Fakültə:İmf ixtisas: Biznesin idarə edilməsi Fənn: Fəlsəfə Hazırladı:Əsgərov Sərvan Rəhbər: Dosent Əhmədov Yaşar Mövzu: Elmi idrakın metodları və formaları Qrup: 721. 7
Elmi idrak: onun forma və metodları
Yüklə 3,15 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- İzlədiyinizə görə təşəkkür edirəm
|
Elmi idrak: onun forma və metodları
• Dünyanın dərk edilməsi prosesi özünün ən yüksək ifadəsini elmdə tapır. Elm-insan fəaliyyətinin tarixən qərarlaşmış, gerçəkliyin dərk olumnasına və onun praktiki dəyişdirilməsinə yönəldilmiş formasıdır. Bütövlükdə elmə üç baxımdan yanaşmaq olar: elm eyni zamanda həm bilik sistemi, həm mənəvi istehsal, həm də bunların əsasında həyata keçirilən praktiki fəaliyyətdir. Elmin predmeti nə tədqiq olunur, metodu isə necə tədqiq olunur sualına cavab verir. Gerçəkliyin və ictimai praktikanın keyfiyyət müxtəlifliyi insan təfəkkürünün çoxplanlı xarakterini və elmi idrakın müxtəlif sahələrini muəyyən edir. Elm təkcə insan şüurundan kənarda mövcud olan predmet və hadisələri, hərəkət və qarşılıqlı təsirin müxtəlif tiplərini və formalarını deyil, həmçinin onların şüurdakı inikasını, insanı, onun zəngin və təkrarolunmaz mənəvi dünyasını da ehtiva edir İnsan idrakının əsas formalarından olan elm bir sıra sosial funksiyalara Malikdir. Sabit və dəyişilməz qalmayan bu funksiyalar elmin özü kimi tarixən müvafiq təkamülə uğrayaraq inkişaf etmişlər. Müasir elmin üç sosial funksiyası xüsusi qeyd edilməlidir: Elmin mədəni-dünyagörüşü funksiyası Elmin mədəni-dünyagörüşü funksiyası göstərir ki, empirik və nəzəri biliklər sistemi olmaq etibarilə elm bir tərəfdən mədəniyyətin, digər tərəfdən isə dünyagörüşünün tərkib hissəsinə çevrilərək ictimai şüur formaları içərisində xüsusi status qazanmışdır Elmin bilavasitə məhsuldar qüvvə olmasından irəli gələn funksiyası Hazırda elmin bilavasitə məhsuldar qüvvəyə çevrilməsilə əlaqədar olaraq qazandığı funksiya da onun başlıca xüsusiyyətlərindəndir. Elmin bu funksiyası sosial həyatın və insan fəaliyyətinin bütün sahələrində aydın nəzərə çarpan müasir elmi-texniki tərəqqinin miqyas və tempi ilə bağlıdır. İstehsalın genişlənməsi və ictimailəşməsilə əlaqədar olaraq istehsal prosesində elmin rolu artmış, praktiki olaraq hər şey, hər bir proses elmin predmetinə çevrilmişdir Elmin sosial qüvvə olmasından irəli gələn funksiyası Müasir elmi-texniki tərəqqi dövründə elm özünün üçüncü funksiyasını kəsb edərək böyük sosial qüvvəyə çevrlimişdir. Bu funksiyası ilə elm əslində sosial inkişaf prosesinə qoşulmuşdur Elmi idrak metodu anlayışı və onların bölgüsü • Metod yunan sözü olub ("melodos") hərfi mənası yol, tədqiqat, şərh üsulu mə'nasına uyğun gəlir. Metod məqsədə çatmaq - gerçəkliyin dərk olunmasına və onun praktiki dəyişdirilməsinə nail olmaq üçün istifadə olunan üsullar ilə insanların nəzəri və praktiki fəaliyyətini tənzimləyən müəyyən prinsiplərin məcmusudur. • . Analiz və sintez, induksiya və deduksiya, eksperiment, abstraktlaşdırma, ideallaşdırma və s. Elmi idrakın ümumi metodlarıdır. . Analiz və sintez, induksiya və deduksiya, eksperiment, abstraktlaşdırma, ideallaşdırma və s. Elmi idrakın ümumi metodlarıdır. Elmi idrakm ümumi metodlarının da təsnifatı mühüın əhəmiyyət kəsb edən fəlsəfi məsələlərdəndir. Biliyin öz aralarında qarşılıqlı əlaqələnən empirik və nəzari səviyyələrinə uyğun olaraq elmi idrakın ümumi metodlarını üç qrupa ayırmaq olar: 1. Biliyin yalnız empirik səviyyəsində tətbiq olunan empirik tədqiqat metodları: müşahidə, müqayisə, ölçmə, eksperiment; 2. Biliyin yalnız nəzəri səviyyəsində tətbiq olunan nəzəri tədqiqat metodları: ideallaşdırma, formallaşdırma, aksiomatik metod, abstraktdan konkretə yüksəlmə metodu 3. Biliyin həm empirik, həm də nəzəri səviyyəsində tətbiq olunan empirik-nəzəri tədqiqat metodları: analiz və sintez, induksiya və deduksiya, modelləşdirmə, tarixi və məntiqi, abstraktlaşdırma və s. Elmi idrakın empirik metodları. Müşahidə elmi tədqiqatın başlanğıc nöqləsi olub, elmi idrakın müxtəlif sahələrində, o cümlədən təbiətşünaslıqda geniş tətbiq olunur. Müşahidə obyektin məqsədli və müntəzəm qavranılması prosesidir. İzlədiyi məqsəd və daşıdığı vəzifədən asılı olaraq müşahidələr elmi və qeyri-elmi olur. Hərbi işdə, cinayətin təhqiqində, gündəlik həyatda istifadə olunan qeyri-elmi müşahidədən fərqli olaraq elmi müşahidə müəyyən elmi məsələni, problemi həll etmək məqsədilə aparılır. Elmi müşahidələr əsasında irəli sürülən müəyyən fərziyyələr və ideyalar son nəticədə qanunların kəşfinə gətirib çıxarır. Məsələn, tixo-bragenin planetlərin hərəkəti üzərində apardığı elmi müşahidələr, yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, kepler qanunlarının kəşfi üçün empirik əsas olmuşdur. Elmi idrakın empirik metodlarından biri də müqayisədir. Müqayisə gerçəkliyin müəyyən sahəsinə daxil olan cisim və hadisələrin oxşar və fərqli cəhətlərini müəyyən etməyə imkan verən idraki üsuldur. Müqayisə nəticəsində iki və ya daha çox obyektin ümumi cəhətləri müəyyən edilir ki, bu da qanunların açılması yolunda çox mühüm addımdır. Elmi idrakın məhsuldar metodu olması üçün müqayisə iki əsas tələbə cavab verməlidir. Əvvəla, o hər cür obyektlər arasında deyil, ancaq obyektiv ümumiliyə malik olan obyekllər arasında aparılmalıdır. İkincisi, müqayisə obyektlərin hər cür əlamətləri üzrə deyil, ancaq mühüm və əhəmiyyətli əlamətləri üzrə aparılmalıdır. Elmi idrakın müqayisə ilə sıx bağlı olan digər metodu ölçmə adlanır. Bu melod tarixən onun əsasını təşkil edən müqayisə əməliyyatından irəli gəlsə də, o, müqayisəyə nisbətən idrakın daha universal və güclü metodudur. Əsası qaliley və nyuton tərəfindən qoyulmuş müasir eksperimental təbiətşünaslıq məhz ölçmə metodu sayəsində meydana gəlib inkişaf etmişdir. Ölçmə etalon və ya ölçü vahidi vasitəsilə hər hansı bir kəmiyyətin (məsələn, sür'ət, tə'cil, çəki, uzunluq, vaxt və s.) Ədədi qiymətinin təyin edilməsi əməliyyatıdır. Ölçmə vasitəsilə kəmiyyətin ədədi qiyməti tapılaraq müəyyən ölçü vahidləri - kiloqram, nyuton, metr, coul, veber və s. İlə ifadə olunur. Ölçmə eyni keyfiyyəti ifadə edən kəmiyyətlərin ədədi müqayisəsidir. Məsələn, hər hansı cismin kütləsini ölçərkən əslində biz iki kütləni - cismin və etalonun kütləsini müqayisə edirik. Elmi idrakın empirik-nəzəri metodları. • İnsanın əqli fəaliyyətinin universal metodlarından biri də abstraktlaşdırmadır. Abstraktlaşdırma metodunun mahiyyəti cisimlərin qeyri-mühüm xassə, münasibət və əlaqələrindən fikrən sərfnəzər edilməsindən, bu cisimlərin tədqiqatçını maraqlandıran bir və ya bir neçə mühüm əlamətinin seçilib götürülməsindən ibarətdir. • Elmi idrakın empirik-nəzəri metodları içərisində analiz və sintez xüsusi yer tutur. • Analiz öz məzmunu etibarilə hər hansı tamı, yaxud mürəkkəb hadisəni fikrən öz tərkib hissələrinə, elementlərinə, ayırmaq və onlardan bəzilərini seçib götürmək üçün istifadə olunan üsul və qanunauyğunluqların məcmusudur. Sintez isə cismin ayrı-ayrı hissə və elementlərini fikrən bir tam halında birləşdirməyə imkan verən üsul və qanunauyğıraluqların məcmusudur. Sintez prosesində tamı təşkil edən hissələrin hər birinin yeri və rolu dəqiq müəyyən edilirinsanın əqli fəaliyyətinin universal metodlarından biri də abstraktlaşdırmadır. Abstraktlaşdırma metodunun mahiyyəti cisimlərin qeyri- mühüm xassə, münasibət və əlaqələrindən fikrən sərfnəzər edilməsindən, bu cisimlərin tədqiqatçını maraqlandıran bir və ya bir neçə mühüm əlamətinin seçilib götürülməsindən ibarətdir. • Elmi idrakın empirik-nəzəri metodları içərisində analiz və sintez xüsusi yer tutur. • Analiz öz məzmunu etibarilə hər hansı tamı, yaxud mürəkkəb hadisəni fikrən öz tərkib hissələrinə, elementlərinə, ayırmaq və onlardan bəzilərini seçib götürmək üçün istifadə olunan üsul və qanunauyğunluqların məcmusudur. Sintez isə cismin ayrı-ayrı hissə və elementlərini fikrən bir tam halında birləşdirməyə imkan verən üsul və qanunauyğıraluqların məcmusudur. Sintez prosesində tamı təşkil edən hissələrin hər birinin yeri və rolu dəqiq müəyyən edilir Elmi idrakın nəzəri metodları • Elmi idrakın istifadə etdiyi fikri proseslər içərisində ideallaşdırma xüsusi yer tutur. Nəzəri tədqiqatın səmərəli üsullarından olan ideallaşdırma abstraktlaşdirma əməiiyyatı ilə üzvi surətdə bağlıdır. İdeallaşdırma prosesində varlıq "sadələşdirilir", "yoxsullaşdırılır", belə ki, baxılan halda predmetə xas olan az əhəmiyyətli və ya əhəmiyyətsiz parametrlər, əlamətlər ixtisar edilib nəzərə alınmır. Bu proses fikri elementlərin, ideallaşdırılmış, nəzəri obyektlərin yaradılması ilə bağlıdır. Ümumiyyətlə, elmi idrakda gerçəklikdə mövcud olmayan, əməli həyata keçirilə bilməyən "ideal" obyektlərdən geniş istifadə olunur. "Maddi nöqtə" "ideal qaz", "sıxılmayan maye", "mütləq bərk cisim", "nöqtəvi yük", "nöqtə", "düz xətt", "müstəvi", "üçbucaq" və b. Anlayışlar fizika və riyaziyyatda istifadə olunan ideal obyektlərdir. Gerçəklikdə bu cür obyektlər olmasa da, onların fikrən quraşdırılması mühüm idraki əhəmiyyət kəsb edir. Bu qəbildən olan obyektlərin quraşdırılması prosesi ideallaşdırma adlanır. • İdeal obyektlərin fikrən quraşdırılması prosesi hökmən şüurun abstraktlaşdırma fəaliyyətini tələb edir. Mosələn, "mütləq bərk cisim" ideal obyektini yaradarkən biz real cisimlərin kənar qüvvələrin tə'sirilə deformasiyaetmə qabiliyyətindən sərfnəzər etmiş oluruq. • İdeallaşdırma haqqında yuxarıda deyilənlərdən aydın olur ki, ideal obyektlərin quraşdırılması prosesində biz hökmən aşağıdakı məqsədlərə nail olmalıyıq: • Real obyektləri onlara məxsus bəzi xassələrdən sərfnəzər etməliyik, • Bu obyektlərə fikrən qeyri-real, praktiki reallaşa bilməyən hipotetik xassələr isnad etməliyik. • İdrakda ideallaşdırmadan yalnız o hallarda istifadə olunur ki, idrak obyekti kifayət qədər mürəkkəb olsun. Bu metod əsasında xəyalən yaradılan ideal obyektlər mürəkkəb proseslərə ilk yanaşma olub, bu sonuncuların obyektiv qanunauy-ğunluqlarının təxmini olsa da, əks etdirilməsi yolunda atılmış çox səmərəli bir addımdır. Ədəbiyyat siyahısı • H.M. Hacıyeva, Ə.M. Məhərrəmov,Q.K. İsmayılov, İ.V. Qafarova elmin inkişaf tariхi və mеtоdоlоgiyası • Aydın Əlizadə. «İdrak" kursu üzrə mühazirələr: Fəlsəfə elmləri doktoru Aydın Əlizadə. • Məmmədov Qərib, Xəlilov Mahmud. İdrak və ağıl -Ekoloji atlas. Tərtib edənlər: Məmmədov Q., Xəlilov M. Məmmədova S. Bakı, kartoqrafiya fabriki, 2009, səh.8. İzlədiyinizə görə təşəkkür edirəm Document Outline
Yüklə 3,15 Mb. Dostları ilə paylaş:
|