«favqulodda vaziyatlar va fuqaro muhofazasi» fanidan (MA’ruzalar to‘plami) toshkent

KTZM	Zichligi g/sm.kub	Qaynash harorati
Zaharning xususiyatlari
Zahar konsentra- siyasi, mg/l	Ta’sir vaqti	O‘ldirish konsentra siyasi	Ta’sir vaqti
Xlor	1.56	-34,6	0,01	1 sek	0,1-0,2	1 sek
Fosgen	1,42	8,2	0,05	10 min	0,4-0,5	10 min
Oltingugurt (IV)	1,46	-10	0,4-0,5	50 min	1,4-1,7	50 min
Fosfor Xlorid	1,53	74,8	0,08-0,015	30 min	0,5-1,0	30 min
Is gazi	-	-190	0,22	2,5 sek	3,4-5,7	30 min
Uglerod (IV)	1,26	146	2,5-1,6	1,5	10	1,5
Vodorod Xlorid	0,98	19,4	0,4	10 min	1,5	5 min
Sinil Kislota	0,7	25,6	0,02-0,04	30 min	0,1-0,2	15 min
Ammiak	0,68	-33,4	0,2	6 sek	7	30 min

Favqulodda vaziyat haqida xabar berilgan zahoti:
- tezda kerakli hujjatlar, narsalar, buyumlarni olish;
- 2-3 kunga yetadigan ozik,-ovqat va ichimlik suv olish;
- gaz, elektr va boshqa o‘chirilishi lozim bo‘lgan vositalar o‘chirib, derazalar va eshiklar zich yopilish;
- qishloq xo‘jaligi jonivorlarini xavfsiz joyga ko‘chirish;
- xavfli vaziyat bo‘lishi mumkin bo‘lgan hududdan odamlarni tezlik bilan xavfsiz joyga ko‘chirish kerak.
Xavf tug‘ilishi bilan qilinadigan ishlar:
1. Fuqarolarni xavf to‘g‘risida turli vositalar yordamida ogohlantirish;
2. Qisqa va aniq holda nima qilish kerakligini tushuntirish;
3. Qaysi tomonga, qachon harakat qilish lozimligini aytish va zaharli bulutlar haqida tushintirish (bulut yo‘nalishi);
4. Maxsus vosita bo‘lmagan vaqtda paxta-doka bog‘lami tayyorlab, uni 2% sodaning suvdagi eritmasida shimdirib (agar zahdrli modda - xlor bo‘lsa) yoki 5% limon kislotaning suvdagi eritmasiga shimdirib (agar zaharli modda ammiak bo‘lsa) u bilan nafas olish yo‘lini to‘sib, ko‘rsatilgan yunalishga harakat qilish kerak.
KTZM va radioaktiv avariyalar yuzaga kelishi ehtimoli mavjud tashkilotlar quyidagilarga ega bo‘lishlari shart:
-potensial radiatsiyaviy avariya vaziyatlarini (ular oqibatlari taxmin hamda radiatsiyaviy holatini taxmini ko‘rsatilgan) ro‘yxatga olish;
-radiatsiyaviy avariyalar yuzaga kelganda qarorlar qabul qilish mezonlariga amal qilish;
-fuqarolar va atrof muhitni radiatsiyaviy avariya va uning oqibatlaridan muhofaza qilish tadbirlarining mahalliy davlat hokimiyat organlari, radiatsiyaviy xavfsizlikni ta’minlash sohasida tartibga solishni amalga oshiruvchi davlat organlari bilan kelishilgan rejasini ishlab chiqish;
-radiatsiyaviy avariyadan xabardor qilish va radiatsiyaviy avariya oqibatlarining tugatilishini ta’minlash;
-radiatsiyaviy zararlanishning oldini olish tibbiy vositalari va radiatsiyaviy avariyada jabrlanganlarga birinchi tibbiy yordam ko‘rsatish vositalarini shay holatda saqlash;
-xodimlar (personal) jumlasidan tuziladigan avariya-qutqaruv bo‘limlariga ega bo‘lish.
Ob’ektlarda favqulodda vaziyat vujudga kelish xavfi borligi haqida signal olishi bilan ob’ektlar fuqaro muhofazasi boshliqlari tuzilmalarni yig‘ish, ularni tayyorlik holatiga keltirishni amalga oshiradi va ularni shahardan tashqariga, oldindan tanlangan joylashish yeriga olib chiqib ketish haqida buyruq beradilar. Bu yerda tuzilmalarning komandirlari shaxsiy tarkibining ob’ektda yoki boshqa ob’ektlarda o‘zaro hamkorlik qilish sifatida qutkarish ishini va boshqa kechiktirib bo‘lmaydigan ishlarni o‘tkazish yuzasidan vazifalarni bajarishga tayyorligini ta’minlaydigan bir qancha tadbirlarni amalga oshirdilar.
Favqulodda vaziyat sodir bo‘lganligi hakidagi signalini olinishi bilan ob’ekt fuqaro muhofazasi boshlig‘i buyrug‘iga asosan tuzilmalar joylashgan yerdan tuman fuqaro muhofazasi kuchlari umumiy kalonnasi tarkibida yoki mustaqil tarzda zararlangan o‘choq yaqinidagi yig‘ilish joyiga boradilar. Bu tadbirlarni tashkil etish va o‘tkazishda shaxsan tuzilmalarning komandirlari rahbarlik qiladilar.
Ob’ekt fuqaro muhofazasi shtabi va xizmatlari razvetkadan olingan va kelib tushayotgan holat haqidagi ma’lumotlarni tahlil etadilar, ehtimol tutilgan qutqarish ishlari va boshqa kechiktirib bo‘lmaydigan ishlar hajmini hisob-kitob qiladilar. Ularni bajarish uchun zarur bo‘lgan miqdordagi kuchlar va vositalarni belgilaydilar. Tuzilmalarni ish uchastkalariga olib borishga bevosita rahbarlik qiladilar. Radio va signal vositalari yordamida doim aloqa bog‘lab turadilar va tuzilma hamda berilgan vositalarni boshqarishni amalga oshiradilar. Belgilangan tartib va xavfsizlik choralarini saqlaydilar.
Tuzilmalar komandirlariga vazifalarini topshirgandan keyin ob’ekt boshlig‘i shtabning asosiy tarkibi va fuqaro muhofazasi xizmatlari boshliqlari bilan birgalikda ob’ektlar razvedkasi ortidan zararlanish o‘chog‘iga boradi va bevosita ob’ektda boshqaruv punktni ishini yo‘lga qo‘yadi, shu yerdan turib tuzilmalar, tuman boshqaruv punktlari bilan aloqa bog‘lab turadi.
Ob’ektga yetib kelgandan so‘ng fuqaro muhofazasi boshlig‘i razvedka ma’lumotlari va shaxsiy kuzatishlari buyicha ishlarni bajarishning izchilligini va eng maqsadga muvofiq usullarni, uyumlarda mashinalar o‘tishi uchun joylarni ochishni, mexanizatsiya, yakka tartibdagi himoya vositalaridan foydalanish tartibini belgilaydi, tuzilmalarning vazifalariga aniqlik kiritadi, ishlarni olib borilishini kuzatadi. Boshqarish ketma-ketligi va usullari vayronaliklarning, kommunal-energetika va texnologiya tarmoqlaridagi, falokatlarning tusiga, yong‘in holatiga, radiatsiya darajasiga, joyning gazlar bilan ifloslanganiga yoki KTZM bilan zaharlanganiga, himoya vositalari va ulardagi odamlarning ahvoliga, zarur mexanizatsiya vostilarining mavjudligiga, o‘tish joylarining holati va ishlarini olib borishga salbiy ta’sir ko‘rsatishi mumkin bo‘lgan holatlarni aniqlayda va ularga barham beradi.
Qutqarish ishlari va boshqa kechiktirib bo‘lmaydigan ishlar bir vaqtda o‘tkazilishi juda muhimdir. Bu ishlarni tez va uyushqoqlik bilan o‘tkazish zararlanish o‘chog‘ida bo‘lgan odamlarning hayotini saqlashda hal qiluvchi ahamiyatga ega bo‘ladi. Fuqaro muhofazasi tuzilmalaridan zarbaga uchragan o‘choqlarda ularning ixtisosini hisobga olgan holda foydalaniladi. Tuzilmalardan ana shunday maqsadga muvofiq yuqori unumdorligi va ishlarni tez tugallanishini ta’minlashi mumkin. Zarbaga uchragan o‘choqlarda ishlar asosiy qutkaruv ishlarini birinchi sutka oxirigacha tugallashini hisobga olgan holda uzluksiz ravishda kecha va kunduz olib borish kerak. Qutqarish ishlarini va boshqa kechiktirib bo‘lmaydigan ishlarni olib borishning uzluksizligini ularning ikkinchi smenada olib borish bilan ta’minlanadi.
Smenalardagi ishlarning davomiyligi vaziyatdagi radiatsiya darajasi hududning KTZM bilan zaharlanishini, shuningdek tuzilmalar shaxsiy tarkibi jismoniy holatini xisobga olgan holda belgilanadi. Qutqarish ishlari va boshqa kechiktirib bo‘lmaydigan ishlari avj oldiriladi va ular tugallanguncha olib boriladi. Jarohatlangan odamlarni izlash va qutkarish, qutqaruvchilarning ish uchastkasiga olib kelinishi bilan darhol
boshlanadi. Tuzilmalarning shaxsiy tarkibi shakistlangan odamlarni qutqarish bilan birga ularga birinchi tezkor tibbiy yordamni ko‘rsatishadi. Avariya oqibatida hosil bo‘lgan uyumlarni mexanizatsiya vositalari yordamida tozalanadi.
Sanoat chiqindilari, kimyoviy korxonalarning ish faoliyati, yadro sinovlari, kosmik parvozlar tabiatning muvozanatiga jiddiy taxdid soladi. Yerda hayotning paydo bo‘lishi, hayvonot va tabiat olamining barqarorligi tabiiy mezonlar muvozanatiga bog‘lik. Bizning ana shu muvozanatni buzishga aslo haqqimiz yo‘q, zotan bobolarimizdan meros bo‘lib qolgan bu dunyoni kelajakka bekamu ko‘st yetkazishdek oliy insoniy burchimiz bor.