Falsafa fakulteti «falsafa va fan metodologiyasi» kafedrasi falsafaga kiris


  - MAVZU: M1FOLOGIK DUNYOQARASh



Yüklə 0,76 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə4/16
tarix02.01.2022
ölçüsü0,76 Mb.
#43531
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   16
17falsafagakirishpdf

2  - MAVZU:

M1FOLOGIK DUNYOQARASh

REJA:

1.  Mifologik dimyoqarashning о ‘ziga xosligi

2.  Mifni yangicha tiishunish

3.  Hozirgi  davrda  mifologik  dimyoqarashga  boshqacha yondoshuv 

zarurati

1. 


Mifologik  dunyoqarashning  o‘ziga xosligi.  Insoniyat dunyoqarashi 

turli tarixiy shakllarga ham ajratib qaraladi.  Zero, bashariyat tarixining turli 

davrlarida  turli  dunyoqarash  shakllari  ustunroq  o ‘rin  egallagani  nazarda 

tutildi.  Shuning  uchun  dunyoqarashning  har  bir  shaklini  alohida  ko‘zdan 

kechirib  chiqish  ularning  o‘ziga  hosligi  va  bir-biri  bilan  bog‘liqligini 

o‘rganish  falsafaning nima ekanini  tushunishda juda katta  ahamiyatga  ega. 

Asosan  dunyoqarashning  quyidagi  to‘rt  shakli  ajratiladi:  1.Mifologik

2.Diniy.  3.Ilmiy 4.Falsafiy.  Shulardan birinchisini ko‘rishga kirishamiz:

-  “M if’atamasi  falsafaga  yunon  tilidan  kirib  kelgan  bo‘lib  “naql”, 

“rivoyat”,  “doston”,  “epos”,  “afsona”,  “qissa”  kabi  so‘zlarga ma'nodoshdir. 

“Logos”  atamasi  esa  “ta'limot”  degan  ma'noni  bildiradi.  Mifologik 

dunyoqarash  mazmunidan  joy  olgan  miflar  xudolar  qahramon  shaxslar 

ruhlar  shayton  va  hokazolar  haqida  ular  orasidagi  munosabatlar  haqida 

hikoya  qiladi.  Qadimgi  Yunonistonda  “Oddiseya”,  “Illiada”  dostonlari, 

“Gerakl”  qissasi,  qadimgi  Hindistonda  “Mahabhorat”,  “Ramayana” 

eposlari,  0 ‘rta Osiyoda “Rustam” haqidagi doston,  ”To‘maris” va “Shiroq” 

afsonalari  qolaversa,  Payg‘ambarlar  va  avliyolar  amalga  oshirgan 

m o‘jizalar  hamda  payg‘ambarlar  tufayli  dunyoga  kelgan  muqaddas 

kitoblar mazmuni ham mifologik dunyoqarashga misol bo‘ladi.

Mifologiya dunyoqarashning boshqa shakllariga nisbatan ancha oldin 

shakllangani  hamda  ayniqsa,  oldingi  davr  mafkurasining  ta’siri  tufayli 

noto‘g ‘ri  talqin  etib  kelgan.  Hozirgi  kunda  ham  u  haqida  eski  qarashlar




saqlanmoqda.  Bu hoi  miflarga inson  ongining keng kam rivojlangan  shakli 

noreal  nojiddiy,  faqat  hayoliy,  fantastik  mazmunga  ega  bo‘lgan  bolalar 

ongiga mos ertaklar degan qarashlarda namoyon bo‘ladi.

Mifologiyaviy  dunyoqarashning  ertakka  o‘xshab  ketishning  o‘z 

sababi  bor.  Eski  mafkuradan  xolis  izlanish  olib  borgan  mutaxassislaming 

fikriga  ko‘ra  miliar  so‘zlar  vositasida  odamlarga yyetkazish  qiyin  b o lg an  

g ‘ayrioddiy  voqealar,  mazmunni  maxsus  ramzlar,  allegorriyalar,  qiyoslar 

va  h.k.  vositasida  bayon  etishga bo‘lgan  urinish  samarasidir.  Shu  ma'noda 

mifologik  dunyoqarashni  simvolik  dunyoqarash  deb  atasak  ham  bo‘ladi. 

Shu  ma'noda  miflarga  hamon  avvalicha  qarashda  turish  (dogmatizm) 

to ‘g‘ri  emas.  Boshqa  tomondan  qaraganda  mifologiyaviy  dunyoqarashni 

qadimiy  odamlar  ongining  mahsuli  va  shuning  uchun  u  tobora  barham 

topayapti  degan  qarashlar  ham  to ‘g‘ri  emas.  Kishilik  tarixining  hamma 

davrlarida  miflar  va  mifologiya  doimo  bulgan  va  bolaveradi.  Qadimiy 

davrdan  keyin  yaratilgan  mifologik  asarlar  jumlasiga  F.Attorning  (1151- 

1235)  ko‘plab  asarlarini  xususan  «Go‘zal  shoh  hiko)^ati»ni,  «Mantiq  ut 

tayr»  asarini,  A.Navoiyning  (1441-1501)  «Lisonut  tayr»asarini  va  boshqa 

asarlarini  italiyalik  mashhur  shoir  Dante  Aligerining  (1265-1331)  «Ilohiy 

komediya»sini  frantsuz  shoiri  A.Remboning  (1854-1891)  «Yorishuv»  , 

«Doczax  ichra  o‘tib»  asarini,  hind  mistik  faylasufi  va  shoiri  Shri 

Aurobindo  Gxoshning  (1872-1950)  Hindistonning  beshinehi  Vedasi  deb 

hisoblanadigan  «Savitri»  eposini  keltiri  mumkin.  Mifologik  dunyoqarash 

elementlari  Ch.Aytmatovning  ko‘p  asarlarida  ham  uehraydi.  Bulardan 

kelib  chiqib,  mifologik  dunyoqarash  hozirgi  davrda  barham  topayotgani 

yuq,  balki,  aksincha,  qayta kashf etilyapti deyish o ‘rinliroqdir.

4. 


Mifni  yangicha  tushunish.  Mifologik  dunyoqarashning  yana  bir 

o‘ziga  xosligi  shundaki,  unda  inson  va  borliq,  tabiat  bir-biridan  ajralgan 

holda  emas,  yaxlit,  bir  butun  holda  qaraladi.  Ba'zi  falsafiy  adabiyotlarda 

miflarda  inson  borliqning  markaziga  qo‘yiladi,  degan  g‘oya  oldinga 

surilgan.  Lekin bu uncha to ‘g ‘ri  emas.  Zero,  mifologiyaga chuqurroq nazar 

solsak,  unda  insonning  tabiat  ichiga  g‘arq  bo‘lib  ketishni,  ya'ni  tabiatda 

erib  ketishini  payqashimiz  mumkin.  Albatta  va  masala  keyinchalik 

o‘zining yanada keng va konkret tahlilini kutmokda.

Mifologiyada  dunyoning  (borliqning)  vujudga  kelishi  (genezisi) 

masalalariga  alohida  e'tibor  beriladi,  hamda  butun  borliq  mohiyatan  ruhiy 

deb  qaraladi.  Xususan,  tabiat  va  jamiyat  hodisalaming  kelib  chiqishi 

asoslari,  sabablari,  kim  yo  nima  tomonidan  vujudga  keltirilganligi  kabilar 

keng  yoritiladi.  Masalan,  Gesiodning  «Teogoniya»,  Gomeming  «Illiada», 

«Odisseya»  kabi mifologik asarlarida olamning paydo boclishi quyidagicha




tushimtiriladi:  eng  birinchi  bor  bo‘lgan  narsa  bu  abadiy,  tubsiz,  cheksiz 

qorong‘ulik - xaosdir.  Xaos hayot manbai  bo‘lgan.  Barcha boshqa narsalar, 

shu  jumladan  abadiy  Xudolar  ham  shu  xaosdan  vujudga  kelgan.  YYEr 

xudosi  Geya  ham  shunday  pay do  bo‘lgan.  Geyadan  esa  barcha  erdagi 

narsalarga  hayot  baxsh  etuvchi  sevgi-Eros  vujudga  kelgan.  Cheksiz  xaos 

zulmat-Erebni  qorong‘u  tun-Nyuktani  ham  vujudga  keltirgan.  Tun  va 

Zulmatdan  esa  yoruglik-Ifor,  hamda  kun-Xemora  pay do  bo‘lganlar.  Shu 

tarzda  yorugMik  olam  uzra  ziyo  tarata  boshlagan,  tun  va  kun  almashinuvi 

qaror topgan va  h.k.  xuddi  shunday  rivoyatlar Hind,  Xitoy,  Qadimgi  0 ‘rta 

Osiyo,  Bobil,  Misr  mifologiyalarida  ham  bor.  Ushbu  miflarda  atrof 

borliqqa  to cg‘ri  axloqiy  va  estetik  munosabatda  b o lish   g ‘oyalari  badiiy, 

ramziy  obrazlar  vositasida,  hissiy-emitsional  vaziyat  uyg‘onish  orqali 

vujudga  keltiriladi.  Mifologiyani  tushunmoq  uchun  ramzlar  (simvollar) 

ma'nosini  bilish  zarur.  Aks  xolda  miflar  faqat  bolalar  ertagi  bo‘lib  qoladi, 

uning  teran  ma'nosi  esa  yashirinib  qolib  ketadi.  Shu  ma'noda  mifologiya 

buvuk  «sir»larni  o‘zida  jo  etgan  dunyoqarashdir.  Ilmiy  tilda  mifologiya 

davri  simvolik davr deb ham ataladi.

Mifologik  dunyoqarashning yana  bir muhim jihati  shundaki,  u  keyin 

kelib  chiqqan  dunyoqarashning  boshqa  sikllari-din,  falsafa,  ilmiy  bilimlar 

manbai,  ildizidir.  Shuning  uchun  ham  uni  yaxshi  tushunishning  ahamiyati 

katta.  Zero,  tarixga  (ildizlarimizga)  qanchalik  to‘g‘ri  va  teran  nazar  sola 

olsak,  biz  bugungi  axvolimizni  to cg‘ri  anglash  va  kelajagimizni  to ‘gcri 

kocrish imkoniyatiga ega bo‘lamiz.

Mifologik  dunyoqarashga  Markscha  qarashdan  mutlaqo  boshqacha 

yondashuvni  rus  faylasufi  A.F.Losevning  falsafiy  ijodida  yaqqolroq 

ko‘rish  mumkin.  Bu  yerda  shunga  alohida  ta'kidlamoq  joizki,  ushbu 

faylasufga  totalitar  sotsializm  davrida  mifologiyani  o‘rganish  ayniqsa 

zamonaviy  mifologiya  haqida  asarlar  yozish  man  etilgan  edi.  Shunga 

qaramasdan,  u  o‘z  ijodini  to ‘xtatib  qo‘ymadi  va  «Dialektika  mifa»  (M if 

dialektikasi)  nomli  asarini  yozdi,  shu  tufayli  qamoqqa  olindi  va  10  yil 

surganda yashadi.  Uni zararli  idealist  sifatida qoraladilar.  Ushbu faktlardan 

mifologik  dunyoqarashni  mustabid  tuzum  manfaatlariga  zid  kelgan 

jihatlari  nimada  ekanligini  bilish  zarurati  vujudga  keladi.  Zero,  busiz 

mifologiya  hususidagi  haqiqatni  anglash  mumkin  emas.  Shuning  uchun 

A.F.Losevning 

1991 


yilda 

nashr 


ettirilgan 

«M if  dialiktikasi»ga 

bag‘ishlangan asarida bayon etilgan mifga bo‘lgan boshqacha yondashuvni 

nazarimizdan  o ‘tkazish  zarurati  bor.  Mazkur  asarning  butun-butun  boblari 

totalitar  sotsializm  mafkurasi  davrida  mifga  berilgan  ta'rifning  noto‘g‘ri 

j ihatlarini  ochib berishga qaralgan  .  Ushbu  ish  asar  bob lari ning nomidanoq

10



ko‘rinib  turadi.  Masalan  faylasuf  mazkur  asaming  boblarini  «M if to ‘qib 

chiqarilgan  uydirma  emas,  hayolot  emas,  fantastik  voqea  emas»,  «M if 

hayoliy ezgulik emas».  Losevning ko‘rsatishicha,  mifga berilgan markscha 

ta'rif barcha jihatlardan noto‘g‘ri.  Uningcha,  mifga mu'jiza nuqtai nazardan 

yondashmoq  kerak.  Vaholanki,  totalitar  sotsializm  mafkurasi  mu'jizalarni 

inkor  etib  kelgan  edi.  Zero  mu'jizalaming  mavjudligini  tan  olish  markscha 

marterializmga  uning  dinga  qarshi  tabiatiga  (ateizmga)  zid  edi.  Zero, 

barcha  dinlarda  payg‘ambarlar  va  avliyolarning  mu'jizakorlik  qobiliyati 

mavjudligi  haqidagi  g ‘oyalar  asosiy  o‘rinni  egallaydi.  Masalan,  Iso 

payg‘ambaming  suv  ustida  cho‘kmasdan  tik  yurganlari  hodisasi,  o likni 

tiriltirganlari  hodisasi  va  h.k.  Huddi  shu  hodisalar  islom  diniy 

dunyoqarashida  ham  mu'jizaviy  hodisalar  tegishli  rivoyatlarda  berilgan. 

Masalan,  Muhammad  payg‘ambarning  sekundning  yuzdan  bir  ulushiga 

to ‘g‘ri  keladigan  lahzasi  ichida  ham  vujudan,  ham  ruhan  Quddusdan 

ibodatgohga  borib  qaytganlari  (Me'roj  voqeasi),  dushmanlari  o‘ldirishga 

qasd  qilib,  qoldirganlarida  ovozlari  bor  bo‘la  turib,  jisman  ko‘rinmay 

turganlari  hodisasi  shular  jumlasidandir.  Shu  kabi  rivoyatlar  avliyolar 

haqida  ham  ko‘plab  keltirilgan.  Xususan,  avliyo  Xo‘ja   Axmad  Yassaviy 

namoz vaqtida Bog‘dod shahrining masjidlaridan birida jam oa bilan namoz 

o‘qib, namozdan so‘ng o‘z yurtlariga qaytganlari haqidagi rivoyat va h.k.

M oc'jizalarning  realligini  tekshirmay,  netmay,  quruq  inkor  etish 

markscha  materializmning  kamchiligi  edi.  Hozirgi  kunda  ushbu  masalaga 

bu  qadar yuzaki  va  skeptik  ravishda yondashuv  maqsadga  muvofiq  emas. 

Qolaversa,  miflarda,  rivoyatlarda  ko‘p  xollarda  oddiy  ko‘z  bilan  ko‘rib 

bo‘lmaydigan,  oddiy  quloq  bilan  eshitib  bulmaydigan,  xullas  insonning 

oddiy  sezgi  organ lari  va  aqli  orqali  qabullab  bo‘lmaydigan  reallik  haqida 

ramzlar  vositasida  hikoya  qilinadi.  Vaholanki,  materialist  sezgi  va  aql 

orqali  qabullanmaydigan  narsalaming  realligini  aslo  tan  olmaydi.  Zero, 

uning  uchun  o ‘zining  sezgi  organlari  va  aqlidan  buyukroq  qobiliyat  yo‘q. 

Fikrimizni  yaxshiroq  tushuntirish  uchun  Farididdin  Attorning  «Go‘zal 

shoh  hikoyasiga»ga  murojaat  etamiz.  Hikoyat  keltirishimiz  etish  mumkin. 

Boshqa misollar ham ko‘p.

Bir  so‘z bilan aytganda majozlarda,  ramzlarda ifodalangan mifologik 

hodisaning  ertak  emas,  real  ekani  A.Navoiy  tomonidan  «Ayni  haqiqatdir 

majoz»  degan  so‘zlarida  juda  aniq  ifodalangan.  Shu  ma’noda,  Attor 

asaridagi  obrazlar  ham  ramzlar  orqali  ifodalangan  haqiqatdir.  Xususan, 

go‘zal  shoh  obrazi  Xudoning  ramzidir.  Surat  esa  moddiy  borliq,  ko‘plik, 

xilma-xil  narsalar  olami.  Oyna-inson  qalbi.  Inson  o ‘z  qalbiga  qarasa,



l i


Ollohning  aksini  ko‘ra  oladi.  Surat  va  Semurg‘  (go‘zal  shox)  uzviy 

birikadi.

Shunday  qilib,  totalitar  tuzim  davridayoq  miflarga  boshqacha, 

mafkuraga  tamoman  qarama-qarshi  qarashlar  shakllangan  ekan.  Lekin  bu 

qarashlar mafkura tufayli  keng yorilmadi.

Hozirgi  davrda  mifologik  dunyoqarashga  boshqacha  yondoshuv 

zarurati.  Bugungi  kunda  biz  miflarga  boshqacha  yondashuv  imkoniyatiga 

egamiz.  Lekin  shunga  qaramasdan  ushbu  masalaga  (falsafaning  boshqa 

ko‘plab  masalalari  kabi)  dogmatik  yondashuv  saqlanib  turibdi.  Buning 

sababi  endilikda  mafkura  emas,  balki  avvalo  ongimizning  yangilanishga 

hali  tayyor  bo‘lmaganda;  ikkinchi  muhim  sababi  shundaki,  mifologiya  biz 

ilgari  o‘ylagain mizday  oddiy  ertak,  ermak  emas, juda  murakkab  ma'naviy 

qadriyatdir.  Uning  ramziy-simvolik  tabiati  shundan  dalolat  beradi. 

Shuningdek,  mifologiyani  to ‘g‘ri  tushunish  m oc'jizaning  tabiatini  ham 

anglashni  taqazo  etadi.  Vaholanki,  materializmga  moslashgan  bizning 

aqlimimz 

mu'jizalar 

realligini 

inkor 

etib 


kelgan. 

Ongimizda 

materializmning  qarshiligini 

engib 


chiqish  uchun  bizning 

oddiy 


sezgilarimiz,  aqlimizdan  buyukroq  qobiliyat  egalari  borligini,  hususan, 

payg‘ambarlar  va  avliyolar  shunday  qobiliyat  egalari  bolganliklarini 

tushunish darajasiga etishimiz kerak.

Materialistik  (moddaparastli)  va  ateistik  (xudoning  mavjudligini 

inkor  etish)  hamda  dinga  qarama-qarshi  nuqtai  nazaming  ifodasi  sifatida 

markscha  dunyoqarash  mifologik  dunyoqarashning  asl  mohiyatini,  ma'no 

va  ahamiyatini  bilisbga  intilmagani  va  uni  bilisbga  yul  qo‘ymagani  o‘z 

vaqtida  tabiiy  edi.  Lekin  yurtimiz,  ma'naviyatimiz  ozod  va  mustaqil 

bo‘lgan ushbu kunda o‘sha  eski tushunchalarda qotib turishimiz  hozir ham 

manqurtlikdan  qutula  olmaganimizni,  hamon  marks  ta'limotiga  dogmatik 

e'tiqodimiz saqlanib turganini bildiradi.

Vaholanki,  mifologiyaga  nisbatan  boshqacha  yondashuvni  rus 

mutafakkiri  A.F.  Losevgina  namoyon  etgan  emas.  Shu  kabi  qarashlar 

G ‘arb  dunyoqarashida  ancha  oldinroq  vujudga  kelgan  edi.  Bugungi  kunda 

esa bunday qarashlar G ‘arb ma'nafiyatida asosan qaror topib bo‘lgan.

Miflarga  nisbatan  moddiyuncha  qarash  G ‘arbda  ham  o‘tgan  asrlar 

mobaiynida  keng  avj  olgan  edi.  Ya'ni  fan,  ilmiy  bilimlar  mu'jizaviy 

xodisalami  rad  etadi,  fan  tasdiqlamaydigan  har  qanday  xodisa  faqat 

hayoliy  narsa  degan  tushuncha  ikki-uch  asr  mobaynida  hukm  surgan  edi. 

Lekin  G ‘arbda  mavjud  bo‘lgan  erkinlik  u  yerda  mifologiyaga  nisbatan 

boshqacha  qarashlar  ertaroq  tug‘ilishiga  olib  keldi.  Xususan,  nemis 

faylasufi,  ruhshunos  va  fiziolog  olimi  V.Vund  (1832-1920)  mifning  sof

12



aqliy  abstraktsiya  emasligi  masalasiga  eng  oldin  e'tibor  berganlardan  edi. 

Vund  mifning  asosida  kishining  kundalik  aqli  (ongi)  emas,  balki  ruhiyat 

jazabasi-muayyan  holati  yotadi  degan  fikrni  oldinga  surdi.  Shu  ma'noda 

miflarning  vujudga  kelishida  aql,  miya  faoliyati  juda  kam  qatnashadi, 

deyarli qatnashmaydi deb kocrsatdi.


Yüklə 0,76 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   16




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin