Falsafa fanidan ma’ruza matnlari Mavzu: Falsafa fanining predmeti, mazmuni va jamiyatdagi roli

Dinning ta’rifi va uning jamiyatdagi vazifalari
Din – e’tiqod va u har bir kishining shaxsiy ishi hisoblanadi. Diniy nuqtai nazarga ko‘ra, din – muayyan diniy e’tiqodlarga, ya’ni ilohga, uning tomonidan insonlarga xabar etkazuvchilarning g‘ayrioddiy salohiyatga ega ekaniga (payg‘ambarlik), insonlar atrofida unga ko‘rinmaydigan ammo undan ancha yuqori darajada turuvchi mavjudotlar borligiga (farishtalar, jinlar) inson ideal hayot kechirishi uchun azaldan belgilangan qonuniyatlar mavjudligiga (muqaddas kitoblar), inson hayoti muntazam nazorat ostida ekaniga, qilingan barcha yaxshilik va yomonlik uchun mukofot yoki jazo muqarrarligiga (oxirat, hisob-kitob qilinish), inson qismati avvaldan belgilanishiga (taqdir) va shu kabi qarashlarga ishonish, ularni aqida sifatida qabul qilishdan iborat.
Din – tabiat, jamiyat inson va uning ongi, yashashdan maqsadi hamda taqdiri insoniyatning bevosita qurshab olgan atrof-muhitdan tashqarida bo‘lgan, uni yaratgan ayni zamonda insonlarga to‘g‘ri, haqiqiy, odil hayot yo‘lini ko‘rsatadigan ilohiy qudratga ishonch va ishonishni ifoda etadigan maslak, qarash ta’limotdir. U muayyan ta’limotlar, his-tuyg‘ular, toat-ibodatlar va diniy tashkilotlarning faoliyatlari orqali namoyon bo‘ladi. U olam, hayot yaratilishini tasavvur qilishning alohida tariqasi, uni idrok etish usuli, olamda insoniyatning ilk tarixidan to bizgacha o‘tgan davrlarni ilohiy tasavvurda aks etishidir. Din komil insonni tarbiyalashda salmoqli tarbiyalovchi qudratga ega bo‘lgan ma’naviy-axloqiy kuchdir.
Din ishonmoq tuyg‘usidir. Ishonmoq tuyg‘usi insoniyatning eng teran va go‘zal ruhiy-ma’naviy ehtiyojlaridandir. Dunyoda dini, ishonchi bo‘lmagan xalq yo‘q. Xalq dinsiz, e’tiqodsiz biror-bir narsaga ishonchsiz holda yashay olmaydi. Sotsiologik nuqtai nazardan qaraganda din jamiyat uchun zaruriy narsa, ijtimoiy hayotning ajralmas qismidir. U ijtimoiy munosabatlarni yuzaga keltiruvchi va amalga oshiruvchi omil sifatida namoyon bo‘ladi. Bu esa dinni jamiyatda bajargan vazifalariga ko‘ra o‘rganish mumkin demakdir.
Dinning vazifalari uning alohida shaxs va jamiyatga ta’siri va tabiatidan kelib chiqadi. Dinning vazifasi yoshlarga shaxs, oila, jamiyat hayotiga kirib borishi, madaniyat va ma’naviyatni boyitishga qo‘shgan hissasini ko‘rsatib berishdir.
Dinning ijtimoiy vazifalari haqidagi ta’limotni funksionizm rivojlantiradi. Funksionizm jamiyatga ijtimoiy tizim sifatida qaraydi. Unda jamiyatdagi har bir element muayyan funksiyani bajaradi. Dinning jamiyatda bajaradigan ijtimoiy, ma’naviy, ruhiy vazifalari quyidagilardan iboratdir:
Birinchidan, har bir din o‘z e’tiqod qiluvchilari uchun to‘ldiruvchilik, tasalli beruvchilik – kompensatorlik vazifasini bajaradi. Masalan, insonda doimiy ehtiyoj hosil qilish hodisasini olaylik. Inson o‘z hayoti, turmush tarzi, tabiat va jamiyat bilan bo‘lgan munosabatlari jarayonida hayotiy maqsadlariga erishishi ilojsiz bo‘lib ko‘ringanida, unda qandaydir ma’naviy-ruhiy ehtiyojga zaruriyat sezadi. Bu diniy ehtiyoj bo‘lib, u ma’naviy-ruhiy ehtiyojni qondiruvchi, tasalli beruvchilik vazifasini bajargan va bajarmoqda.
Masalan, Buddizm dini rohiblikni targ‘ib qiladi, xristianlikda esa, har bir xristian Iso masihning qaytishiga umid qilib, sabr-bardosh bilan hayot kechiradi. Islom dinida har bir musulmon dunyoda erishmagan moddiy yoki ruhiy orzu-istaklariga oxiratda erishishga ishongan holda yashaydilar.
Ikkinchidan, din o‘z ta’limot tizimini vujudga keltirgach, o‘ziga e’tiqod qiluvchilar jamoasini, shu ta’limot doirasida saqlashga harakat qilgan va hozir ham shunday. Bu dinning birlashtiruvchilik – integratorlik vazifasi deb ataladi. Din doimo ijtimoiy, etnik, ijtimoiy va ma’naviy hayotda uzviylik, muntazamlilikni ta’minlash maqsadida u xalqlarning ijtimoiy hayotiga, axloqiy munosabatlariga, adabiyoti va san’atiga bog‘langan.
Masalan, yahudiylikda mazkur din vakillari bir mafkura atrofida bir millat va yagona maslak egalari bo‘lib, yagona xudo YAhvening sevimli bandalari ekanligi uqtiriladi.
Xristianlikda diniy me’moriy, tasviriy, musiqa san’atidan foydalanib ikona chizuvchilar maktablari faoliyat olib boradi.
Uchinchidan, har bir din o‘z qavmlari turmushini tartibga solib nazorat qiluvchilik – regulyatorlik vazifasini bajaradi. Dinlar o‘z urf-odatlari, marosim va bayramlarining qavmlari tomonidan o‘z vaqtida, qat’iy tartibda amal qilishini shart qilib qo‘yadi.
Masalan, islomda kuniga besh mahal namoz o‘qilishi, har hafta juma namozini jome’ masjidlarida ado etish va hokazolar.
To‘rtinchidan, din aloqa bog‘lashlik – kommunikativlik vazifasini ham bajaradi, ya’ni har bir din o‘z qavmlarining birligi, turli dindagi kishilarning o‘zaro aloqalari, o‘zaro huquq va burchlarining borligi, urf-odat va ibodatlarni jamoa bo‘lib bajarilishi lozimligi nazarda tutiladi.
Beshinchidan, din qonunlashtiruvchilik – legitimlovchilik funksiyasini ham bajaradi. Dinning bu funksiyasi nazariy asosini amerikalik sotsiolog T.Parsons ishlab chiqqan. Uning fikricha, “har qanday ijtimoiy tizim muayyan cheklovlarsiz mavjud bo‘la olmaydi. Buning uchun u qonun darajasiga ko‘tarilgan axloq normalarini ishlab chiqishi kerak. Din bunday normalarni qonunlashtiribgina qolmay, ularga bo‘lgan munosabatni belgilaydi”.
Oltinchidan, din vazifalarining falsafiy, nazariy jihatlari mavjud. U insonga yashashdan maqsad, hayot mazmunini, dorulfano va dorulbaqo dunyo masalalariga o‘z munosabatlarini bildirib turishdan iboratdir.
Din insoniyatning ruhiy dunyosi bilan chambarchas bog‘liq bo‘lib, uning ijtimoiy hayotida doimo u bilan birga bo‘ladi. Dinni o‘rganish bu insoniyatni o‘rganishdir. Din insoniyat bilan birga dunyoga kelgan.
Dinlar turli guruhlarga bo‘linadi:
- Urug‘-qabila dinlari – totemistik, animistik tasavvurlarga asoslangan, o‘z urug‘idan chiqqan sehrgar shomon qabila boshliqlariga sig‘inuvchi dinlar. Ular hozir Avstraliya, Janubiy Amerika va Afrikadagi ba’zi qabilalarda saqlanib qolgan:
- Milliy dinlar – ma’lum millatga xos bo‘lib, boshqa elat vakillari o‘ziga qabul qilmaydigan dinlar. Ularga yahudiylik, hinduiylik, konfutsiylik, sintoizm kiradi;
- Jahon dinlari – dunyoda eng ko‘p tarqalgan, kishilarning millati va irqidan qat’i nazar unga e’tiqod qilishlari mumkin bo‘lgan dinlar. Unga Buddizm, xristianlik va islom dini kiradi.
Dinlar ta’limotiga ko‘ra, monoteistik – yakkaxudolik (yahudiylik, islom) va politeistik – ko‘pxudolik (hinduiylik, konfutsiylik) dinlariga bo‘linadi.
Din muammolariga xos dastlabki g‘oyalar Markaziy Osiyoda -deizm, panteizm va boshkalar, bu o‘lkada yashagan, ijod qilgan ulug‘ allomalar Muhammad Muso Xorazmiy, Axmad Farg‘oniy, Forobiy, Beruniy, Ibn Sino, Umar Xayyomning ijtimoiy-falsafiy qarashlarida, Ibn Rushdning "Ikki haqiqat" ta’limotida olg‘a surilgan edi. XVII asrda Boburning nabirasi SHoh Akbar, so‘ngra XVIII asrda fransuz faylasuflarining dinga, diniy tashkilotlarga munosabatlari XIX asrda ilmiy dinshunoslik doirasida yangi oqim, yo‘nalish va nazariyalar yuzaga kelishiga katta turtki bo‘lgan. Binobarin, XIX asrda mifologik maktab (aka-uka YA. va V. Grimm, M.Myuller); antropologik maktab (L.Feyerbax) va boshqa maktablar paydo bo‘lgan. XX asrda dinshunoslik yanada yangi nazariyalar bilan boyigan. Bukda shveysariyalik psixolog K.YUng va ayniqsa, fransuz sotsiologi E.Dyurkgeymning "kollektiv ong" haqidagi ta’limoti diqqatga sazovordir.
Ammo o‘sha davr dinshunosligi dinga o‘z ijtimoiy-siyosiy qarashlarini bayon etar ekan, bu qarashlari diniy tashkilotlar manfaatlari bilan bog‘lanmagan, mafkuraviy jihatdan betaraf qilib ko‘rsatmoqchi bo‘lgan. Bu urinishlarni "asoslash" da turli falsafiy hamda ijtimoiy nazariyalardan foydalangan. Amalda esa ilohiyotga ko‘proq yondashgan.
XIX asr o‘rtalarida dinshunoslik fani din falsafasidan ajralib chiqdi. Dinni empirik o‘rganilishi diniy yodgorliklarning tadqiq etilishiga turtki bo‘ldi. Mifologik maktab asoschisi M. Myuller bu borada sistematik nashrlar e’lon qildi. U dinni filologik tadqiq etish, yo‘q bo‘lib ketgan dinlarni ularning yodgorliklariga qarab aniqlash va buning uchun dinni qiyosiy o‘rganish uslubini ilgari surdi. Myuller dinning asosida ibtidoiy insonning tabiat haqidagi qarashlari yotadi, deb hisoblab, dinning naturalistik nazariyasini ilgari surdi. Uning fikricha, din ibtidoiy naturfilosofiya edi. Dinning boshlang‘ich elementi mif, dinning vazifasi esa mif qahramonlarining haqiqatini aniqlash deb hisobladi. Dinshunoslik sohasida mifologik maktab XIX asrning oxirgi choragiga qadar hukmronlik qildi. Naturalistik qarashlarning ta’siri keyinroq ham, masalan, Frezer asarida (“The Worship of Nature”, L., 1926) o‘z aksini topdi. Naturalistik qarash turlaridan biri dinning astral nazariyasi bo‘lib, unga ko‘ra diniy obraz va miflarda samoviy jismlarning harakati o‘z aksini topgan. Bu nazariyaga XVIII asrda asos solingan bo‘lib, XX asr boshlarida ham uning etarlicha tarafdorlari bor edi (G. Vinkler, E. SHtuken, A. Nemoevskiy).
Dinshunoslik taraqqiyotining yangi bosqichi dinning ilk shakllarini o‘rganuvchi ingliz antropologik maktabining ishlari bilan bog‘liq. Bu tadqiqotlar E. Taylorni 1867 yilda animizm konsepsiyasiga olib keldi. (“Pervobыtnaya kultura”. V. 1-2 , L. 1871; rus. per. M., 1939.). Taylor, shuningdek Spenser va Lebbok dinga “insonning elementar tajribalarini (uyqu, o‘lim va hokazo) noto‘g‘ri talqin qilish oqibatida vujudga kelgan ibtidoiy odam aqliy faoliyatining mevasi bo‘lgan ibtidoiy gnoseologiya” sifatida qaradilar. Taylorning fikriga ko‘ra, kult diniy qarashlardan hosil bo‘lgan narsa bo‘lib, keyinroq paydo bo‘lgan. Din tarixi evolyusiya tushunchasini qo‘llab Taylor va Spenser dindan avvalgi davr bor deb hisoblaydilar. Animistik qarashlarda esa keyinroq undan barcha mavjud dinlar kelib chiqqan dinning minimumini ko‘rdilar. Keng, etnografik materialga asoslangan animizm teoriyasi XIX asrning oxirgi choragida dinni o‘rganishda hukmronlik qildi. Rossiyada uning eng yirik namoyandasi L.YA. SHternberg edi. Ammo XIX asr oxiri XX asr boshlarida bir qator muallif animizmni tanqid qilib chiqdilar.
Robertson-Smitt o‘zining “Somiylar dini haqida” leksiyalarida (W.H. Smith, Lectures on the Religion of the Semites, Edin., 1889) ta’kidlashicha, eng qadimiy dinlar faoliyat sistemasi yoki kultni ifodalagan, diniy ritualni belgilaydigan e’tiqod va mif esa keyinchalik shakllangan. 1900 yilda Marett (1866-1945) shunday g‘oyani ilgari surdiki, unga ko‘ra, animizmdan oldin animatizmning yanada qadimiyroq bosqichi bo‘lgan va u davrda hali ruhlar va shaxsiy ruh haqida tasavvurlar bo‘lmagan. Avval diniy-magik harakatlar impulsiv reaksiya xarakteriga ega bo‘lgan, dinning g‘oyaviy va aqidaviy shakllari keyinchalik uning hissiy substratidan kelib chiqqan. Marettning qarashlariga nemis din tadqiqotchilari Pryoys va Firkandt hamda rus tadqiqotchisi V. Bogoraz-Tanlar ancha yaqin edilar. A. Lang (1844-1912) ibtidoiy xalqlarning dinini mifologiyaga ham animizmga ham kiritish mumkin emas, deb dinda evolyusionizm g‘oyasiga qarshi chiqdi (A. Lang, Myth, ritual and religion, v. 1-2, L., 1887). Avstraliyaliklar dinida antropomorf xudolar haqida rivojlangan qarashlarni topgan Lang pramonoteizm g‘oyasiga juda yaqinlashdi (“The making of Religion”, L., 1898.). Bu g‘oyadan keyinchalik V. SHmidtning klerikal, madaniy-tarixiy maktabi keng foydalandi. XX asr boshida Vundt animistik nazariyani qayta ko‘rib chiqishga urindi va o‘zinng assotsiativ psixologiyasi yordamida din ibtidoiy insonning fikriy faoliyati emas, balki fantaziyaviy faoliyatining natijasi, degan xulosaga keldi. Vundt diniy-mifologik tasavvurlar bilan bir qatorda ruhoniy ruh, yanada qadimiyroq bo‘lgan, insonning tashqi qiyofasidan ajralmaydigan, hayvonga ko‘chib o‘ta oladigan jismoniy ruh haqidagi tasavvurlarga qarab totemizm animizmdan kelib chiqqan degan fikrga keldi.
Ingliz antropologik maktabining yirik namoyandasi Frezer ham Taylor kabi dinning paydo bo‘lishiga ratsionalistik yondashib, din uch ruhoniy taraqqiyot bosqichidan biri deb hisoblab, din va magiya orasida tub farq bor deb qat’iy fikr bildirdi. Dinning manbaini, Frezer, magik faoliyatning kuchsizligi ko‘rinib qolganda va yordamsizlik hissiyoti tug‘ilib, nazorat qilib bo‘lmaydigan tabiat kuchlarini personifikatsiya qilishda deb bildi.
Keyinchalik etnologik maktablar diniy faoliyat, ritualning diniy nazariyasidan ko‘ra birlamchi ekanligini ta’kidlab, evolyusionizm prinsipini tanqid qilib, dinning “gnoseologik” nazariyasini inkor etib chiqdilar. Ular orasida Amerika kultur-antropologiya maktabi (Boas, Kryober, R. Benedikt, Kardiner va b.), B. Malinovskiy va Radkliff-Braunning funksional maktabi alohida nufuzga ega edi. Ular evolyusionizm nazariyasiga hamda bir-birlariga qarshi fikr bildirdilar. Malinovskiy dinning vazifasi kritik hayotiy vaziyatlarda noilojlik va qo‘rquvni engish deb bilsa, Radkliff-Braun unga qarshi o‘laroq diniy marosim va unga bog‘liq e’tiqodlarni qo‘rquv manbai deb hisobladi. Radkliff-Braun Dyurkheymga yaqinlashib dinning filosofiyasi ijtimoiy munosabatlarni mustahkamlash deb hisobladi. Ikkala nazariya bir-biridan farq qilsada, shu narsada fikrlar bir xilki, dinning kelib chiqishi muammosi echilmas va echishning keragi yo‘q deb hisoblandi
“Inson qachondan beri Xudoga ishonib keladi?”, “Din qachon paydo bo‘ldi?” kabi savollar doimo olimlarni qiziqtirib, o‘ylantirib kelgan. Mazkur izlanishlar necha asrlardan beri davom etib kelayotgan bo‘lsa-da, hali hanuz bu borada bir to‘xtamga kelinmagan. Umumiy ma’noda, bugungi kunda fanda dinlarning shakllanishi tarixiga oid ikki xil qarash mavjud.
Birinchi qarashga ko‘ra dinning paydo bo‘lishi bevosita insoniyatning yaralishi bilan bog‘liq. Xudo ilk insonlarni yaratishi bilan ularga O‘zini tanitdi, natijada inson ilk dinga e’tiqod qila boshladi. Bunday qarash fanda “teologik yondashuv” deb nomlanadi. Bugun mavjud bo‘lgan har qanday din o‘zining tarixini insoniyat yaralishi – ilk inson bilan bog‘lashini ko‘rishimiz mumkin. Jumladan, islom dinida – Odam va Havvo, yahudiylik va xristianlikda – Adam va Eva, zardushtiylikda – Govmard, sintoizmda – imperator Mikado va boshqalar. Mazkur ta’limotlar dinlarning muqaddas manbalarida bayon qilingan.

Teologik yondashuvga ko‘ra, turli buyumlarga sig‘inish va ko‘pxudolik, jumladan animizm, totemizm, fetishizm va shomonlik yakkaxudolilikdan keyin yuzaga kelgan. “Teologiya” atamasi (“deus” – Xudo, “logos” – ta’limot) qadimgi YUnonistonda paydo bo‘lgan va dastlab hech qanday falsafiy yukka ega bo‘lmagan. “Teologiya” so‘zi ilohlar to‘g‘risidagi dostonlarda qo‘llanilgan, bunday asarlarning mualliflarini esa teologlar deb atashgan. Arastu “teologiya” atamasidan falsafaning muayyan qismini belgilash uchun foydalanib, mazkur atamani sharhlashda burilish yasadi. U nazariy falsafani matematika, fizika va teologiyaga ajratdi. Arastu ilohiyot ilmini “birinchi falsafa”, oliy mushohada fani yoki “oliy falsafa” deb nomladi. U ilohiyot ilmini borliq, uning ibtidosi va mavjudligi sabablari to‘g‘risidagi fan sifatida belgilab berdi.

Dinlarning kelib chiqishi haqidagi ikkinchi qarash fanda “materialistik yondashuv” deb nomlanadi. Mazkur qarashlarning paydo bo‘lishi antik davrga borib taqalib, ilk bor qadimgi yunon faylasuflari qarashlarida aks etgan. XVII asrga kelib Evropada cherkov hokimiyatining susaya boshlashi, hurfikrlilik namoyandalari - din tanqidchilarining paydo bo‘lishi, XIX asrning ikkinchi yarmida CHarlz Darvin tomonidan “Turlarning kelib chiqishi” (1859) nomli asarning chop etilishi ham turtki bo‘ldi. Keyinchalik mazkur qarashlar Avgust Komt va Lyudvig Buxnerlar tomonidan eng cho‘qqisiga ko‘tarildi. Unga ko‘ra din bu ijtimoiy hodisa, inson tafakkuri, emotsiyalari mahsulidir. Mazkur qarash tarafdorlari fikricha, dinlar soddadan – murakkabga, umumiylikdan – xususiylikka, ko‘pxudolikdan – yakkaxudolikka tomon uzoq tarixiy evolyusion jarayonni bosib o‘tgan. Unga ko‘ra, ilk davrdagi ibtidoiy odamning jismoniy, fiziologik, asab-endokrin, biologik, psixologik va boshqa sohalari o‘ziga xos xususiyatlarga ega edi. Bu nafaqat uning hayoti va faoliyatiga, fe’l-atvoriga, balki uning fikrlash darajasiga, kuchli hayajonlanishiga, tasavvur etishiga, mustahkam, haqiqiy yoki soxta mantiqiy qonuniyatlarni kashf etishiga ta’sir ko‘rsatadi. Uyqu, tush va nafas olish kabi holatlarda tanani boshqaruvchi va o‘lim bilan undan ajratib turuvchi, hayot bag‘ishlovchi qandaydir kuch mavjudligiga ishongan ajdodlarimiz, mazkur kuch harakat qiluvchi har bir narsa: daryo, quyosh, oy, daraxt kabi mavjudotlarda bor deb tasavvur qilganlar. Natijada, inson qo‘rquvi, hurmati, ehtiyoji va zarurati darajasida ularga sig‘ina boshlagan.
Materialistik maktab tarafdorlari fikriga ko‘ra, qo‘rquv dinlarning kelib chiqishida asosiy rol o‘ynagan hissiy holatdir. Jumladan, ingliz faylasufi Xerbert Spenser (1820-1903) ham ibtidoiy qabila dinlarining kelib chiqishiga qo‘rquv natijasida “ajdodlarga sig‘inish” sabab bo‘lganligini ta’kidlaydi. Spenser ijtimoiy hisob-kitoblarga suyangan holda, hayot qo‘rquvining dinlardagi o‘rniga alohida diqqatni tortadi. Bu qo‘rquvning ajdodlarga nisbatan ibodatning barcha ko‘rinishlari shakllantirganligini va tangrilarning ustun yoki qahramon bo‘lgan ajdodlardan tanlanganligi fikrini ilgari suradi; har bir dinda ajdodlarga alohida e’tibor qaratilganligiga ishora qiladi.
Taniqli psixolog Zigmund Freyd (1856-1939) ham dinning kelib chiqishini aynan qo‘rquv hissi bilan bog‘laydi. Uning fikriga ko‘ra, matriarxat davrida o‘ziga juft topish uchun yosh yigitlar otalarini o‘ldirib, hatto o‘z onalariga ham uylanganlar. Vaqt o‘tishi bilan o‘g‘il o‘z otasining joniga qasd qilganidan vijdoni qiynalib, otasining ruhi undan qasos olishidan qo‘rqib, unga ibodat qila boshlagan. Freyd bu nazariyani “edip kompleksi” deb ataydi.
Maks Myuller (1823-1900) fikriga ko‘ra, dinning kelib chiqishi tabiat hodisalarining insonga bergan dahshatidan kelib chiqqan va u “naturalizm” deyiladi. Naturalizm, fizikaviy muhitda uchraydigan quvvat va mavjudotlarning ideallashtirilishi, shaxslashtirilishi va ilohiylashtirilishi demakdir. Ushbu fikrni ilgari surgan Maks Myuller hinduizmning muqaddas kitobi Vedalarga suyangan. Vedalardagi xudo nomlarining tabiat hodisalari bilan aloqador ekanligi fikrini o‘rtaga tashlagan; misol uchun “Agni”ning “olov”, “Dyaus”ning “ko‘k” (osmon) ma’nolarini bildirishini, bu so‘zdan fransuzcha “Dieu” (lotincha Deus), ispancha “Dios” (Xudo) so‘zlarining kelib chiqqanini ma’lum qilgan. Myuller deyarli barcha dinlarda xudo nomlari, avval olov bo‘lishi bilan birga, tabiat hodisalarini bildirishini; tabiat kuchlariga g‘ayritabiiy baho berish moyilligini uyg‘otganligi va til o‘zgarishlari natijasida dinlardagi barcha muqaddas tasavvur va e’tiqodlarning yuzaga kelganligini bildirgan.
Din tushunchasi o‘zbek tiliga arab tilidan kirib kelgan bo‘lib, ishonch, inonmoq ma’nosini bildiradi. Bizning fikrimizcha, din real voqelikdagi, ijtimoiy hayotdagi narsa va hodisalarni tabiatdan, jamiyatdan tashqarida mavjud deb hisoblaydigan, ularni o‘ziga xos tarzda aks ettiradigan ma’naviy e’tiqod va amalning bir turidir. E’tiqod so‘zi ham arab tilidan kirib kelgan bo‘lib, chuqur, mustahkam ishonch ma’nosini anglatadi- Demak, diniy e’tiqod deganda mustahkam, chuqur ishonch, maslak, ishonish tushuniladi. Ilohiyot, ya’ni diniy ta’limot nuqtai nazardan "din", "diniy e’tiqod" tushunchalari jamiyat, inson, uning ongi hayotning ma’nosi, maqsadi va taqdiri uni bevosita qurshab olgan moddiy olamdan tashqarida bo‘lgan, uni go‘yo yaratgan, ayni zamonda insonlarga birdan-bir "to‘g‘ri", "haqiqiy", "odil" hayot yo‘llarini ko‘rsatadigan va o‘rgatadigan ilohiy kuchga ishonch va ishonishni ifoda etadigan maslak, qarashlar, ta’limotlar majmuidan iboratdir.
Arab istilochilari O‘rta Osiyoni egallab olgandan so‘ng islomni joriy qilish bilan o‘z yozuvlarini ta’lim-tarbiya, odob-axlokdarini va shu bilan birga arab madaniyatini olib keldilar. Islomgacha bo‘lgan dinlar bilan bog‘liq yozuvlarni, toat-ibodat buyumlarini yo‘q kllishgan. Ibodatxonalar o‘rniga masjidlar qurilgan, arab alifbosiga asoslangan yozuv kiritilgan. Davlat tili, ilmiy til asosan arab tili hisoblangan. Bu haqda Beruniy o‘zining "Kadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar" asarida yozishiga ko‘ra, Xorazmda arab lashkarboshisi qutayba islomgacha bo‘lgan din bilan bog‘liq yozuvlarni yaxshi biladigan va o‘z bilimini boshqalarga o‘rgatadigan kishilarni halok etib, bu yozuvlarni butunlay yo‘q qilib yuborgan¹⁷.
Islomgacha "din" so‘zining o‘rniga "tangri yo‘li", "unga ishonch" iboralari qo‘llanilgan bo‘lsa kerak. Turkiy elatlarning islomgacha bo‘lgan diniy e’tiqodlariga binoan "tangri" butun olamni, insonni yaratgan, "yuksaklik", "eng baland", "bahaybat" degan ma’nolarni ham anglatgan.
Muayyan iqtisodiy, ijtimoiy, siyosiy va g‘oyaviy sabablarga ko‘ra diniy dunyoqarashlar to‘la hukmron bo‘lgan sharoitlarda qar qanday ilg‘or tabiiy, ilmiy, jumladan, falsafiy qarashlar ham diniy qarashlarni, ularning mavjudlik sabablarini, mohiyati masalalarini chetlab o‘ta olmagan; lekin ularning din haqidagi qarashlari ruhoniy va ulamolarning rasmiy qarashlaridan jiddiy farq qilgan. Biz bu vaziyatni Forobiy va Beruniyning dinga bo‘lgan munosabatlarida ko‘rishimiz mumkin.
Forobiyning dinga munosabati asosan uning "Fozil shahar aholisi hakida kitob" risolasida bayon qilingan. Uning fikricha, din ham falsafa kabi voqelikni o‘rganishga qaratilgan, Bu falsafa moddiy olamni bilish, sabab, oqibat bog‘lanishlarini aniqpash orqali o‘rganadi. Din esa voqelikka bu uslub bilan emas, balki tasvir (obrazli), ramziy, majoziy, qiyosiy tasavvurlardan foydalanish orqali e’tiqod qilishga chakirish yo‘li bilan yondashadi. Demak, din voqelikni, sabab va oqibat bog‘lanishlarining moddiy asosini o‘rganmasdan izoxlashga kirishadi. Ayni zamonda voqelikni falsafiy bilish, o‘z mohiyatiga ko‘ra, diniy bilishdan ustivordir.
Beruniyning dinga munosabati uning "qadimgi xalklardan qolgan yodgorliklar" va "Hindiston" asarlarida bayon qilingan. Uning fikricha, din ham bilim bo‘lib, bunday bilim vokelikdagi narsa va hodisalarni dalillar orqali isbotlash bilan o‘rganish mumkin bo‘lmagan joyda qo‘llaniladi. Diniy bilim isbotsiz e’tiqodga, ilmiy bilim esa dalillashga, isbotlashga asoslanadi. Beruniyning o‘zi esa butkul dalillarga asoslangan bilimlar bilan shugullangan. U moddiy olam haqidagi ilmiy masalalarni hal qilishda dinning ta’sirini cheklashga intilgan. Forobiy va Beruniy dinga bunday yondashishlar orqali ilmiy bilimni din ta’siridan xalos etishga g‘oyat o‘rinli harakat qilganlar. Ular dinga emas, unga singib qolgan mutaassiblikka qarshi chiqqanlar.
Ilmiy bilimlarga asoslangan dunyoviy ishonchli, haqikiy ta’limot olamning mavjudlik sabablari masalasida diniy qarashlar bilan kelishmasa-da, ammo insonni, uning ijtimoiy faoliyati, ma’naviy va axloqiy qadriyatlarini o‘rganishda minglab yillar mobaynida uning bag‘rida qo‘lga kiritilgan bilim, tajriba, ularning hozirgi kundagi ijobiy ahamiyatini aslo rad qilmaydi. Dinlarning paydo bo‘lishi, qaror topishi va kayta tiklanishining gnoseologik, ijtimoiy va psixologik ildizlari mavjudsir. Uning ildizlari o‘zaro aloqadorlikda bo‘lib, ijtimoiy taraqqiyotning turli bosqichlarida ularning egallagan o‘rni ham, odamlarga ta’sir darajasi ham goh kuchayib, goh pasayib turadi; bu ildizlar tufayli din tarqalib, qaror topib, amal qilib, goh avj olib, goh zaiflashib turadi. Masalan, hozirgi davrda umumbashariy (global) muammolar, chunonchi oziq-ovqat etishmasligi, xom ashyo kamayib borayotganligi, energiya tanqisligi, aholining tez ko‘payib borayotganligi, termo-yadro urushi xavfi kuchayayotganligi, atrof-muhitning tobora ifloslanayotganligi, ekologik vaziyat, ya’ni axloqiy buzilish (siyosiy, diniy ekstremizm, terrorchilik, korupsiya, o‘garlik, talonchilik, buzg‘unchilik va h. k., tobora ko‘proq taxdid, xavf-xatar tug‘dirmokda.
Din kishilar o‘rtasidagi muayyan munosabatlar va bu borada diniy tashkilotlarning faoliyatidan ham iboratdir. Dinning hamma tarkibiy qismlari singari diniy munosabatlar va diniy tashkilotlar faoliyati ham ijtimoiy vaziyatlar bilan belgilanadi. Bularning faoliyati nisbiy mustaqillikka ega bo‘lib, kishilarning voqelikka bo‘lgan munosabatiga muayyan darajada ijobiy yoki salbiy ta’sir etib turadi.
Diniy tushunchalar, tasavvur va kayfiyatlarga moslashib, bularning bevosita ta’siri natijasida vujudga keladigan dindorlar o‘rtasidagi aloqadorlik va diniy jamoa, uyushma va tashkilotlarning faoliyatlari diniy munosabatlar deb ataladi. Bunday munosabatlar ijtimoiy, goyaviy, mafkuraviy munosabatlarning turlari bo‘lib, muayyan dunyoqarashni shakllantiradi, pirovardi-oqibatda ishlab chiqarish munosabatlarining mahsuli hisoblanadi.
Jamiyatda diniy munosabatlar alohida mavjud bo‘lmaydi; ijtimoiy munosabatlarning boshqa turlari, chunonchi siyosiy, huquqiy, axloqiy, ma’naviy munosabatlar, mehnat jarayonlari bilan uzviy bog‘liqsir; bir-birini oziklantirib turadi.
Diniy munosabatlar, birinchidan, har bir diniy jamoa, uyushma, tashkilotlar orasidagi, ikkinchidan, diniy tashkilotlar o‘rtasidaga va uchinchidan, tashqi munosabatlar doirasidagi aloqalarga bo‘linadi. Bu alokalarning ob’ekti va sub’ekti diniy jamoalardir, ular diniy e’tiqodga asoslangan dunyoqarashga ega bo‘lgan kishilar birligining muayyan shakli va diniy uyushmaning boshlang‘ich elementidir. Bu birlikning asosiy belgilari quyidagicha:
1) diniy e’tiqod, maqsad va vazifalar birligi;
2) diniy marosimlar va undan tashqaridagi faoliyatlarning birligi;
3) etnik birlik tuyg‘usi;
4) jamoa a’zolari orasidagi o‘zaro taqsimlangan mavqe va vazifalarning birligi.
Diniy jamoalarning tuzilishi an’analar va urf-odatlar, ququq yoki umumiy dasturlar, qoida, fatvolar bidan belgilanadi. Bular maxsus mezonlar sosida rasmiy va norasmiy guruxlarga: -"jamoa kengashi", "ruhoniylar", "qavmlar" va "va’zxonlar" ga, diniy va xo‘jalik, moliya ishlari bilan shug‘ullanuvchi guruhlarga bo‘linadi.
Mustaqillik ijtimoiy hayotning barcha sohalarida, jumladan, ma’naviy hayotdagi yangilanish jarayoni va tub o‘zgarishlar davrini boshlab berdi. Dinga bo‘lgan munosabat ijobiy tomonga o‘zgardi: sobiq sovet tizimining dinga ateistik hujumkorlik siyosatiga barham berildi, vijdon erkinligi qonun orqali kafolatlandi.
Insoniyatning dastlabki madaniyat o‘choklari va ulardagi diniy tasavvurlarning xilma-xilligi. Ilk tabu (ta’qiq), totemizm, animizm, fetishizm, shomonlik, magiya (sexrgarlik). Qadimgi Misr, Bobil va Assuriya dinlari. Antik davrda ko‘pxudolik dinlari. Xinduiylik. Vedalar va upanishadlar - xinduiylikning muqaddas kitoblari. Braxmanlik ta’limotida kastalar. Konfutsiylik. Daosizm - falsafiy ta’limot.
Iudaizm - yahudiy milliy dini. YApon milliy dini - sintoizm, uning asosiy aqidalari va marosimlari.
Ibtidoiy odamlarning diniy e’tiqodlari totemizm, animizm, fetishizm, shomonlik, magiya (sehrgarlik) shakllarida tarqalgan; ularning elementlari hozirgi zamon dinlarida ham uchraydi.