F. Q. Vahidov, T. B. Ağayev

 
4. Nikah anlayışı və boşanma 
 
Nikah - kişi ilə qadın arasında cəmiyyət tərəfindən təsdiqlənən və onların bir-birinə  və onların 
uşaqlarına nəzərən lıüqııq və vəzifələrini tənzimləyən münasibətlər formasıdır. 
Hüquqi baxımdan nikah - kişi ilə qadının ailə qurmaq məqsədilə müvafiq icra hakimiyyəti orqanında 
qeydiyyata alınan könüllü, bərabərhüquqlu ittifaqıdır. Ölkəmizdə yalnız vətəndaşlıq aktlarının dövlət qeydiyyatı 
(VADQ) orqanlarında bağlanmış nikah etibarlı hesab olunur.
1
  Əgər nikah ailənin  əsası olmasaydı, o da dostluq 
kimi, qanunvericiliyin predmeti olmazdı.
2
 Hal-hazırda nikahın bağlanması Azərbaycan Respublikasının Ailə 
məcəlləsi ilə tənzimlənir. 
Sosioloji baxımdan, nikah münasibətlərinin rəsmi qeydiyyatının, onların hüquqi rəsmiləşdirilməsinin olub-
olmaması ailənin sosial institut kimi vəziyyətinin çox mühüm göstəricisidir. Son onilliklər ərzində müşahidə olunan 
nikahın rəsmi qeydiyyatından imtina edilməsi, birgə yaşamanın yayılması ailənin dərinləşməkdə olan böhranına, 
ailə dəyərlərinin tənəzzülünə şəhadət edir. Bütün bunların nəticəsi kimi cəmiyyətdə uğursuzluq kəskinləşir, sosial 
davranışın deviant formaları artır. Məsələ heç də yalnız onda deyil ki, dünyanın bir sıra ölkələrində (o cümlədən 
Azərbaycanda da) nikahdankənar doğulmaların sayı  və payı artır, hərçənd bu, öz-özlüyündə, ilk növbədə «ana» 
ailələri adlanan ailələrdən olan uşaqların natamam sosiallaşması ilə bağlı çoxsaylı sosial problemlər yaradır. Nikah 
münasibətlərini qanuniləşdirmədən birgə yaşamaq imkanının özü bir çox insanların  şüurunda qanuni nikahın və 
ailənin sosial təsisatlar kimi, birgə yaşamanın yeganə normativ forması kimi dəyərini kiçildir. 
Nikahın bağlanması nikah davranışının, yəni məqsədi nikaha ehtiyacın ödənməsi olan davranışın, nikah 
tərəfdaşının seçilməsi ilə bağlı davranışın son mərhələsidir. 
[290 - 291]
 
Nikah seçimi dedikdə, nəticə etibarilə mümkün mülki nikah tərəfdaşlarının məcmusundan (onu bəzən nikah 
dairəsi də adlandırırlar) bu və ya digər yolla hər bir konkret şəraitdə yeganə olan tərəfdaşın seçilməsi nəzərdə 
tutulur ki, o da ər (arvad) və ya birgə yaşanılacaq şəxs olur. 
Nikah seçimi prosesi tarixən konkret prosesdir. O, cəmiyyətdə mövcud olan iqtisadi, sosial, sosial-mədəni 
şəraitdən və digər  şərtlərdən asılıdır. Nikah seçimi prosesinin əsas xüsusiyyətləri onunla bağlıdır ki, müxtəlif 
mədəniyyətlərdə  və tarixi inkişafın müxtəlif mərhələlərində istər mümkün seçim imkanı, istərsə  də  fərdi seçim 
azadlığının dərəcəsi müxtəlifdir. 
Birinci münasibətdə, yəni nikah tərəfdaşının seçimlərinin mümkün imkanının müəyyənləşdirilməsində 
bütün mədəniyyətlər bir-birindən təkrar nikahlara yol verilib-verilməməsi ilə  fərqlənir.  Əgər təkrar nikahlara, 
seriyalı monoqamiyaya yol verilirsə, onda nikah tərəfdaşının seçimi zamanı aparılan məcmu çox geniş olur və 
özündə həm nikahda olanları, həm də nikahda olmayanları ehtiva edir. 
Burada mahiyyət ondan ibarətdir ki, bəzi mədəniyyətlərdə kişi və qadının nikahda olub-olmamasından asılı 
olmayaraq, nikah onlar üçün daim mümkün olur. Amerika sosioloqu B. Farberin yazdığı kimi, hər bir insan, ən azı 
nəzəri cəhətdən həmişə  əks cinsdən olan şəxs üçün potensial ər və ya arvaddır. Burada mühüm cəhət odur ki, 
nikahda olmaq insanın daha sonrakı nikahları bağlamaq imkanını qətiyyən məhdudlaşdırmır.
1 
                                                 
1
 Azərbaycan Respublikasının ailə məcəlləsi. B.,
 
2006, s. 12. 
2
 Marks K. , Engels F.  Seçilmiş əsərləri. I c, s. 161. 
1
 Волков А. В.  Семья – Объект демографии. М., 1986, c. 48. 

---

116 
 
Əksinə, təkrar nikahlara yol verilməyən mədəniyyətlərdə,  ənənəvi, sərt monoqamiya mədəniyyətlərində 
(məsələn, islamda) mümkün seçim imkanı özündə artıq nikahda olanları  və  hətta  əvvəllər nikahda olmayanları 
ehtiva etmir. İnsan bu mərhələyə qanunla müəyyən edilən kamilliyə çatdıqda daxil olur. 
Boşanmanın səbəbləri barədə məsələ hələ də kifayət qədər 
[291 - 292]
 dolğun öyrənilməmişdir. Boşanmanı 
sosial fenomen kimi ailə sosiologiyasının «boşanmanın sosiologiyası» adlanan bölməsi öyrənir. Bu elmin predmeti 
boşanma hərəkətləridir. Bu mövzu çərçivəsində boşanma hərəkətləri və boşanma amilləri barədə  məsələni qısa 
şəkildə nəzərdən keçirməklə kifayətlənəcəyik. 
Boşanmanın səviyyəsini müəyyən edən mühüm amillərdən biri ailə-nikah qanunvericiliyidir. 
Belə ki, XX əsrin əvvəllərində Azərbaycanda boşanmalar, məlum olduğu kimi, çox nadir hadisə idi. Məsələ 
heç də onda deyil ki, boşanma o zamankı əxlaq və sosial normalara zidd idi. O zaman qüvvədə olan qanunvericilik 
boşanmanın mümkünlüyünü kəskin şəkildə məhdudlaşdırırdı. Boşanmaya ər-arvaddan birinin xahişi üzrə yalnız bir 
neçə müstəsna səbəb olduqda icazə verilirdi: ərin və ya arvadın zinakarlıq etdiyi və ya ərin (və ya arvadın) 
«nikahda cinsi əlaqəyə» qabil olmaması sübuta yetirildiyi halda; ər-arvaddan birinin cinayət məsuliyyətinə  cəlb 
olunaraq  ən azı üç il müddətinə azadlıqdan məhrum edilməsi halında;  ər-arvaddan birinin xəbərsiz itkin düşmüş 
hesab edilməsi halında və s.
2 
Məlumdur ki, 1990-cı illərdə Dağlıq Qarabağda erməni separatçılarının fəaliyyəti və Ermənistanın 
respublikamıza təcavüzü ilə əlaqədar olaraq boşanmanın kəskin sıçrayışı müşahidə olunmuşdu. 1965-ci ildə 39077, 
1990-cı ilə isə 73119 nikah bağlanmış, boşanmaların sayı isə müvafiq olaraq 3537, 14040 olmuş, başqa sözlə, bu 
müddətdə boşanmaların sayı bağlanan nikahlara nisbətdə 2,1 dəfə artmışdır.
3 
Adətən, normal şəraitdə belə proseslər 
baş vermir. Doğrudan da, belə  kəskin sıçrayışın səbəbi sözügedən təcavüzlə yanaşı, boşanma haqqında 
qanunvericilikdə boşanma prosedurunu əhəmiyyətli dərəcədə sadələşdirən dəyişikliklərin edilməsidir. Belə ki, 
1960-cı illərdə bu sahədə qanunvericilikdə edilmiş müəyyən dəyişikliklərdən sonra çoxdan bəri 
[292 - 293] 
bir 
yerdə yaşayan və ola bilsin ki, hətta yeni, lakin rəsmi surətdə qeydiyyatdan keçməmiş ailəsi olan yüz minlərlə insan 
özlərinin faktiki boşanmalarını rəsmiləşdirdilər. 
Boşanma amilləri arasında əsas yerlərdən birini demoqrafık və sosial-iqtisadi determinantlar tutur. Belə ki, 
ər-arvadın yaşı mühüm rol oynayır. Bu, demoqrafık dəyişən üç müxtəlif modifıkasiyada irəli çıxır: nikah bağlama 
yaşı, boşanma anındakı yaş, arvadlar və ərlərin yaşları arasındakı fərq. 
Birinciyə, yəni nikah bağlama yaşına gəlincə, tədqiqatlar göstərir ki, bu dəyişəndən asılı olaraq boşanmanın 
ehtimalı aşağıdakı kimi dəyişir: əvvəlcə o, çox cavan yaşlarda bağlanan nikahlara xas olan yüksək səviyyədən aşağı 
düşür, sonra isə yenidən ahıl yaşda bağlanan nikahlar üçün artır. Boşanmanın  ən az ehtimalı maksimum nikah 
yaşlarında bağlanan nikahlarda müşahidə olunur. 
Boşanma anında yaş haqqında onu demək olar ki, boşanma Azərbaycanda 35-39 yaş intervalında 
maksimum həddə çatır. Təkcə 2005-ci ildə 1895 boşanmış ailələrin 1870-i və ya 21%-i 35-39 yaş hüdudundadır.
4
 
Daha sonra isə  tədricən 50-55 yaşdan yuxarı yaşlarda  ən aşağı  səviyyələrə  qədər enir. Bu zaman maksimum 
boşanma ehtimalı yaşlı qadınlarda kişilərə nisbətən daha aşağıdır. 
Ərlə arvadın yaşları arasındakı böyük fərq boşanmanın ehtimalını artırır, bu zaman arvad ərdən yaşca böyük 
olduqda bu ehtimal daha yüksək olur. 
Boşanma tezliyinin müəyyənləşdirilməsində nikahın sıra nömrəsi də müəyyən rol oynayır. Bu məsələ üzrə 
məlumatlar az olsa da, aparılan tədqiqatlar təkrar nikahlar üçün daha yüksək boşanma tezliyini göstərir. Bu meyl 
həm ölkəmizə aiddir, həm də xarici ölkələrə dair materiallarda aşkar edilmişdir. 
Boşanmanın mühüm amillərindən biri də boşanan ər-arvadın uşaqlarının sayıdır. Demoqrafık statistikanın 
məlumatları göstərir ki, uşaq olmayan ailələrdə boşanmanın ehtimalı bir və daha artıq uşağı olan ailələrlə 
müqayisədə daha çoxdur. Beş il ərzində 2000-ci ildən 2005-ci ilədək bütün tip ailələrdə bu artmışdırsa da, boşanma 
ən çox məhz uşaqsız ailələrdə üstün meylə malik olmuşdur: müvafiq olaraq 63%; 18%; 19% və yaxud uşaqsız 
ailələrdə boşanmanın sayı 1 uşaqlıya nisbətən 3,5 dəfə, 2 uşaqlıya nisbətən isə 3,3 dəfə çoxdur.
5 
Statistik məlumatların təhlili göstərir ki, boşanmanın mühüm cəhətlərindən biri də qeydiyyatdan keçməmiş 
nikahlarla, yəni birgə yaşamaqla bağlıdır. Daha dəqiq desək, onların «sınaq nikah» adlanan növü ilə bağlıdır. 
Hərçənd belə birgə yaşamaların üzvləri deyirlər ki, biz ona görə öz müasibətlərimizi qanun çərçivəsinə salmırıq ki, 
özümüzü yoxlayaq və beləliklə  də, nikahı daha da möhkəmlədək. Amma reallıqda hər  şey başqa cürdür. Bu cür 
birgə sınaq yaşamalarından sonra bağlanan nikahlar daha az möhkəm olur və normal dediyimiz nikahlara nisbətən 
daha sürətlə və tez-tez dağılır. 
                                                 
2
 Hüquq ensiklopedik lüğəti. B., 1991, s. 336-337. 
3
 Azərbaycanda ailələr (statistik məcmuə). B., 2006, s. 55. 
4
 Azərbaycanda ailələr (statistik məcmuə). B., 2006, s. 57.
 
5
 Azərbaycanda ailələr (statistik məcmuə). B., 2006, s. 58. 

---

117 
 
Nikaha qədər birgə yaşamanın nikahın möhkəmliyinə mənfı təsirini izah edən səbəblər nikaha zəif meyllə 
yanaşı, həm də «qeyri-qanuni» ər-arvadda özünün və öz tərəfdaşının düzgün olmayan obrazının mövcudluğu ilə 
bağlıdır. Hətta «sərbəst» birgə yaşama dövründə  tərəfdaşların hər biri öz portnyoru qarşısında bilərəkdən və ya 
bilməyərəkdən özünün ən yaxşı Mənini seçimli şəkildə nümayiş etdirə bilir. Nikah bağlandıqdan sonra isə onların 
«əsl» Məni üzə çıxa və tərəfdaşında əsl şok yarada bilər. Bu isə, öz növbəsində, əvvəlki münasibətləri dağıda və 
nəticədə boşanmaya gətirib çıxara bilər. 
İsveçdə 4966 qadın arasında aparılan sorğu göstərmişdir ki, nikahların dağılması  əmsalı özünün gələcək 
həyat yoldaşı ilə nikah bağlamamışdan qabaq birgə yaşayanların içərisində bunu etməyənlərlə müqayisədə təqribən 
80% yüksəkdir. Nikahın bağlanmasından  əvvəl birgə yaşayan, yaxud nikahın möhkəmliyinə inanmayan və ya 
nikaha bir institut kimi 
[294 - 295]
 prinsipial şəkildə qarşı çıxan şəxslər, görünür, çox güclü xarici təsirin altında 
nikah bağlayıblarmış. 
Bundan başqa, qanuni nikahın bağlanması labüd surətdə rolların dəyişməsi və müvafıq surətdə tərəfdaşların 
qarşılıqlı münasibətlərinin dəyişməsi ilə bağlıdır. Bunlar isə, çox ehtimal ki, onların mənfı reaksiyasına səbəb 
olacaqdır. Məsələn, tərəfdaşların bərabərliyi təsəvvürlərinə əsaslanan münasibətlər nikah bağlandıqdan sonra daha 
ənənəvi stereotiplərə üz tuta bilər. Yaxud ər və arvad bu mövqedə ola bilərlər ki, onların birgə yaşadıqları zaman 
məqbul olan münasibətləri və davranış nümunələri nikahın  ərlə arvad üzərinə qoyduğu sosial və qanuni 
məhdudiyyətlər kontekstinə heç bir vəchlə uyğun gəlmir. 
Nəhayət, hamı tərəfindən qəbul edilmiş sosial normaların birgə yaşayış zamanı labüd olaraq pozulmasının 
subyektiv qavrayışı da öz rolunu oynaya bilər. Bu normalar isə, hələ ki, «pasportda ştampın» olmasını tələb edir. 
Birgə yaşayan  şəxslər o insanlardır ki, onlar bir yerdə yaşamağa başlayaraq, könüllü surətdə sosial normaları 
pozurlar. Nikah bağladıqda, nikahın uğursuz olması halında onlar nikahın saxlanması üçün heç bir qeyri-ənənəvi 
nikah təcrübəsi olmayan şəxslərə nisbətən daha az məsuliyyət hiss edə bilirlər. 
Ölkəmizdə bu məsələ üzrə belə  zəngin empirik material yoxdur. Lakin xarici tədqiqatçıların çıxardığı 
nəticələr qismən bizə də tətbiq oluna bilər. O cümlədən getdikcə daha çox yayılan «sınaq nikahları», mülki nikahlar 
ehtimal ki, nikahların qeyri-stabilliyi və boşanmanın artması amili kimi öz rolunu artıracaqdır. Madam ki, ölkəmiz, 
bir çox demoqrafların rəyinə görə, müəyyən sürətlə ailəvi, demoqrafık və iqtisadi dəyişikliklər üzrə Qərbin keçdiyi 
mərhələlərdən keçir, onda yəqin ki, biz istisna təşkil etməyəcəyik. 
Belə görünür ki, ictimai rəy müasir dövrdə boşanmanı şərtləndirən mühüm amillərdən biri kimi çıxış edir. 
Xüsusi sosioloji tədqiqatların nəticələri göstərir ki, nəinki cəmiyyətin boşanmaya qarşı dözümlülüyü artır, həmçinin 
boşanmanın yolverilən olmasını əsaslandıran səbəb və motivlərin 
[295 - 296]
 strukturu da dəyişir. Yalnız tamamilə 
konkret üzürlü səbəb olduqda boşanmanın yol verilən olmasının qəbul edilməsi ilə yanaşı  (ər-arvaddan birinin 
sonsuz olması, subuta yetirilmiş xəyanət və s.), bəzi hallarda ər-arvad arasında məhəbbətin, ünsiyyətin, qarşılıqlı 
anlaşmanın olmaması halın-da da boşanma ehtimal artır. Tədqiqatlar göstərir ki, gənclərin 60-65%-i kəbin 
kəsdirənə  qədər bir-birini sevərək evləndiklərini etiraf etmişlər. Digərləri isə  təsadüfən, sevmədən, müəyyən 
məqsəd güdərək evləndiklərini bildirmişlər. Məhz buna görə  də  bəzi nikahların müddəti 4-7 aya və yaxud 1 ilə 
qədər davam edir. Yeri gəlmişkən qeyd etmək lazımdır ki, yuxarıda göstərilən səbəblərlə yanaşı, aparılan 
araşdırmalara görə iqtisadi, sosial vəziyyətin, mənzil  şəraitinin qənaətbəxş olmaması, narkomanlıq, sərxoşluq, 
cinayətkarlıq və deviant davranışın digər növləri müasir Azərbaycan cəmiyyətində nikahın pozulmasını 
şərtləndirən əsas səbəblər kimi çıxış edir. 
Boşanma ilə bağlı statistik materialların təhlili göstərir ki, bu və ya digər səbəbdən nikah yaşına çatmış 
gənclərin ölkəmizi tərk etməsi bu sahədəki problemləri artırır. Belə ki, ilk növbədə bu proseslər nikahın 
qocalmasına, bir sıra hallarda isə bəzi bölgələrdə qızların ailə qura bilməməsinə səbəb olur. Yaşayış səviyyəsinin 
aşağı olması bəzi gənclərin vaxtında ailə qurmamasına, müəyyən bir qisminin isə boşanmasına səbəb olur. 
Lakin qeyd etmək lazımdır ki, Azərbaycan dövlətinin apardığı  uğurlu siyasi, iqtisadi, sosial islahatlar, 
insanların sosial vəziyyətinin yaxşılaşdırılması üçün görülən tədbirlər, ünvanlı sosial yardım proqramının icra 
olunması, nəhayət, gənclərin mənzil və sosial şəraitinin yaxşılaşdırılması üçün güzəştli  şərtlərlə  «İpoteka» 
proqramının həyata keçirilməsi, fikrimizcə, sözügedən problemlərin aradan qaldırılmasına köməklik göstərəcəkdir.
1 
                                                 
1
 «Respublika» qəzeti, 23 yanvar, 2007-ci il. 

---

118