Falsafa asoslari

Termin (atama) ilmning har bir sohasida predmetlarni belgilash uchun faqat bir ma’noda qo‘IIani!adigan so‘z yoki so‘z birikmasidir.

Ilmiy tilda termin va tushuncha bir ma’noda qo‘llanadi.

Tushuncha va so‘z shakllanishiga ko‘ra ham bir-biridan farq- lanadi. So‘zning shakllanishida so‘z yasovchi qo‘shimchalar ishtirok etadi. Shuningdek, o‘zlashtirma (boshqa tillardan kirib kelgan) so‘zlar ham milliy tillarda yangi so‘zlarning shakllani- shiga sabab bo‘ladi. Tushuncha esa quyidagi mantiqiy usullardan foydalangan holda hosil qilinadi:


Taqqoslash usulida predmetlarning sifat va xususiyatlari o‘zaro so-

lishtirilib, tushuncha hosil qilinadi.

Analiz — tahlil yordamida predmet uni tashkil qiluvchi qismlar, to- monlarga fikrda ajratilib, har qaysinisi haqida alohida tushuncha ho-

sil qilinadi.

Sintez usulida tahlil davomida ajratilgan qismlar, tomonlar fikran bir-

lashtirilib, predmet haqida tushuncha hosil qilinadi.

Abstraksiyalash, ya’ni mavhumlashtirish usuli yordamida predmet- ning sifat, xususiyatlari fikran ajratib olinib, tushunchada ifodala-

nadi.

Umumlashtirish usulida predmetlar umumiy, muhim xususiyatlariga ko‘ra sinflarga birlashtirilib, tushuncha hosil qilinadi.


Tushunchaning mazmuni va hajmi. Tushunchaning turlari. Har

bir tushuncha muayyan hajm va mazmunga ega. Tushunchaning hajmi unda fikr qilinayotgan predmetlar yig‘indisini aks ettiradi. Masalan, «orol» tushunchasining hajmi Yer yuzidagi mavjud bar- cha orollarni o‘z ichiga qamrab oladi. Tushunchani ifodalovchi so‘zda ko‘plik qo‘shimchasi «lar» bo‘lmasa ham, u umumiy hajm- ga ega bo‘lishi mumkin. Masalan, inson, uy, davlat tushunchalari kabi.

211

Hajmiga ko‘ra yakka va umumiy, ayiruvchi va to‘plovchi, Shuningdek bo‘sh hajmli tushunchalar farqlanadi: