Falsafa asoslari
Tirik tabiatda ya’ni organik dunyoda esa biologik aloqador-
Yüklə 9,04 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Tirik tabiatda ya’ni organik dunyoda esa biologik aloqador-
liklar ham qatnashganligi sababli uning uyushganlik darajasi yuqoriroq, faolroq va murakkabroq tuzilgan bo‘ladi. Ijtimoiy dunyo darajasida esa, yuqorida aytilgan aloqadorliklar- dan tashqari, jamiyatga xos bo‘lgan ijtimoiy aloqadorliklar ham ishtirok etadi. Bunday dunyoning tuzilishi nihoyatda murakkab bo‘lib, borliq bu darajada o‘zining o‘ta uyushganligini, nisbiy mustaqilligini va yuqori darajada faolligini namoyish qiladi. Bu dunyoning strukturaviy elementi bo‘lgan har bir inson jamiyatga xos bo‘lgan barcha aloqadorliklarni o‘zida aks ettiradi va ijtimoiy munosabatlarda, aloqadorliklarda ongli ravishda, maqsadga bi- noan, muayyan mo‘ljallarni oldindan belgilagan holda harakat qiladi. Bu borada oddiy bir misol keltiraylik. Masalan, qo‘lingizdagi kitobni ham har xil, bir-biriga o‘xshamaydigan, ammo bir kasb- dagi olim va mutaxassislar yozishgan. Agar siz, masalaga ij timoiy dunyoning tuzilishi nuqtayi nazaridan baho bermoqchi bo‘lsangiz, unda mazkur kitobning qaysi qismi qanday yozil- gani, kimning qanday fikrlashi, mavzuni sodda va xalqchil tu- shuntira olishi yoki murakkab tilda bayon qilishiga e’tibor bering. Shunda masala biroz oydinlashadi. Xuddi shunday holni sizga turli fanlardan dars berayotgan o'qituvchilar misolida ham ku- zatishingiz mumkin. Keyin esa, o‘zingiz va o‘rtoqlaringizning darslarga, kitoblarga, ularni o‘zlashtirib, o‘qib va uqib olishga, hayotga munosabatingizga vijdonan baho bera olsangiz, bu bora- dagi murakkab jarayonlarni muayyan darajada to‘g‘ri anglab oli- shingiz mumkin. Holbuki bu — bor-yo‘g‘i siz, o‘qituvchilaringiz va mazkur kitobni yozgan kishilar hayotining kichik bir qismi- dagi jarayonlar, xolos. Hayot esa nihoyatda murakkab, unda bir vaqtning o‘zida, birvarakayiga qanchadan-qancha voqea va hodisalar kechadi. Masalan, siz hozir ana shu satrlarni o‘qiyapsiz, jismingiz va xayolingizda, atrofmgizda, siz bilan birga yashayot- gan, siz biladigan va bilmaydigan odamlar jismi, ongi va qal- bida ne-ne o‘zgarishlar, jarayonlar kechmoqda... Demak, tabiat doimiy o‘zgarishda va harakatda, bir holatdan ikkinchi holatga o‘tishda, rivojlanishda va taraqqiyotda. Siz va bizning umrimiz 94 esa, ana shu cheksizlikning bir lahzasi, jismimiz va jonimiz ham azaliy va abadiy o‘zgarishlar jarayonidagi olamning mo‘jizasidir. Bu olamda aynan siz va bizning dunyoga kelganimiz ham Yarat ganning ana shunday mo‘jizasi va biz esa mana shu yorug‘ olam da o‘tganlarning kelajakdagi avlodlar bilan bog‘lanishida bir halqamiz, xolos. Va aynan ana shunday bolganligi uchun ham tabiat, jamiyat, rivojlanish va taraqqiyot qarshisida doimiy qarz- dormiz. Bu qarzdorlik dunyoga bizgacha kelganlar va ketganlar, keladiganlar va kelmaydiganlar, kela olganlar va kela olmaganlar ruhi qarshisidagi chuqur mas’uliyat hissidir. Inson tomonidan nom qo‘yilgan dunyolar hech qachon bir- biridan ajralib, alohida holda mavjud bo‘lmagan. Ular ham bir- biri bilan uzviy aloqadorliklarda boladi va ularning biri ikkinchi- sidan kelib chiqadi. Odatda, kamroq aloqadorliklarga ega bo‘lgan sistema unga nisbatan ko‘proq aloqadorliklarga ega bolgan siste- maga qaraganda murakkabroq va tashkiliy jihatdan uyushganroq boladi. Bu yerda ham ana shu qoida amal qiladi. Anorganik dunyoda in’ikosning eng sodda va quyi shakli — mexanik in’ikos faoliyat ko‘rsatsa, organik dunyoda unga nisbatan murakkabroq ko‘rinishdagi biologik in’ikos namoyon boladi. Bunday in’ikosning o‘ziga xos bolgan tomoni tanlovchanlik, ses- kanuvchanlik va maqsadga muvoflq harakat qilishdir, jamiyatda esa, in’ikosning eng oliy shakli sotsial in’ikos faoliyat ko‘rsatadi Bu in’ikos o‘zida in’ikosning boshqa shakllarini ham qamrab ol gan boladi. Ongli va yuqori doirada uyushgan faol in’ikos, alo qadorlik, xatti-harakatlar ijtimoiy dunyoga xosdir. Borliq shakliy struktura darajalarining balki biz hali bil- maydigan yanada murakkabroq turlari ham bordir, lekin ular hali bizning tushunchalarimiz doirasiga sig‘maydi. Xullas, borliqning tashkiliy struktura darajalari bir-biridan aloqadorliklarining soni va sifati jihatidan, energiya va informatsiya almashish xususiyati bilan, faolligi va uyushganligi darajasi bilan farq qiladi. Tarixdan ma’lumki, faylasuflar borliq haqida turlicha g‘oyalarni ilgari surishgan. Markaziy Osiyo tuproglda vujudga kelgan zar- dushtiylik ta’limotida borliq quyosh va olovnmg hosilasidir, alan- galanib turgan olov borliqning asosiy mohiyatini tashkil etadi, 95 |