Tabiatshunoslik o‘qitishning amaliy metodlari. Amaliy metod
o‘quv jarayonida o‘quvchilaming turli-tuman faoliyatini yo‘naltirish
bilan belgilanadi.
Amaliy metod og‘ zaki va ko‘ rgazmali metod bilan uzviy bog ‘ langan
(ko‘rsatish, oldinda turgan ish bo‘yicha o‘qituvchining tushunchasi).
Biror amaliy ishdan boshlashdan oldin o ‘qituvchi o‘quvchilar oldi-
348
da topshiriq qo‘yadi va uni bajarish yo‘li haqida ko‘rgazma beradi.
Topshiriqni muammoli tarzda bo‘lgani ma’qul uni yechish jarayoni
da bilim bilan birga o ‘qituvchining amaliy ishi va mantiqiy tafak-
kuri uyg‘unlashib ketadi. Bilimlami o‘zlashtirishda o‘quv jarayonini
amaliy tarzda uyushtirish o‘quvchi mustaqilligi va ijodiy fikrlashini
faollashtiradi. Amaliy ishlar jarayonida faol o‘zlashtirilgan bilimlar
yengil va ongli boTib qolmay ancha mustahkam bo‘ldi. Amaliy metod
shu paytda qoilaniladiki, qachonki faol amaliy va fikrlash faoliyati
natijasida yangi bilimlar olish zarurati tug‘ilganda. Shuningdek, faqat
yangi bilimlar hosil qilish emas, shu bilan birga ulami yangi vaziyatda
qo ilay olish o‘quvchi yoki amaliy ko‘nikmasi hosil bo‘lishiga eri-
shish lozim.
Amaliy metodning bir necha turlari mavjud: kuzatish laboratoriya
tajribalari; tirik mavjudotlami aniqlash va tavsiflash ishlari; priborlar
bilan ishlash; tirik tabiat burchagida va o‘quv tajriba uchastkasidagi
amaliy ishlar.
Kuzatish - bu tabiatdagi predmet va hodisalami maqsadga
yo‘nalgan holda idrok qilishdan iborat bo‘lib, ulaming umumiy va
farq qiluvchi belgilarini qonuniyatlari aniqlanadi. Kuzatish jarayoni
da o‘quvchilarda kuzatuvchanlik ko‘nikmalari shakllanadi. Kuzatish
ilmiy metod hisoblanadi, qaysiki o‘quvchilar ancha murakkab ilmiy
tadqiqot ishlarini - tajribalarini qo‘yishga, o‘tkazishga tayyorlanadi-
lar. Kuzatishda o ‘qituvchi tomonidan aniq vazifa qo‘yilgan boTadi.
Kuzatishlar yakka, guruh hamda frontal shakllarda o‘tkaziladi.
K.D. Ushinskiy, V.P. Vaxterov, L.S. Sevmk, A.Ya. Gerd kuzatish-
ga katta e’tibor bergan edilar. A.Ya. Gerd o‘zining “Maktabda tirik
hayvonlar” nomli kitobida o‘quvchilami kuzatishlar asosidagi hara-
katlari tadqiqot o‘quvchi haqida o‘quv va amaliy topshiriqlami mus
taqil yechish ko‘nikmasi bilan qurollanishini ta‘kidlaydi. Kuzatishlar
natijasida 2-3-4-sinflarda “Kuzatishlar kundaligi” daftari toTdiriladi,
savollarga javob yoziladi. 0 ‘simliklaming o‘sish, rivojlanish, gullash
va hosil berish jarayonlari kuzatiladi.
Tajribalar: - 0 ‘qitish
metodi
bo‘lib,
uning
yordamida
o‘rganilayotgan jism va hodisalar qonuniyatlarini aniqlanadi. Bu-
349
ning uchun unga yangi sharoit yaratib, ta’sir qilinadi. 0 ‘quvchilarda
bu paytda yangi tabiatshunoslik tasavvurlari shakllanadi.
Tajriba materialistik dunyoqarashni shakllantirishda, mantiqiy ta
fakkur va nutqni o‘stirishda katta ahamiyatga ega. Ular yordamida
mavhum tushunchalar oydinlashadi, noma’lum voqeliklarning sir-
lari ochiladi. Masalan, haroratning o‘zgarishiga qarab termometr, si-
mob ustini harakatlantirishini va yana harorat ta’siridagi suvning bir
agregat holatida, ikki holatga o ‘tishini faqat tajriba vositasida aniqlab
o‘rganiladi.
Oddiy tajribalar uy sharoitida murakkablari esa o‘qituvchi tomoni
dan dars jarayonida amalga oshiriladi. Bu paytda o‘quvchilar kuzatish
jarayonini fahmlash, uni natijalarini ta’riflashga o‘rganishlari bilan
qimmatlidir.
