Fanidan O’quv-uslubiy majmua

«Direkt-kosting» tizimining negizini o'zgaruvchan xarajatlar asosida mahsulotlar tannarxini hisoblash va marjinal daromadni aniqlash tashkil etadi.
«Direkt-kosting» tizimi 1936-yilda amerikalik iqtisodchi Jonatan Garrison (Jonatan Harryson) tomonidan yaratilgan.
Ushbu tizimga muvofiq tannarx tarkibida faqat bevosita xarajatlar hisobga olinishi zarur. Hozirgi vaqtda direkt-kosting tizimi barcha iqtisodiy rivojlangan mamlakatlarda keng qo'llanilmoqda. Jumladan, Germaniya va Avstriyada «xususiy xarajatlar hisobi», Buyuk Britani- yada «maijinal xarajatlar hisobi», Fransiyada «marjinal buxgalteriya» yoki «maijinal hisob» deb nomlangan.
Mamlakatimizdagi buxgalteriyaga oid adabiyotlarda «cheklangan yoki qisqartirilgan tannarx hisobi» atamalari uchraydi.
Ushbu tizimni «buxgalteriya hisobining maijinal usuli» deb nomlash eng maqbul hisoblanadi. Bu «direkt-kosting» tizimining asosiy ko‘rsatkichi maijinal daromad ekanligi bilan izohlanadi(9.1-jadval).
Ushbu ko'rsatkich yordamida zararsizlik nuqtasi, ya’ni rentabellik ostonasi aniqlanadi, mahsulotlami sotish uchun zarar ko'rilmaydigan baho aniqlanadi.
«Direct cost» bo‘yicha tuzilgan foyda va zararlar to‘g‘risida hisobot
9.1-jadval

№	Ko‘rsatkichlar	Summa
1	Mahsulot sotishdan tushum	10 000
2	0‘zgaruvchan xarajatlar	7 000
3	Maijinal daromad (1-satr - 2-satr)	3 000
4	Doimiy xarajatlar	1 000
5	Foyda	2 000

Jadvaldan ko'nnib turibdiki, mahsulot sotishdan tushum va 0‘zgaruvchan xarajatlar o‘rtasidagi farq maijinal daromadni tashkil etadi.

Doimiy xarajatlar mahsulot tannarxiga qo’shilmaydi, balki bevosita ' korxona foydasini kamaytiradi.
«Direkt-kosting» tizimi korxona rahbariyati maijinal daromadning o’zgarishi butun korxona bo'yicha hamda har xil buyumlar bo'yicha e’tibor qaratishga, ya’ni rentabelligi yuqori mahsulotlami aniqlashga yordam beradi.
«Direkt-kosting» tizimining afzalligi shundan iborat-ki, u tannarxni faqat 0‘zgaruvchan xarajatlardan tashkil topishi xarajatlami norma- lashtirish, budjetlashtirish, hisobga olish va nazorat qilishni soddalash- tiradi. Chunk! mahsulotlar tannarxi ancha shaffof, moddalar kesimida keltirilgan xarajatlar yaxshiroq nazorat qilinadi.
«Direkt-kosting» tizimi ishlab chiqarishning bozor konyunkturasi o'zgarishiga javoban tez moslashishga imkon yaratadi. Shuningdek, u bozor sharoitida korxona boshqaruv tizimining tarkibiy qismiga aylanadi.
Nazorat savollari

1. 
   Kalkulatsiya tushunchasini ta’riflang.
   
2. 
   Kalkulatsiyaning ahamiyati nimalardan iborat?
   
3. 
   Xarajat elementlarini aytib bering
   
4. 
   Xarajatlar iqtisodiy elementlari bo‘yicha qanday gunihlanadi?
   
5. 
   Mahsulot (ish, xizmat) laming ishlab chiqarish tannarxi qanday moddalardan iborat?
   
6. 
   Xarajatlami turkumlash nima uchun zarur?
   
7. 
   Xarajatlar qanday belgilar bo'yicha turkumlanadi?
   
8. 
   Xarajat hisobi obyektlari deganda nimani tushunasiz?
   
9. 
   Xarajat hisobi obyektlarining qanday turlari mavjud?
   
10. 
    Kalkulatsiyani qanday turlarini bilasiz? Ular qachon va qanday tuziladi?
    
11. 
    Mahsulot (ish, xizmat)lar birligining tannarxi qanday hisoblanadi?
    
12. 
    Kalkulatsiya obyekti deganda nimani tushunasiz?
    
13. 
    Kalkulatsiya obyektlarining qanday turlarini bilasiz?
    
14. 
    Kalkulatsiya birligi deganda nimani tushunasiz?
    
15. 
    Kalkulatsiya birliklarining qanday turiarini bilasiz?
    
16. 
    Xarajatlami hisobga olish va mahsulot (ish, xizmatjlar tannarxini kalkulatsiyalashning qanday usullari mavjud? Ulami tavsiflang.