F. Q. Vahidov, T. B. Ağayev

üzvləri nikah və qohumluq əlaqələri, ümumi məişət və qarşılıqlı  məsuliyyətlə birləşmiş, sosial vacibliyi, 
əhalinin fiziki və mənəvi artımına cəmiyyətin ehtiyacı ilə şərtlənən kiçik qrupdur. 
Ailənin hüquqi əsası olan nikah kişi və qadın arasında əlaqələrin, birgəyaşayışın və seksual portnyorluğun, 
uşağın dünyaya gəlməsi ilə  nəticələnən formalarının leqitim etirafı kimi çıxış edir. Ailənin mahiyyətinin daha 
dolğun anlaşılması üçün ailənin məkanda lokallaşmasını (yaşayış yeri, ev, mülkiyyət) və ailənin iqtisadi 
bünövrəsini - valideyn və uşaqların məhdud məişət və iaşə hüdudlarından kənara çıxan iqtisadi əsaslarını nəzərdə 
tutmaq lazımdır. 
Beləliklə, ailə  ər-arvadlıq-valideynlik-qohumluq  əlaqələri ilə bağlanmış  və bununla əhali artımını  və ailə 
ənənələrini, varisliyini, həmçinin uşaqların sosiallaşdırılmasını və ailə üzvlərinin mövcudluğunu təmin edən, vahid 
ümumailə fəaliyyətinə əsaslanan insan toplumudur. 
Yalnız  ər-arvadlıq - valideynlik - qohumluq üçər münasibətlərinin varlığı ailənin yaradılmasından ciddi 
formada danışmağa imkan verir. Bu münasibətlərdən birinin, yaxud ikisinin olmaması haçansa məhz ailə olmuş 
qrupların fraqmentarlığını səciyyələndirir. 
Belə vəziyyət ölkənin bəzi ailələrində müşahidə olunur. Bundan əlavə, ailə qurmayan insanlar ya ər-arvadlıq 
münasibətləri 
[282 - 283]
 olmayan valideynlərdən, ya da faktik, yaxud legitim övladsız nikahla yaşayanlardan 
ibarətdir. Bu fraqmentar «qırıq» ailə formasına «ailə qrupu» termini uyğun gəlir: burada birgə ev təsərrüfatı  və 
yalnız qohumluq, yaxud valideynlik və ya ər-arvadlıq əlaqələri ilə birləşən insanlar qrupu nəzərdə tutulur. 
Adətən  ər-arvad cütlüyü ailənin özəyi hesab edilir və ailələrin tərkibinin bütün statistik təsnifatları bu 
«özəyə» uşaqların, qohumların, qaynana və qaynataların  əlavə olunmasından asılı olaraq aparılır. Sosioloji 
baxımdan ailənin  əsas tipini - əhali arasında daha çox yayılmış, sadalanan münasibətlərin üçəp vəhdəti bərqərar 
olan ailəni  əsas götürmək düzgündür. Üç münasibətdən biri olmayanda yaranan ailəvi birlikləri isə, yuxarıda 
deyildiyi kimi, ailə qrupları adlandırmaq məqsədə müvafıqdir. Bu dəqiqləşdirmə onunla əlaqədardır ki, son 
zamanlar Qərbdə və bəzi hallarda ölkəmizdə ailə sosiologiyasında onun mahiyyətini üç əlamətdən hər hansı biri ilə, 
əsasən ər-arvadlıq, yaxud hətta portnyorluqla bağlamaq meylləri nəzərə çarpır. Təsadüfı deyildir ki, M. Sasmen və 
S. Stenmetsin Amerika ensiklopediyasında nikah və ailəyə dair bir neçə fəsli ailənin «alternativ formalarına», yəni 

---

113 
 
«ailə qrupları» adlandırılması daha dəqiq olacaq formaya həsr etmişlər, hərçənd ki, bu fəsillər faktik olaraq ər-
arvadlığa və ya daha çox portnyorluğa və birgəyaşayışa aiddir. 
Ailənin formalaşması bir sıra mərhələlərdən keçir. Onların içərisində  ən mühümləri aşağıdakılardır: 1. 
nikahın bağlanması - ailənin yaranması; 2. uşaq doğumunun başlanması - ilk uşağın doğulması; 3. uşaq doğumunun 
sona çatması - sonuncu uşağın doğulması; 4. «boş yuva» - sonuncu uşağın ailəni tərk etməsi; 5. ailənin 
mövcudluğunun sona çatması - ərin və ya arvadın vəfat etməsi. Hər bir mərhələdə ailə ancaq özünə xas olan sosial 
və iqtisadi xüsusiyyətlərə malik olur. 
Ailə sosial institut kimi cəmiyyətin formalaşması ilə eyni vaxtda meydana gəlmişdir. Həmin dövrdə ailənin 
fəaliyyəti 
[283 - 284]
 normativ dəyərlərlə tənzimlənirdi. Dövlətin yaranması ilə ailə münasibətlərinin nizamlanması 
hüquqi xarakter daşımağa başladı. Nikahın hüquqi qeydiyyatı yalnız ər-arvadın yox, həm də onların birgə həyatını 
sanksiyalaşdıran dövlətin üzərində müəyyən öhdəliklər qoyur. Bundan sonra sosial nəzarət və sanksiyalar yalnız 
ictimai rəylə deyil, həm də dövlət orqanları  tərəfındən həyata keçirilir. Yeri gəlmişkən qeyd edək ki, bu, 
cəmiyyətdə ailənin dağılmasının qarşısının alınmasında və onun sabitliyinin güclənməsində mühüm amillərdən 
biridir.