O‘zbekistonda mustaqillikka erishgach, Quva qazilmalariga qiziqish yana ortdi. Yevropada shuhrat qozongan Marv, Qohira va Bag‘dod xalifalariga xizmat qilgan mashhur o‘rta asr astronomi va matematigi Abu-l-Abbos Ahmad ibn Muhammad ibn Qosir al-Farg‘oniyning go‘yo vatani haqidagi savol olimlarni anchadan beri qiynab keladi.Aynan farg‘onalik olim-arxeolog, tarix fanlari nomzodi Gennadiy Ivanov o‘rta asrlar Quva mashhur olimning vatani bo‘lishi mumkinligini aytdi. Aniq ilmiy ma’lumotlar va qadimiy manzilgohga olib borilgan so‘nggi arxeologik ekspeditsiya natijalariga asoslanib, mashhur olimning Quvada bo‘lganligi tasdiqlandi, bu esa 1998 yilda buyuk Farg‘ona vatanida yodgorlik majmuasining ochilishiga sabab bo‘ldi.Yodgorlik majmuasi viloyat markaziga olib boruvchi avtomagistral va qadimiy Shahriston hududi oʻrtasida joylashgan boʻlib, arxeologik qazishmalar parchasi mavjud. Qal'a devori qayta tiklandi va uning fonida butun o'qi bo'ylab favvoralar bilan uzunligi 350 metr bo'lgan ajoyib go'zal bog' tashkil etildi. Shahriston tepaligida Al-Fargʻoniy yodgorligi oʻrnatilgan ayvon oʻrnatilgan boʻlib, undan ikki oval zinapoya pastki bogʻga olib boradi.Bog‘u tokzorlar ko‘milgan go‘zal shahar bo‘lmish Quva bugun ham Farg‘ona vodiysi bo‘ylab sayyohlik yo‘lining yorqin bezakiga aylangan.
Avval qishlog’i
Farg‘ona viloyatining Avval qishlog‘i bu mintaqadagi boshqa qishloqlarga qaraganda ancha oldin paydo bo‘lgan. Uning tarixiy yodgorliklari qadimiy tarixga ega. Qishloq nomi musulmon taqvimining uchinchi oyi Rabi al -Avval nomi bilan bog‘liq - musulmonlar payg‘ambar Muhammad (s.a.v.) tug‘ilgan kunlarini nishonlaydigan oy.
Boshqa bir tahminlarga ko‘ra, Avval qishlog‘ining nomi “mustahkam” degan ma’noni anglatuvchi sogdlarning “avara” so‘zidan kelib chiqqan. Buni “Xojam Podshoh” deb nomlangan kuchli qal‘aning topilgan qoldiqlari tasdiqlaydi. Qishloq X-asr arab geograflari al-Istaxriy, Ibn Havkal va al-Muqaddasning asarlarida tilga olingan. Al-Istaxriy asarida shunday deyilgan: “Avvaliga bu shahar edi, keyin uning atrofida butun bir viloyat qurildi”. Shuningdek, asarida shunday deyilgan: “Avval tog‘etagida joylashgan, u yerda boshqa qishloqlar bor”.O‘rta asrlarda qishloq shahar maqomini yo‘qotdi. Bu mo‘g‘ullar tomonidan kuchli vayronagarchilik tufayli sodir bo‘ldi, chunki ma‘lumki, mo‘g‘ullar o‘zlaridan keyin deyarli hech narsa, shu jumladan Sirdaryoning yuqori oqimlari hududini ham qoldirishmagan.Qo‘qon xonligi davrida Avval qishlog‘i xonlik markazlaridan biriga aylandi. Bu yerga Qo‘qon xoni Xudoyorxon keldi. Uning ukasi, Marg‘ilon sultoni Murodbek Begiy, Avval qishlog‘ida qal‘a qurilishida shaxsan qatnashgan. Boshqacha aytganda, Qo‘qon xonligi davrida qishloq strategik ahamiyatga ega bo‘lgan joylar ro‘yxatiga kiritilgan.
