bölünməz), ümumi (general) və linqvistik motivləşmə kimi üç əlamətə görə təhlil mümkün deyildir. Bunu ideal əlmətlər, markerlər və klassemlər adlandırırlar. Onlar kombinator, ümumikontrastiv əlamətləri açmağa imkan verirlər. Markerlər qrammatikada da köməyə çatır. Məsələn, [±qadın] alm. d. /wer/ və /was/ sual əvəzliklərini, ing.d. /she/ və /he/ şəxs əvəzliklərini müəyyənləşdirir. Əlamətlər universal olmalıdır. Bəzən leksemlərdə markerlərlə tam semantik təhlil aparmaq olmur. Onların əhatə etmədiyi mənanın bir qismi qalır. Bu hallar üçün sem və distinquişer (fərqləndirici) terminlərindən istifadə edirlər. Məsələn, /almaq/, /icarəyə götürmək/, /borc götürmək/, götürmək spesifik sem kimi [±permanent] və ya [±pulla] əlamətləri xüsusi olaraq fərqləndirir. Semlər elementardır, dildə motivlidir, ancaq genel deyillər, əksərən də universal deyillər. Distinquişer isə daha dərindən təhlil üçün tətbiq olunur. Məsələn, madyan [+dişi] və [+at] əlamətlərinə bölünür, birinci markerdir, ikincisi isə distinquişer, çünki [+at] yenə də bölünməlidir. Distinquişer nə elementar, nə də geneldir, onlar universal əlmmətlər üçün pis namizədlərdir. Eyni zamanda onlar dil baxımından motivli ola bilərlər. Binar əlamət semantikası [BƏS] çox məhduddur. Bu da biryerli predikatın leksemin potensial referenti haqqında bu əlamətlə ifadəsidir. X oğlandır= Insan (x)^ – qadın (x)^ – yaşlı (x), deməli x insandır, qadın və yaşlı mənanı ifadə edir. BƏS-də yalnız bir cür komponent var və o yalnız bir üsulla mənanı ifadə edir. Bu, BƏS-də çoxyerli xəbərlər ifadəsini tapmır. Beləliklə, çoxlu fel, isim və sifət BƏS-dən kənarda qalır. 3 yerli fel, məsələn, /almaq/, /icarəyə vermək/ (sahibi, alan və əmlak) hissələrə bölünmür, deməli, BƏS-nin tətbiqi çox məhduddur. BƏS-nin çatışmazlığını qohumluq mənaları bildirən leksemlərin təhlilində daha aydın görmək olar. Məsələn, M.Birviş (1930-) yazır ki, /qardaşoğlu/ nə birbaşa qohumluğa, nə nəslə, nə yaşa görə fərqlənmir, yeganə əlamət [kişi] əlamətidir. Eyni zamanda /böyük/ və /kiçik/ sözlərinin mənasını bu yolla necə açasan: [+ böyük], [+yüksək] və [-alçaq] əlamətləri ilə tam təsvir oluna bilmir. /Böyük/ həm də /iri/ deməkdir. Deməli, BƏS-i əksər hallarda məna əlaqələrini açmır. Sayları da binar təhlil etmək olduqca çətindir. Məs., 3, 4, 5, 20, 326 və s. deməli, fonologiyadakı təhlil texnikası çoxlu miqdarda sözü olan leksikonu şərh etməyə yetərli deyil. İrəlidə daha üç mükəmməl təhlil metodları ilə məşğul olacağıq: 1. Semantik formullar təhlili ondan çıxış edir ki, dildə sözlər sahələrə bölünür. Aşağıdakı felləri və sözləri müqayisə edək: Stativ inxoativ (başlanğıc) kauzativ faş etmək açılmaq açmaq ölü ölmək öldürmək Malik olmaq olmaq vermək Birinci sütunda vəziyyət bildirən, ikincidə başlanğıc, üçüncüdə isə agensin fəal hərəkəti ifadə olunur ki, bu zaman tema arqumenti açılır, yəni hərəkəti obyektin üzərinə keçirir. İmplikasiya ilə 3 elementin əlaqəsini belə göstərmək olar:
Bu implikasiyalar BƏS ilə düzələ bilməz. Onlar dəqiq əlamətləri göstərmir, kauzativ felin əlavə agens arqumenti tələb etməsini bu əlamət açmır. Həm də məlum olmur ki, ifadə üçün istifadə edilən zaman əlaqəsi üç predikasiya arasında mövcuddur: kauzativ və inxoativ fel implikasiya etmir ki, bu nəticə alınsın. Douti /açmaq, aşkarlamaq/ felinin mənasını stativ predikat göstərir və tərkib hissələrinə bölünə bilmir (bu təhlil “open” (açmaq) feli əsasında aparılıb). O həmin felin mənasını sadə xəbər məntiqi formulla açır, həmin formulda /open/ biryerli predikat konstant kimi x ilə arqument termini kimi tətbiq edilir:
məchul növ: /açılmaq/ operatorunun tətbiqilə açılır: Operator olmaq ifadənin səhv olduğu situasiyadan düzgün olduğu situasiyaya doğru dəyişməsini bildirir. Ol (açıq (x)) z vaxtında gerçəkdirsə, z-dən əvvəl açıq (x) səhv, z-dən sonra isə gerçəkdir. Məna təsvirindən məlum olur ki, inxoativ x açılır, x açıq olacaq stativ söyləmini ehtiva edir. Y x-i açır, x açılır inxoativi ehtiva edir. Bu yanaşmada “səbəb”, “ol” və “açıq” məna komponentləri açmaq mənasında sadəcə yanaşı durur və – birləşməsilə oğlan [±insan], [-qadın], [-yaşlı] kimi üç əlamətlə müəyyən edilir. Bu üç komponent xüsusi qaydada bir-birilə əlaqələnir. Səbəb komponenti ikiyerli predikatdır; onun birinci arqumenti kauzativ felin agensi, ikinci arqumenti ol (açıq(x)) komponenti ilə xüsusi arqumentdir. Bu da stativ situasiya arqumenti ilə xəbər kimi təsvir olunur. Bu arqument “açıq” biryerli xəbərlə açılmaq və açıq tema arqumentinə tətbiqlə müəyyənləşir. Analoji təhlilləri /malik olmaq /almaq/vermək/ qrupu üçün də etmək olar, bunlarda xəbər ikiyerlidir: a) x malikdir y-ə: malik (x, y) b) x y-i alır: al (mal (x,y) c) z z-ə y verir: səbəb (z ol( mal (x,y))) Doutinin təhlili daha kiçik hissələrə bölünməni təmin etmir. 3-cü təhlil növü R.Cəkəndofun konseptual semantikasıdır. Burada əsas fellər götürülür. Ancaq Douti-dən fərqli olaraq R.Cəkəndof mənaları konsepsiya kimi götürür ki, o da bizim koqnitiv sistemdə (başımızda) təmsil olunur. Deməli, məna komponentləri konsept kərpicləri kimi şərh olunur, onlardan istifadə etməklə bütün mümkün konseptləri yaradırıq. Ancaq R.Cəkəndofun təhlil metodu eynilə Doutininki kimidir. Dərinliyə varmadan bir neçə misalla onun yanaşmasının mahiyyətini açmağa çalışacağıq.
[Event go ([thing Klaus], [Path to ([place ZU HAUSE]])* Əvvəl böyük mötərizələri ataq. Onda belə bir struktur alınır:
“GO” R.Cəkəndofda obyektin yolda hərəkəti üçün elementar konseptdir (deməli, elementar kimi komponentdir). Buna rəğmən “GO”-nun bir obyekti, bir də yol arqumenti var. Klaus obyekt arqumenti təmsil edir, yol arqumenti isə, TO (ZU HAUSE)-dir, yolu öz məqsədi üçün keçən göstəricidir. Burada biryerli operator TO digər elementar konsept deməkdir. Məkanı arqument kimi götürür, burada ZU HAUSE-dir və bu məkan məqsəd kimi yol üçün konseptdir. Yuxarıdakı birinci cümlədə böyük mötərizələrin hər cütü konsept ifadəsini ehtiva edir (özü də konsept ifadələri çarpazlaşır) və mötərizələrin göstərilməsi konsepti müəyyən, çox ümumi kateqoriyalara şamil edir: Event (olay, prose), şey (obyektlər, şəxR.slər daxil olmaqla), yer, məkan (yer), Path (yol), bununla yanaşı Cəkəndofda Action (hərəkət), State (vəziyyət), Time (vaxt), Amount (hesab) və Property (əlamət) də var. Ikinci misaldan /gehen/-nin ümumi məna təsvirini /Agens/ tema və məqsəd arqumentilə çıxartmaqla hər iki arqument xüsusiyyəti variabellərlə əvəz olunur: x geht nach g: [Event GO ([thing X], [Path TO ([Place y])])] İrad tutmaq olar ki, burada /gehen/-in mənası əsasən GO elementar konseptilə təmsil olunur. R.Cəkəndof hesab edir ki, GO konsepti özündən sonra bölünməyən əsas konseptdir. Bu səbəbdən də /gehen/ bölünməzdir, elementardır. Deməli, “GO” elementar konsepti keçid fellərin mənası üçün ümumi bazis komponentidir. O, məkanın təmsilçisidir, onda məkan və hərəkət konsepti öz əksini tapır və qeyri-məkan konseptinə nümunə olur. R.Cəkəndof GO-nu mülki dəyişmək mənasında /geben/ felinə komponent kimi göstərir. Sadə şəkildə yazılanda /Klaus gab Hans 3 Euro// aşağıdakı kimi açılır:
GO bu misalda ikiyerli /cause/ predikatına daxil edilib (Doutudə də belədir). O, məkanda hərəkət yox, kiminsə mülkünə keçid ifadə edir. Bu özü ümumiləşdirmələrə imkan verir. Minlərlə felin mənasını bu yolla açmaq olur. Burada komponentlər qarışıq götürülür. Aşağıda daha iki nümunəni nəzərdən keçirək. /İçmək/ feli maye tema arqumentini tələb edir: x içir y-i: səbəb (məqsəd) (xi, GO (maye yj, TO (İNMUND- von xi))) Buradan göründüyü kimi, /içmək/ felinin məna strukturu /vermək/-inkinə oxşayır. Tema arqumenti, hərəkətin obyekti “içmək” konseptində sadəcə açıq deyil, o “maye” ilə qabaqcadan spesifikləşmiş seçim məhdudiyyətindən başqa bir şey deyildir, o felin tema komplementilə birləşmədə “qovuşur”.”2” və “j” arqument mövqelərini xüsusi hal göstərir. Onlar mayenin ağıza götürülməsini, ağız agensini göstərir. Beləliklə, onlar çoxyerli xəbər ifadələrini göstərməyə imkan verir. Binar əlamətlər potensial referentlər haqqında şərtləri söyləməyə imkan verir. Axırıncı bölgü ilə bağlı yanaşma A.Vejbiskayanın təbii semantik metadil (NSM) nəzəriyyəsi adlanır. O, belə bir sistem inkişaf etdirir ki, onunla bütün dillərdə mənaları “semantik primitiv”lərin məhdud inventarı ilə, yəni onun daha da bölünməyən əsas anlayışlar inventarı ilə təsvir etmək olur. Həmin qadın bunu semantik primes adlandırır. Deməli, təbii dilin leksikonunda semantik primitivlərin qısa çoxluğunun sintaksisi yaranır ki, bununla da cümlələr düzəldilir. İngilis sözü envy (qısqanclıq) belə təhlil olunur: /X feels envy/: bəzən şəxs buna bənzər bir şey düşünür, nəyisə hiss edir: kim üçünsə nəsə yaxşıdır, başqa şəxsə eyni şeyi arzulamır, istəyirəm ki, mən də elə olum, belədə o şəxs özünü pis hiss edir. /X feels something like this/ Müəyyən edilən hissə /some, person (=someone), think (some) thing, like, this, good, happen, person, not, i, because, feel, bad/ kimi semantik primitivlərə malikdir. Bunlardan sadə bir cümlə düzəlir. Burada əsas məsələ semantik primitivlərin empirik yolla düzəldilməsidir. Onlar iki şərtə cavab verir: - onlar elementar anlayışlarla ifadə oluna bilməzlər; - onlar universal olmalı, bütün dillərdə leksikallaşmalıdır. Hər ikisi praktikada təxmini yerinə yetirilə bilən şərtlərdir. /göz/ və /görmək/ qarşılıqlı şəkildə təyin olunan namizədlərdəndir. Universallığı unutmamalıyıq. A.Vejbiskaya yalnız bir nitq hissəsilə məhdudlaşmır. Lakin bu yanaşmanın çatışmazlıqları da var. Semantik primitivlər çox ümumidir. Məsələn, /qısqanclıq/ geri qayıtma hissilə bağlıdır. Ikinci zəif cəhəti sistemin immanentli olmasıdır, müəyyən primitivlər arasında əlaqə yaratmaq olmur. Beləliklə, bütün bu yanaşmaları ümumi şəkildə belə göstərmək olar:
Məna modeli + + + + Reduksiya (+) (+) (+) + Presiziya (-) + + (-) Relasiyalar (-) + + (+) Kompozisiya (-) + + (-) Dil müqayisəsi (-) (+) (+) + Semantikada maraq doğuran məsələlərdən biri də dillər arasındakı oxşarlıqları və fərqləri müəyyən etməkdir. Görəsən semantik sistemlər potensial tam fərqlidir, yoxsa onlarda eyni semantik prinsiplər müşahidə olunur? Tərcümədə bu problemlərin nəzərə alınması çox vacibdir. Məsələn, ingilis dilində /you/ deyə müraciət eləyən şəxs sərhəd göstərmir. Ancaq alman dilində müəyyən vaxta qədər /Sie/, müəyyən intim münasibətdə olanda isə /sie/ işlənməlidir. Azərbaycan dilində /taxta/ almanca həm /Holz/, həm də /Boden/ kimi tərcümə edilə bilər, ingilis dilindəki /wood/ həm /Holz/ (taxta), həm də /Wald/ (meşə) kimi verilə bilər. Ingilis deyir /İ am cold//, bunu biz /soyuğumdur/ kimi tərcümə edə bilmərik. Eləcə də /İ have a headache// (hede9k), hərfi tərcüməsi mən /başağrısına malikəm/-dir. Alman dilində isə /es tut mir weh//. Yapon dilində (atama (baş) qa (adlıq hal şəkilçisi), (ita-i) indi zaman /ağrıyır/. Hərfi tərcüməsi /baş ağrıyır//. /Başım ağrıyır// konstruksiyasını müxtəlif dillərin materialı əsasında belə verə bilərik:
ing.d.
  
f ai  rans.d.
  
  
a rus.d.
m
y Şəkil 25. Müxtəlif dillərdə /başım ağrayır/ konstruksiyası. (E-ağrısı olan; S-ağrı; K-bədən hissəsi) Dildə relativizm bir tərəfdən, universalizm isə başqa tərəfdən iki qütbü bildirir. Universalizm bütün dillərdə eyni prinsiplərlə düzəlir. Relativizm isə bunun əksinədir, yəni dillər fərqlidir. Hər dilin özünə məxsus sistemi var. Dünya haqqında hər xalq öz dililə danışır. Bu da E.Sepir və B.Uorf nəzəriyyəsinin sayəsində mümkün olmuşdur. Qohumluq bildirən sözlər Azərbaycan və alman dillərində buna misal ola bilər. Yüklə 1,55 Mb. Dostları ilə paylaş:
|
lm.d.I
lm.d.
acar d. S
apon d.