Fakulteti kafedrasi

3.6 Temur va Xitoyning bosib olinishi

1404 yilda Temur Moveronnahrga qaytib keldi. Endi u oʻz oldiga Chingiziylarni quvib chiqargan Xitoy Min sulolasi oʻzining qudrati choʻqqisiga chiqqan Xitoyni zabt etish vazifasini qoʻydi. Temur bu mamlakatni musulmon diniga kiritish maqsadida Xitoyni bosib olish niyatini e’lon qiladi va niyatini amalga oshirish uchun O‘trorda katta qo‘shin tuza boshlaydi.

Bu Xitoy tsivilizatsiyasi oldida turgan eng jiddiy tahdid ekanligi aniq edi, chunki bu safar bu Osmon O'g'li bo'lishga chin dildan intilgan buddizm va konfutsiylik tarafdori Xubilayning oddiy istilosi emas edi. islom dinini joriy qilish orqali chindan ham Xitoy sivilizatsiyasini yo'q qilishga va Xitoy xalqini yulib tashlashga qodir bo'lgan mutaassib musulmonning bostirib kirishi. Shubhasiz, Ming sulolasining barcha imperatorlari ichida eng jangovar bo'lgan Yuongli juda xavfli raqib edi, ammo tahdid saqlanib qoldi. Kutilmaganda Temur O‘trorda kasal bo‘lib, 1405-yil 19-fevralda 71 yoshida vafot etadi.

Temuriylar saltanatining yemirilishi

Amir Temur ortda katta qabila qabilasini qoldirdi. Uning o'limining ertasiga tom ma'noda janjal, kuchli bosim va saroy to'ntarishlari boshlandi.

Temurning nabirasi Toshkentdagi qoʻshinning koʻmagi bilan Samarqandga koʻchib oʻtadi va u yerda imperatorlik taxtini egallaydi. Samarqand taxtiga o‘tirgach, o‘zini tengi yigitdan kutgandek tutdi, imperator boyliklarini sovurdi, sevimlisiga sovg‘a-salomlar tarqatdi. U o‘z qilmishi bilan darrov amirlarning noroziligini qo‘zg‘atdi, ular uni taxtdan mahrum qilib, o‘rniga Temurning to‘rtinchi o‘g‘li Sharuhni Mvaronunxron hukmdori qilib qo‘ydi. Uning 1407-1447 yillardagi hukmronligi madaniyat sohasida, ya’ni biz temuriylar uyg‘onishi, fors adabiyoti va san’atining oltin davri deb atalgan davrda katta rol o‘ynadi.
G'arbiy Fors, Ozarbayjon va Iroq-Arabistonda vaziyat butunlay boshqacha edi. Bu hudud Temurning uchinchi o‘g‘li Mironshohning miyasi xastaliklari bilan og‘rigan ikki o‘g‘li bilan bo‘linish davridagi; Abubekru va Omarmirze bir-birini mensimay, tinmay raqobatlashardi. Ularning janjallari natijasida bir vaqtlar Temur tomonidan quvilgan mamlakatning sobiq hukmdorlarining qaytishi uchun imkoniyat yaratildi. Ahmad Jaloir Bag‘dodda o‘z hokimiyatini tikladi. Qora Yusuf Ozarbayjonga kirib borib, Naxichevan yaqinida Abubekrning temuriylar qoʻshini ustidan gʻalaba qozondi va yana Torosni egalladi. Sharq tarixidagi eng muhim janglardan biri bo‘lgan bu jang Temurning mintaqaning G‘arbiy qismida olib borgan istilolari samarasini barbod qildi. Uning merosxo'rlari G'arbiy Forsdan chiqarib yuborilgan. Va faqat 1467 yilda G'arbiy Fors turklarning rahm-shafqatiga ega bo'lish uchun Amir Temurning merosxo'rlarini abadiy tark etdi.
Ahmad Jaloir qatl etilgandan so‘ng Bag‘dod va Iroq-Ajimiyya Gruziya chegaralaridan Basragacha bo‘lgan ulkan saltanatning xo‘jayiniga aylangan Qora Yusufning nazoratiga o‘tdi. 1419-yilda Qora Yusuf temuriylar oʻrtasidagi yangi nizolardan foydalanib, Sultoniya va Qazvinni egalladi.
Temurning toʻrtinchi oʻgʻli Sharux 1447-yil 2-martda vafot etdi. O‘g‘li Ulug‘bek uning o‘rniga o‘tdi. Ulug‘bek uzoq vaqt davomida Movarono‘nna hokimligida bo‘lgan, o‘qimishli, olim, ayniqsa, astronomiyaga mehr qo‘ygan, Samarqanddagi shoh saroyini fors adabiyotining yirik markaziga aylantirgan shoir edi. Ammo unda avtoritarizm mutlaqo yo'q edi. Mo'g'ullar Sibir-Turkistonning Aqto'be va To'rg'ay viloyatlarida joylashgan Shaybon sulolasining qo'shinlari deb atagan "o'zbeklar" Moverannahrga hujum qilib, Samarqandni vayron qildilar, mashhur chinni minorani bo'laklarga aylantirdilar va vayron qildilar. Ulug'bek ijodi bo'lgan san'at galereyasi. Ulug‘bek shu qadar o‘z-o‘zidan o‘zini tuta oldiki, yaqinlari qo‘lida o‘yinchoq bo‘lib, Balxda g‘alayon ko‘targan o‘z o‘g‘li Abdellatifning qurboni bo‘ldi. Abdellatif otasini asirga olib, qatl qilishni buyurdi (1449 yil 27 oktyabr). Parritsidning o'zi bir necha oydan keyin (1450 yil 9-may) o'ldirilgan.
Ulug‘bekning o‘limi temuriylar o‘rtasida yangi urushlar davrini boshlab berdi. Uning ikki jiyani Abdulloh va Bobur Mirzo egalik qildilar: birinchisi - Samarqand va Movaronaron (1450-1451), ikkinchisi - Hirot va Xuroson (1452-1457). Abdulloh 1452-yilda Mironshohning nabirasi boshqa bir temuriy Abu Said tomonidan magʻlubiyatga uchragan va oʻldirilgan. Abu Said Samarqand taxtiga o‘tirish imkonini bergan bu g‘alabani Sig‘noqdan O‘zkendgacha bo‘lgan Sirdaryo chizig‘ini o‘z qo‘liga olgan, temuriylar o‘rtasidagi nizolarda hakamlik qilgan o‘zbek xoni Abulxayr qo‘llab-quvvatlashi tufayli qo‘lga kiritdi. Bu Amir Temurning nevaralariga qarshi qaratilgan kutilmagan qasos edi.
1457 yilda Xuroson hukmdori temuriy Bobur Mirzo vafotidan keyin bu viloyatni Abu Said egallab oladi. 1457 yil 19 iyulda Hirotga kirdi. U bundan buyon Xuroson va Movarono'nxo'janing xo'jayiniga aylanib, Temuriylar saltanatini tiklash yo'lida qadam tashladi.
Abu Said Temuriylar saltanatini Qashqardan Mavarindongacha tiklashga uringan oxirgi temuriydir. Uning qulashiga uning oila a'zolarining cheksiz qo'zg'olonlari emas, balki tashqi dushmanlarning harakatlari sabab bo'lgan.
Bu Amir Temurning o'zi ijodining bashorat qilinadigan qulashi edi.
Xuroson ham xuddi Buxoro va Samarqand singari Shayboniylar sulolasidagi oʻzbek xonlari qoʻliga oʻtgan. Bir asr ichida Chingizxonlar Amir Temur urug'ini mag'lub etishdi. Biroq, temuriylar oilasi hukmdor sifatida to'xtamadi. Amir Temurning avlodlaridan biri - Afg'oniston hukmdori Bobur 1526 yilda Dehli sultonini mag'lub etib, Mo'g'ullar imperiyasining asoschisi bo'ldi.

Xulosa

Xulosa o‘rnida shuni aytishimiz mumkinki, Amir Temur shunchaki inson, hukmdor, sarkarda, diplomat bo‘libgina qolmay, u bosib olingan yerlarda saltanat ham yaratgan. Shu bilan birga, boshqa mamlakatlar tarixida uning vahshiy, hayvon, bosqinchi, nodon ekanligini, o‘z davlatini yuz minglab odamlarning qoni va suyagi bilan yaratganini va hokazolarni unutmaslik kerak. Shuning uchun, bu odamni idrok etishning ikkilamchiligini hisobga olish kerak. Lekin har holda u biz uchun millat timsoli, uning qudrati va qudrati belgisidir. Bu esa biz uchun, ayniqsa, o‘tish davrimizda juda muhim.

Temur umrining oxiriga kelib, tinimsiz urushlar natijasida yaratgan qudratga Movaronaxr, Turkiston (Janubiy Qozog‘iston) va Xorazmdan tashqari Eron, Iroq, Afg‘oniston, Zaqafqaziya va Hindistonning bir qismi kiradi.
Temur o'z nomini ulug'lash uchun, ko'pincha majburiy mehnat, muhtasham binolar, eng yaxshi me'morlar, rassomlar va hunarmandlarni jalb qilgan holda qurgan. Samarqandni obodonlashtirish va tarkibiy o‘zgartirish bo‘yicha katta ishlar amalga oshirildi. Biroq Movaronaxrdagi ajoyib binolar ham, hunarmandchilik va savdoning sun’iy gullab-yashnashi ham, yirik sug‘orish ishlari ham Temurning boy va madaniyatli o‘lkalarni vayron qilishini, shaharlarni talon-taroj qilishini, hunarmandlarni qo‘lga kiritishini oqlay olmaydi. Temur saltanati Oʻrta Osiyo xalqlarining oʻzlari uchun salbiy rol oʻynadi, chunki Temurning barcha vaqtinchalik muvaffaqiyatlariga Moverannahrda qonunbuzarlik, bosib olingan mamlakatlarda qashshoqlik hukmronligi oʻrnatilishi orqali erishildi.
Temurning o‘zi Samarqand shahrida, Registon maydonidagi kichik ko‘lmak yonida joylashgan Gur-Amir maqbarasiga dafn etilgan. Dastlab Gur-amir Temurning suyukli nabirasi Muhammad Sultonni dafn etish uchun moʻljallangan boʻlsa, hozir bu yerda Temurning oʻzi, uning oʻgʻillari va yana bir nabirasi, oʻrta asrlarning buyuk allomasi Ulugʻbek dafn etilgan, uning ostida maqbara oilaviy qabristonga aylangan. temuriylar davri. Maqbaraning ko‘k qovurg‘ali gumbazi 40 metr balandlikka ko‘tariladi, fil suyagidan yasalgan yog‘och eshiklar katta zalga olib boradi. Quyosh nurlari marmar panjaralardan o'tib, sakkizta qabr toshiga chiziqlar bo'lib tushadi, qabrlarning o'zi pastda - zindonda.