«favqulodda vaziyatlar va fuqaro muhofazasi» fanidan (MA’ruzalar to‘plami) toshkent

Himoya inshootlari uch xil turga bo‘linadi:
1.Boshpanalar. Ular germetik holda qurilgan bo‘lib, ommaviy zarar yetkazuvchi qurol-yadro zaryadi portlashidan hosil bo‘lgan shikastlovchi omillardan hamda zaharlovchi moddalar va bakterial vosita aerozollaridan to‘liq himoya qiladi.
2.Radatsiyaga qarshi pana joylar radiaktiv zararlanish paydo bo‘lgan joylarda aholini radatsion zararlanishdan himoya qiladi.
Z. Eng oddiy pana joylar - urush vaqtida jang maydonlarida ushbu inshoatlar hamisha yo‘l ostidagi vositalar yordamida quriladi. Fuqaro muhofazasi boshpanalari, yashirin joylar ishlash yoki yashash joylari yaqinida joylashadi.
Boshpanalar, ularning tasnifi, ichki jihozlanishi va tinchlik davrida ulardan foydalanish:
Aholini yadro portlashining hamma omillaridan, shuningdek kiyoviy va bakterial qurollaridan saqlash uchun mo‘ljallangan germetik turdagi himoyalangan binolar boshpanalar deyiladi. Boshpanalar betondan yoki temir betondan yer ostiga quriladi. Boshpanalarning himoya qilish xususiyati 100% gacha bo‘ladi.
Zarba to‘lqini ta’siridan himoya qilish xususiyatiga qarab boshpanalar quyidagi sinflarga bo‘linadi:
1-sinf -5kg/kv sm gacha.
2-sinf - Z kg/kv sm gacha.
3-sinf - 2kg/kv sm gacha.
4-sinf - 1kg/kv sm gacha.
Boshpanalar sig‘imiga qarab quyidagilarga bo‘linadi:
a) kichik boshpana-150 nafar kishilarga mo‘ljallangan;
b) o‘rtacha boshpana-150-450 nafar kishilarga mo‘ljallangan;
v) katta boshpana-450 va undan ortiq miqdordagi kishilarga mo‘ljallangan..
Boshpanalar joylashishiga qarab 2 xil ko‘rinishda bo‘ladi:
a) qurilmalar tarkibida (yer to‘lada);
b) ayrim qurilmalar (mustaqil qurilgan).
Boshpanalar qurilish muddatiga ko‘ra 2 turga bo‘ladi:
a) tinchlik davrida qurilgan boshpanalar;
b) dushman hujumi xavfi tug‘ilganda qurilgan boshpanalar.
Jihozlanishi jihatidan boshpanalar:
-filtr-ventilyatsion qurilmasi bor boshpanalar;
-filtr-ventilyatsion qurilmasiz boshpanalarga bo‘linadi.
Boshpana binolarining tagida yoki yer ostiga alohida quriladi. Boshpanalarning tepasi juda pishiq va mustaxkam, devorlari zarb to‘lqiniga va singuvchi radiatsiyaga chidamli bo‘lishi kerak. Tashqaridan zaharlangan havo kirmasligi uchun germetik ravishda ishlangan bo‘lishi zarur. Boshpanaga kirish uchun Z ta eshik quriladi. Birinchi eshik metaldan pishiq ishlanadi, qolgan 2 tasi gaz o‘tkazmaydigan materiallardan ishlangan bo‘lishi kerak. Eshiklar zich yopilishi uchun chetiga rezina yopishtiriladi. Bu eshiklar orasida 2 ta dahliz hosil qilinadi. Kirish eshiklaridan tashqari, kirish joylari imoratlar qulashi natijasida bekilib qolgan hollarda foydalanish uchun yer tagidan g‘isht, temir-beton teshik quvurlar qurilishi kerak. Boshpanada havo yetarli bo‘lishi uchun filtr-ventilyatsiya qurilma o‘rnatiladi (FVA-49, FVK-1, FVK-2). Bu qurilmalar ikki rejimda ishlashi mumkin: sof va filtr-ventilyatsiya.
1-rejimda havo changga qarshi to‘rsimon filtr bilan tozalanadi. To‘rlar maxsus moy bilan moylanadi. Havo filtrdan o‘tayotgan chang va radiaktiv moddalar to‘rining moy qatlamiga yopishib qoladi. Moy filtrning bitta yacheykasining unumdorligi soatiga 1000-1300 m.kub.
2-rejimda havo zaharli moddalar va bakterologik zaharli moddalar o‘tkazmaydigan niqoblar (protivogaz) bo‘yicha ishlaydigan filtr bilan tozalanadi. Havo miqdori sof ventilyatsiya rejimi bo‘yicha boshqaruv punktida ishlayotgan bir odam uchun 5m Fsoat bo‘lishi kerak. Kuchli yong‘in ehtimoli bo‘lgan hududda joylashgan panajoy atmosferasida kislorodning miqdori pastligi, SO₂ miqdori yuqoriligi yoki kuchli ta’sir etuvchi zaharli modda (KTZM) ning miqdorining oshganligi pana joylarning to‘la izolyatsiyasi va ulardan havoni rengeneratsiya rejimidan foydalanishni ko‘zda tutiladi. (RP-100 rengenerativ moslamalardan foydalanish) RP-100 rengenerativ patronning ishlash tamoyili havo patronidan o‘tayotgan tarkibida kalsiy oksidi bor kimyoviy yutgich bilan reaksiyaga kiruvchi SO₂ gazidan tozalanadi. Reaksiya suv va issiqlik ajralishi bilan kechadi. Rengenerativ patronlardan foydalanishda kislorod yetishmasligini oldini olish uchun pana joyga reduktor orqali uzatiladigan kislorod balonlardan to‘ldiriladi.
Boshpana xonalari bir nechtaga bo‘ladi. Asosiy xona - odamlarni joylashtirish xonasi, yordamchi xona - filtr-ventilyatsion kamera xonasi. Bundan tashqari oziq-ovqat, suv zahirasi xonasi, kislorodli balonlar uchun mo‘ljallangan xona, bufet, dizel elekro-stansiyalar uchun mo‘ljallangan xonalar kiradi.
Boshpanalarda ichimlik suvi quvurlari, kanalizatsiya, telefon, radio, elektr toki, ayrim asboblar va yong‘inga qarshi asboblar bo‘lishi shart. Bundan tashqari DP-5 turidagi dozimetr asbobi va kimyoviy razvetka asboblari ham bo‘lishi kerak. Boshpanaga yashirinuvchilar uchun 0,5-1,8 m. o‘lchamdagi 2 yoki 3 qavatli so‘rilar va o‘tirish uchun 45-55 sm o‘lchamdagi o‘rindiqlar o‘rnatilishi lozim. Bir nafar yashirinuvchi uchun joy me’yori 0,5m.kv. ni tashkil qiladi.
Aholi boshpanaga fuqaro muhofazasi signallari berilganidan so‘ng kirishlari lozim. Boshpanada chekish, shovqin ko‘tarish, hamda lampa yoqish, uy hayvonlarini, qo‘pol buyumlarni olib kirish ma’n etiladi. Shaxsiy himoya vositalarini tayyor holda tutish kerak. Panajoylardan tashqariga radiatsiya darajasi pasayib, hudud to‘la zararsizlantirilgandan keyin signal bo‘yicha chiqishga ruxsat etiladi. Panajoylarda jabrlanganlarga tibbiyot xonasida tibbiy xizmat ko‘rsatiladi. Boshpananing sanitar holatini ana shu post uchun mas’ul shaxslar nazorat qiladi. Boshpanada quyidagi sanitariya gigiena talablari qo‘yiladi:
-panajoylar toza va yaxshi sanitariya holatida bo‘lishi shart.
-panajoylarni har kuni 1% xloramin eritmasi bilan tozalash, vaqti-vaqtida to‘la dezinfeksiya qilish zarur.
Boshpanalarda havo tarkibidagi korbonat angdirid miqdori 1% (35 gacha) -havo harorati – 23 gradus (maksimum 31), nisbiy namlik-70% (maksimum 80%) bo‘lishi kerak. Suv me’yori: 1 kishi uchun 1 sutkaga 10 l., shundan ichish uchun 6 l., sanuzel uchun 4l. Panajoylarda xizmat ko‘rsatish himoya qurilmalarining mas’ul xodimlari zimmasiga tushadi. Har bir pana joyga yetti kishidan iborat xizmat ko‘rsatish zonasi ajratiladi. Zveno boshlig‘i pana joy komendanti hisoblanadi.
Favqulodda vaziyatning oqibatlari barham topgandan so‘ng, aholi panajoylarni tark etishadi. Panajoy xonalari shamollatilib, u yerda yig‘ishtirish ishlari olib boriladi.
Tinchlik davrida panajoylarni madaniy-maishiy inshoatlar (kichik ustaxonalar, ishchilar aholi bilan shug‘illanadigan sinflar, fuqaro muhofazasi o‘quv punktlari, har xil to‘garaklar ishlashi uchun joy, yengil avtomashinalar uchun garaj, savdo va ovqatlanish punktlari omborlari) sifatida foydalanish mumkin. Tinchlik davrida panajoylardan ishlab chiqarish va xo‘jalik extiyojlari uchun foydalanish, ularni himoya xususiyatlari va yashirinuvchilarni qabul qilishga tayyorgarligini buzmaslik kerak.