Fanlarini kognitiv vizual yondashish orqali, talabalar bilimini amalga oshirishning didaktik tamoyillari

 
DIDACTIC PRINCIPLES OF REALIZATION OF STUDENTS' 
KNOWLEDGE THROUGH COGNITIVE-VISUAL APPROACH TO 
"Science and Education" Scientific Journal
November 2020 / Volume 1 Issue 8
www.openscience.uz
423

---

GENERAL AND SPECIALIZED DISCIPLINES THROUGH DISTANCE 
LEARNING 
 
Mamurjon Yangiboyevich Khodjiyev 
[e-mail] 
Bukhara Institute of Engineering and Technology 
 
Abstract: The intensification of the society and education informatization 
determine growing relevance of the visualization. The cognitive vizual technologies 
are suggested to be a means of implementation of the vizual conversion of the 
psychology subjects' educational content in the conditions of the distance education. 
The article discusses didactic principles of the cognitive vizual technologies 
implementation in the distance education of students.
Keywords: vizualization, cognitive vizual technology, didactic principles, 
university students, distance education, 3D max. 
Kirish 
XXI asrda zamonaviy ta'lim. yanada moslashuvchan, ochiq, dinamik bo'ladi. U 
yangi pedagogik texnologiyalar, ta'lim amaliyotlari va tushunchalarini o'z ichiga 
oladi. Zamonaviy ta'limning o'ziga xos xususiyatlarini belgilovchi tendentsiyalardan 
biri qisqacha shakllantirilishi mumkin: vizualizatsiya. 
Axborot oqimlari tez bo'lgan axborot jamiyatida haqiqatlar barqaror emas va 
mutlaq emas, kiruvchi shakllanishda, uni tushunish va tahlil qilishda tezkor 
yo'nalishning ahamiyati ortadi. Bugungi kunda tayyor infor-maniani o'zlashtirishga 
emas, balki uni tanlash, aylantirish, takrorlash usullarini mustaqil ravishda topish 
muhim ahamiyat kasb etadi. 
Ta'limda 
zamonaviylashtirishning 
barcha 
belgilari 
mavjud: 
axborot 
texnologiyalarini joriy etish, an'anaviy ta'limni birlashtirish va uning muqobil 
shakllari, masalan, mediaobrazovanie, internet texnologiyalari, masofaviy ta'lim va 
umumiy innovatsion tendensiyalar asosida ta'lim muassasalarini axborotlashtirish 
vositalarini kuchaytirish uchun sharoitlar yaratilgan bo'lib, u ham ta'lim axborotlarini 
o'zgartirishning turli usullari va vositalarining ahamiyatini oshiradi, ulardan biri 
vizualizatsiya hisoblanadi. 
Hozirgi vaqtda ilm-fan, madaniyat va ta'limning turli sohalarida vizualizatsiya 
hodisasi katta ahamiyatga ega. Mualliflar tomonidan vizualizatsiya sifatida ko'riladi: 
i. ijtimoiy jarayonlar va munosabatlarga ta'sir etuvchi omil (AA Zhigarev; O. V. 
Kirichenko, AA Kolodiy, Ev Salnikova va boshqalar);
ii. ta'limni rivojlantirishning strategik muhim yo'nalishi, "zamonaviy dunyo 
muammolariga javob" (A. N. Ioffe, [1, C. 5]);
iii. didaktik vositalarni takomillashtirishning eng muhim yo'nalishi [2];
"Science and Education" Scientific Journal
November 2020 / Volume 1 Issue 8
www.openscience.uz
424

---

iv. mustaqil ilmiy tadqiqot vositasi (Z. F. Abrarova, Z. S. Belova, A. E. Bondarev, 
V. A. Galaktionov, O. N. Kislova, V. M. Chechetkin, yu. Shilkov va boshqalar.); 
v. o'quv qobiliyatlarini rivojlantirish vositasi (E. B. ermilova) va boshqalar. 
Vizualizatsiya 
"kontseptsiyaning, 
hodisaning, 
jarayonning, 
hodisaning, 
haqiqatning va hokazolarning aql-idrok imidjiga asoslangan bilimlarni olish va 
umumlashtirish usuli" deb tushuniladi., assotsiativ fikrlash va axborotni tizimli 
ravishda ingl. shaklda tuzish " [3, 7]. 
Ta'lim axborotlarini vizualizatsiya qilish quyidagi darajalarda ko'rib chiqiladi: 
metodologik (S. V. Aranov [4], R. Arnxeym, N. R. Aksenov), texnologik (A. G. 
Baryshkin, M. E. Bershad-ski, G. V. Lavrentiev, N. B. Lavrentiev, N. A. Nedeshaxin, 
N. A. Reznik), kontseptual (O. Knyazeva); didaktik (D. A. Barxatov, N. Manko), 
uslubiy (N. M. Yezhova, E. V. Nikolskiy, A. G. raputo, S. V. Selevko), shu jumladan 
gumanitar Fanlar, Oliy o'quv yurtlarida (I. A. Gerasimov, A. V. Bocharov, EA 
Petuxov), kasbiy ta'lim (L. V. Sidorov) va boshqalar. 
"Vizualizatsiya" atamasi ta'lim adabiyotida keng tarqalgan bo'lib, ta'lim 
axborotining qismlarini aylantirish usullarini belgilash uchun ishlatiladi, bu ularni 
ingl. Axborotni vizualizatsiya qilish jarayoni va dastlabki shaklda og'zaki shaklda 
mavjud bo'lgan axborotning oldindan aylanishi natijasidir: belgilar, belgilar, 
"kognitiv-grafik elementlar" [5], ushbu axborotning tabiati etarli. Ma'lumotlarning 
ingl.sifatida taqdim etilgan qismlari faqat ularni sotib olish vositasi sifatida xizmat 
qiluvchi moddiy narsalar bilan bog'liq. Fikrlar ularning vizual idrokini ta'minlaydigan 
moddiy shaklga kiradi. 
Pedagogik adabiyotlarda vizualizatsiya masalalari turli tomonlardan, turli 
jihatlar va yo'nalishlarda bir tarzda yoki boshqacha tarzda yoritiladi. O'quv 
ma'lumotlarini vizualizatsiya qilish talabalar va talabalarning faollashuvi va 
jadallashishiga qaratilgan texnologiyalar nuqtai nazaridan ko'rib chiqiladi [6]. 
Pedagogik manbalarda "vizualizatsiya" atamasi bilan bir qatorda, vizualizatsiya 
bilan bog'liq tushunchalar ham keng tarqalgan: "vizual savodxonlik "(yu. A. Averkin, 
da Dondis, J. Debs, N. I. Kalnitskaya, Ag Raputo va boshqalar), "vizualizatsiya 
qilingan ta'lim" (da Barkhov); "kognitiv-vizual yondashuv" (O. O. Knyazeva), 
"vizual maktab" (N. M. Yezhova, N. A. Reznik) va boshqalar. 
Masofaviy ta'limda ta'lim ma'lumotlarini vizualizatsiyadan foydalanishning 
alohida masalalari ko'rib chiqilgan bir qator ishlar mavjud (N. V. Voljenin, G. V. 
Lav-rentyev, N. B. Lavrentyev, V. A. Turchin, N. K. Fedorenko, N. I. Fomenko va 
boshqalar). 
Shunday qilib, tadqiqotchilar tomonidan vizualizatsiyaga bo'lgan qiziqish juda 
katta va uning muammoli maydoni juda keng bo'lib, muayyan o'quv intizomida 
ko'rish metodlarini qo'llash orqali ilmiy yondashuvlarni yaratishga imkon beradi. 
"Science and Education" Scientific Journal
November 2020 / Volume 1 Issue 8
www.openscience.uz
425

---

Shu bilan birga, tadqiqotchilar tomonidan vizualizatsiyaga qiziqish ortib 
borayotganligi sababli, pedagogika mutaxassisliklarini yorituvchi talabalarning 
universitet masofaviy ta'limida psixologik fanlarni o'qitishda vizualizatsiya hali keng 
ko'rib chiqilmagan. 
Psixologik zna-ni ko'rish mavzusida ishlarning etishmasligi uchun mumkin 
bo'lgan sabablardan biri, xususan, psixologiya kursida tushunchalarni ifodalash uchun 
qabul qilinadigan maxsus mavhum ramziylik yo'qligi bilan bog'liq. 
Talabalar-kelajak psixologlar va o'qituvchilar- psixologik nazariyalar va o'quv 
Mate rial assimilyatsiya qoidalariga mantiqiy tuzilishi juda murakkab [7]. O'quv 
ma'lumotlarini tushunish muammosi masofaviy ta'lim sharoitida kuchayadi, uning 
xarakteri "masofadan turib" o'rganishdir. Pre-repetitor va talabalarning geografik 
taqsimoti, bevosita aloqaning yo'qligi fikr-mulohaza qilishni qiyinlashtiradi, 
talabalarning o'rganilayotgan materialni tushunish darajasini darhol aniqlashga imkon 
bermaydi. Ushbu holat o'quv jarayonida psixologik hodisalarni yaxshiroq tushunish 
uchun o'quv mazmunini ko'rishni amalga oshiradi. 
Bizning fikrimizcha, ushbu muammoni hal qilish kognitiv-vizual texnologiyaga 
hissa qo'shishi mumkin. "Kognitiv-vizual texnologiya" tushunchasi umumiy, umumiy 
tushunchaga nisbatan qisman tushunchadir: "pedagogik texnologiya". Ushbu 
maqolada "pedagogik texnologiya" kontseptsiyasini tahlil qilish vazifasi yo'q, chunki 
ushbu kontseptsiyani nazariy tahlil qilish, shuningdek, pedtexnologiyalarni 
tasniflashning yondashuvlari adabiyotda to'liq ifodalangan (VP Bespalko, Vv 
Guzeev, MV Klarin, BT Lixachev, VM Monaxov, GK Selevko, Ma Choshanov, N. 
E. Shurkova va boshqalar). Keling, faqat kognitiv-vizual texnologiyalarning o'ziga 
xos xususiyatlari haqida savol berishga yordam beradigan darajada to'xtalamiz. 
"Pedagogik texnologiya" atamasining adabiyotda mavjud bo'lgan ta'riflarini tahlil 
qilish bizni tadqiqotimizning vazifalariga to'liq javob beradigan ta'rif-pedagogik 
texnologiyalarning mohiyatiga RAM-kax faol yondashuvida shakllantirilgan ta'rifdir, 
unga ko'ra, pedagogik texnologiya "pedagogik muammolarni hal qilishga qaratilgan 
izchil, o'zaro bog'liq harakatlar tizimi" [8]. 
Ushbu ta'rifga muvofiq, kognitiv-vizual texnologiya ostida biz mantiqiy 
ravishda tuzilgan va ketma-ket, ta'lim materiallarining VI-zoual konvertatsiyasiga 
qaratilgan harakat tizimini ishga solamiz, bu maqsad kognitiv jarayonlarni 
faollashtirish orqali ta'lim ma'lumotlari bilan ishlashning ta'sirini oshirishdir. Ikki 
"kognitiv" va "vizual" tarkibiy qismlar "kognitiv − vizual texnologiya"ning umumiy 
ma'nosini sintez qiladi. "Kognitiv" ushbu texnologiyani qo'llash sohasini ko'rsatadi, 
bu esa, birinchi navbatda, ta'lim mavzusining bilim faoliyati hisoblanadi. Talabalik 
davrida bilim qobiliyatlari jadal rivojlanmoqda. Ushbu JSST-o'simlik davrida ta'lim 
ta'siri ostida hissiy-perceptiv, aqliy, attension, imazhinitiv, mnemik bloklarning 
barcha tarkibiy qismlari (E. yu.Lysyx, I. S. Sukhorukov, S. A. Freyberg va boshqalar) 
"Science and Education" Scientific Journal
November 2020 / Volume 1 Issue 8
www.openscience.uz
426

---

ko'payadi. Shunday qilib, talaba yoshida bilim jarayonlarining o'ziga xos 
xususiyatlarini hisobga olgan holda, bilim-vizual texnologiyani masofaviy ta'lim 
sharoitida universitet talabalarining bilim sohasini rivojlantirish uchun zarur shart 
sifatida ko'rib chiqamiz. "Vizual" atamasi o'quv materiallari o'zgartirilgan 
vizualizatsiya vositalarini bildiradi. Kognitiv-vizual texnologiya-bu metodlar, o'quv 
vazifalari va mashqlar tizimi bo'lib, talabalarga taqdim etilgan quyidagi ish turlarini 
o'z ichiga oladi: infografika, eidografiya, metaforik modellarni o'qish va boshqalar. 
Ushbu vositalar, shakllar va usullarning tabiati psixologik fanlar tarkibining o'ziga 
xos jihatlari bilan bog'liq. Kognitiv-vizual texnologiyadan foydalanishga misol 
sifatida biz inson miyasining ishi bo'yicha infografik dizaynni taqdim etamiz. Talaba, 
darslik [9, 19, 20, 21] ma'lumotidan foydalanib, neyron aloqalarning murakkab 
rasmini ingl. Yoki "muloqotdagi og'zaki bo'lmagan signallarning turlari"tarmog'ining 
semantik modelini yaratish. 
Bilim va vizual texnologiyadan foydalanib, qanday printsiplarga rioya qilish 
kerak? Ma'lumki, har qanday ta'lim texnologiyasining asosi har doim uning 
samaradorligini belgilovchi printsiplar tizimidir. Ushbu asarda aynan bilim-vizual 
texnologiyani amalga oshirishning didaktik tamoyillariga e'tibor qaratish muhim 
ahamiyatga ega, deb hisoblaymiz. Shu bilan birga, biz "ta'lim prinsipi – ta'limning 
asosiy qoidasi, uning tashkiloti qonunlaridan kelib chiqadigan ta'lim jarayoniga 
bo'lgan asosiy talablardan biri" [10,16,17,18]. 
Didaktik printsiplar har doim pedagogik nazariyada noyob joyni egallagan. 
Pedagogika fanini shakllantirishning turli bosqichlarida olimlar-o'qituvchilar (yu. K. 
Babanskiy, M. A. Danilov, B. P. Esipov, V. I. Zagvyazinskiy, I. T. Ogorodnikov, I. 
G. Pestalozzi, M. N. skat-kin, K. D. Ushinskiy) pedagogik printsiplarga taalluqli 
savollar tug'dirdi: ularning mazmuni, tasnifi, amalga oshirish shartlari. 
Talabalar, kelajak psixologlar va o'qituvchilarni tayyorlash jarayonida bilim va 
vizual texnologiyalarni joriy etish tamoyillarini ko'rib chiqing. 
Insonparvarlikning ta'lim tamoyili. Kognitiv-vizual texnologiyani amalga 
oshirish jarayonida insonparvarlik tamoyiliga rioya qilish, kerakli texnologiyani 
amalga oshirishda barcha bosqichlarning "insonparvar" ma'nosini anglatadi. 
Birinchidan, barcha bilim jarayonlari va shaxsning aqliy operatsiyalarini 
faollashtirish darajasida (ta'lim ma'lumotlarini his qilish, tushunish, o'zgartirish, 
o'zgartirish, tanqidiy fikrlash faoliyati ta'lim vazifalarini, tasavvurni, ijodkorlikni 
tahlil qilish). Ikkinchidan, muloqot darajasida, bu majburlashdan qochish, o'qituvchi 
va talabalarning ishonchli munosabatlarini o'rnatish; ularning ta'lim sohasidagi 
hamkorligi va o'zaro qo'llab-quvvatlash, o'zaro yordam, har bir ta'lim sub'yektining 
muvaffaqiyatiga mahalliy qiziqish; o'quv-tarbiya jarayonida muvaffaqiyatli 
vaziyatlarni muntazam ravishda yaratish, o'quv motivatsiyasini oshirish, ta'lim 
oluvchining professional va shaxsiy o'sishini shakllantirish; o'quv mashg'ulotlarida 
"Science and Education" Scientific Journal
November 2020 / Volume 1 Issue 8
www.openscience.uz
427

---

amalda, bu o'quvchilarning oldindan tayyorlangan, ammo amalga oshiradigan 
kognitiv-vizual o’qitish loyihalari mavzusini tanlashda talabalarning shaxsiy 
imtiyozlari va bilim manfaatlarini hisobga olishni anglatadi. Shunday qilib, vizual 
texnologiyalarni amalga oshirishda insonparvarlik g'oyalariga rioya qilsak, biz ta'lim 
oluvchining shaxsiyatini rivojlantirish va barcha ta'lim sub’yektlarining ijodiy 
hamkorligini birinchi o'ringa qo'ydik. 
Insoniylik printsipi faoliyat va ong printsipi bilan chambarchas bog'liq bo'lib, 
talabani faol kognitiv faoliyatga jalb qilishni nazarda tutadi, bu esa kognitiv ishtiyoq 
bilan kognitiv muammoni hal qilish natijasida kelib chiqadigan hissiy ilhomni 
rag'batlantiradi; kognitiv qiyinchiliklarni bartaraf etishdan quvonch. Kasb-hunar 
ta'limining axborot-tushuntirish turiga yo'naltirilganligi endi ta'limning etakchi 
maqsadlariga mos kelmaydi, ular orasida ta'lim sub’yektlarini faol bilimli faoliyat 
bilan shug'ullanadigan zamonaviy usullar bilan qurollantirish va ushbu usullar bilan 
o'quvchilarning o'zlari-kelajak spesialistlar tomonidan ongli ravishda rivojlanishi 
birinchi o'rinda turadi. Ushbu printsip ishda bilim va vizual texnologiyalarni 
rivojlantirish, ko'rish usullari va usullari, ularning maqsadli maqsadi va ta'lim va 
kasbiy faoliyatda ongli ravishda qo'llanilishi zarurligini tushunishni anglatadi. 
Quyidagi tamoyil, ilmiy, bilim va vizual texnologiyasi asosiy o'quv Pro-CESS 
bilim va vizual texnologiya joriy etish vizual idrok, shu jumladan, o'quv materiallar, 
assimilyatsiya qonunlari, bilim va ilmiy asoslangan usuli, degan ma'noni anglatadi. 
Ushbu tamoyilga muvofiq, bilim va vizual texnologiyalar talabaning bilim faolligini 
rivojlantirishga, ilmiy izlanishlar qobiliyatini shakllantirishga, o'quv mehnatini ilmiy 
tashkil etishga, hodisalarni ilmiy kuzatishga, ilmiy ma'lumotlarni to'plashga va keyin 
ularni ingl. 
Aniqlik tamoyili. Ta'lim taraqqiyotining hozirgi bosqichida barcha e'tibor 
illustrativ emas, balki ravshanlikning rivojlanish funktsiyasiga (EA Ivanova, N. A. 
Neuda-xina [11], L. E. Tukanova, N. B. Popova, AP Usoltsev, N. S. Makarova) 
qaratilgan. Aniqlik printsipi o'rganish polisensorligi g'oyasiga mos keladi. "Ko'p 
tomonlama ta'lim berish" talabi [13] vos-klassik ta'limotlarda (ya.A. Komenskiy) 
shakllantirilgan "didaktikaning oltin qoidasi" ga o'tadi. Kognitiv-vizual texnologiya 
"ko'p-sezgirlik" printsipiga asoslanadi, bu esa o'quv jarayonida ta'lim mavzusining 
individual bilimli oso-benlikligiga, masalan, o'ng-yarim sharning fikrlash turi yoki 
oldindan o'qiladigan ingl.qabul qilish kanali kabi maqsadlarga erishishga imkon 
beradi; har bir o'quvchining u ustun bo'lgan ta'lim axborotini his qilishning hissiy 
manbasini faollashtirish huquqini tan olish. Prin-CIP multisensority, shuningdek, 
ta'lim usullari ortiqcha verbalism oqibatida ta'lim bir tomonlama bartaraf qilish 
imkonini beradi, talabalar shaxsini ko'p tomonlama bilim rivojlanishini ta'minlash – 
kelajak psixologlar va o'qituvchilar, nafaqat audio-nye faollashtirish, balki vizual 
idrok kanallari, ijodiy, vizual fikrlashni rivojlantirish. 
"Science and Education" Scientific Journal
November 2020 / Volume 1 Issue 8
www.openscience.uz
428

---

Axborot texnologiyalarining o'quv-tarbiya jarayonida tarqalishi munosabati 
bilan maktab va oliy o'quv yurtlarida bilimlarni ko'rgazmali taqdim etish uchun yangi 
imkoniyatlar paydo bo'ldi. Bir narsa-to'liq o'rganilmagan va o'rganilmagan holda, 
aniqlik muammosining yangi aspektlari vaqtinchalik "yoritilgan". Yangi kontekstda 
yangi rivojlanish: "lineer ko'rinish" dan – interaktiv shakllarga, ta'lim-ma'rifiy 
faoliyatni rivojlantirish va faollashtirishga erishildi. Shunday qilib, eng muhim 
didaktik printsip nafaqat o'z ahamiyatini yo'qotibgina qolmay, balki insonparvarlik, 
shaxsiy-lizing va ta'limni demokratlashtirish g'oyalari bilan bog'liq ahamiyatini 
kuchaytirdi [14]. 
Estetika printsipi. Haqiqatning estetik nuqtai nazaridan katta ta'lim qobiliyatiga 
ega bo'lgan bilim va vizual texnologiyalarning estetik tarkibiy qismlarini e'tiborsiz 
qoldirmaslik kerak. Vizual ravishda o'zgartirilgan in-shakllanish fragmenti vizual 
(tashqi) xususiyatlar asosida estetik jihatdan qabul qilinadi. Vizualizatsiyaning 
yagona mahsuloti-infografik loyiha-estetik tajriba ob'ekti bo'lishi mumkin. Bilim va 
vizual texnologiyalarning estetik komponenti estetik jihatdan mazmunli ifodali 
ramziy tasvirlarning vizual tasviri orqali ta'lim mazmuniga kiritiladi. 
Xulosa 
Ushbu maqolaga xulosa qiladigan bo’lsam, o'qitish jarayonida bilim-vizual 
texnologiyalarni joriy etish bir qator umumiy didaktik prinsiplarga asoslangan: 
faoliyat, ilmiy, ravshanlik, estetizatsiya. 
Aytish mumkinki, zamonaviy sharoitda jamiyatning axborot-vizual ehtiyoji ortib 
bormoqda (AA Guk) va ortib borayotgan ta'lim sohasiga tatbiq etiladi. Bugungi 
kunda ilm-fan, madaniyat va ta'limning turli sohalarida vizualizatsiya fenomeniga 
ko'proq e'tibor qaratilmoqda. Vizual usullarni psixologik fanlarni o'qitishda, shu 
jumladan masofadan o'qitishda qo'llash nuqtai nazaridan etarli darajada ishlab 
chiqilmaganligi qayd etilgan. Ushbu vazifalar umumiy e'tirof etilgan, klassik ta'lim 
tamoyillariga tayangan holda amalga oshiriladigan, oliy maktabda psixologik 
disciplinlarni o'qitishda vizualizatsiyani qo'llash maqsadlari va vazifalarini 
o'rgatadigan bilim-vizual texnologiya ni hal qilish uchun mo'ljallangan. Tajriba shuni 
ko'rsatadiki, 
bilim-vizual 
texnologiyalarni 
qo'llash 
o'quv-kasbiy 
faoliyatni 
rag'batlantirishni kuchaytiradi, talabalarning o'quv materiallarining mazmunini 
o'zlashtirishini yaxshilaydi.