Fe’l so’z turkumi dtpi pedagogika fakulteti Boshlang’ich ta’lim Yo’nalishi 2-bosqich talabasi Toshboboyeva Nodira Annotatsiya

Fe’l so’z turkumi
DTPI Pedagogika fakulteti Boshlang’ich ta’lim
Yo’nalishi 2-bosqich talabasi
Toshboboyeva Nodira
Annotatsiya: Mazkur maqolada biz fe’l so’z turkumi va unda semantic tasnif masalalari tahlilini amalga oshiramiz va mulohazalarimizni bayon qilamiz.
Kalit so’zlar: til, semantika, tasnim tamoili, fe’lning grammatik mohiyati, gramatik kategoriya, gramatik struktura, fe’l, struktur tasnif, gramatik tasnif, mano-munosabatlar. Fe’lning grammatik mohiyati haqida gapirganimizda shuni ta’kidlash mumkinki, fe’l asosiy so‘z turkumlaridan biri bo‘lib, o‘z ma’nosi, grammatik shakllari va sintaktik vazifalari bilan boshqa so‘z turkumlaridan ajralib turadi. Fe’l ish-harakatni, mavjudlikni, holatni va munosabatni zamon nuqtai nazaridan aniqlagan holda jarayon tarzida voqelik bilan bog‘laydi. Aynan ana shu xususiyati bilan fe’l undan yasalgan otdan farq qiladi. Fe’l barcha tillarda ham faol bo‘lgan so‘z turkumlaridan biridir. Fe’l semantik doirasi keng, lekin, asosan, ish- harakat hamda ish-harakat tasavvurini beradigan holatni anglatadi. Fe’l so‘z turkumining o‘rganilishi boshqa so‘z turkumlariga uzviy bog‘liq. Eng katta so‘z turkumi ham fe’l hisoblanadi. Xorazmda tavallud topgan Mahmud Zamaxshariy tilshunoslikka oid bir qancha asar yozgan.‘‘Muqaddimat-ul adab’’ asari besh qismdan iborat bo‘lib, ot, fe’l, bog‘lovchi, ot o‘zgarishi, fe’l o‘zgarishi tarzida tuzilgan. Zamaxshariy fe’lning o‘zak tarkibiga ko‘ra guruhlanishini ilk bor amalga oshirgan olimdir. Morfologiyani o‘rganishda Zamaxshariyning o‘rni beqiyosdir. Eski o‘zbek adabiy tilining shakklanish tarixini o‘rganishda muhim yozma manbalardan biri ‘‘Tafsir’’ asarida fe’l turkumiga xos so‘zlar juda ko‘p va rangbarang shakllarda qo‘llangan. Ularni eski o‘zbek tiliga xos jihatlari bilan birgalikda , qadimgi turkiy davrlar tili bilan bog‘liq tomonlari ham ko‘rsatilgan. Asarda qayd etilgan fe’l shakllarida shaxs- son, zamon va maylga xos grammatik ma’nolari ifodalangan. Bu asarda fe’lning shaxs-son qo‘shimchalari to‘liq va qisqargan shakllari qo‘llangan va fe'l so‘z turkumi haqida atroflicha ma'lumot keltirilgan. Umumturkiy xususiyatlarni o‘zida jamlagan ‘‘Muhabbatnoma’’ asari eski o‘zbek yozma adabiy tilining namunasi sifatida olimlarimiz qayd qilishgan. Haqiqatdan ham asarda bir qancha morfologik xususiyatlar qayd etilgan. Biz buni fe’l so‘z turkumi haqida keltirilgan ma’lumotlar orqali bilishimiz mumkin. ‘‘Muhabbatnoma’’ asaridagi fe’l shakllarining bir qanchasi eski o‘zbek tiliga mos keladi. Ammo ba’zi bir fe’l shakllarida qo‘llanilgan grammatik vositalar ancha oldingi davrlar tiliga xosligi bilan ajralib turadi. XIV asrda muallifi noma’lum bo‘lgan yana ikkita asar mavjud bo‘lib, bundan birinchisi ‘‘Tarjumon’’ lug‘atidir. Bu lug‘at 76 sahifadan iborat hamda to‘rtta qismdan tashkil topgan. Birinchi qism ismga bag‘ishlangan, ikkinchi qism fe’l mayli va harakat nomi masalasiga, uchinchi qismi turlanish va tuslanish, to‘rtinchi qism esa so‘zning ishlatilishiga bag‘ishlangan. Bu asarning dastlabki uch qismi morfologiyaga bag‘ishlangan bo‘lib, asosan fe’l so‘z turkumi o‘rganilgan. Ikkinchi asar esa ‘‘At- tuhfa’’ asari bo‘lib, unda ham fe’l turkumiga juda keng o‘rin beriladi. Fe’lning nisbat, bo‘lishli- bo‘lishsizlik, shaxs, mayl, zamon kategoriyalari atroflicha yoritiladi. Bu asarda majhul, birgalik, orttirma, o‘zlik nisbatlari haqida fikr yuritilgan. Inglizcha fe'llarning o'ziga xos xususiyati shundaki, rus tilidagi kabi semantik fe'llardan tashqari modal va yordamchi fe'llar, bog'lovchi fe'llar mavjud bo'lib, ular odatda biron bir tarzda tarjima qilinmaydi, ammo qo'shimcha semantik yuk ko'taradi. Inglizcha fe'llarning o'ziga xos xususiyatlaridan biri shundaki, ular to'g'ri va tartibsiz bo'lishi mumkin. Tartibsiz fe'llarning odatdagi fe'llardan farqi shundaki, o'tgan zamon shakllanishi - qo'shimchasini qo'shib sodir bo'ladi. O'tmishdagi yoki kelasi zamondagi tartibsiz fe'l qanday shaklga ega ekanligini bilish uchun lug'atlar, darsliklar va Internetda mavjud bo'lgan maxsus jadvaldan foydalanishingiz kerak. Inglizcha fe'llarning yana bir xususiyati - shaxsiy va shaxssiz fe'llarning mavjudligi. Shaxsiy fe'llar har doim predmet mavjud bo'lsa, gapda predikat vazifasini bajaradi. Shaxssiz fe'llarga, masalan, kesim kiradi. Ular kamdan-kam hollarda predikat vazifasini bajaradilar, qolgan gapning vazifalarini bajaradilar. Ingliz tilidagi fe'llarning o'ziga xos xususiyatlari ularning shakllanish usulini o'z ichiga oladi. Oddiy, murakkab va kelib chiqadigan fe'llar mavjud. Oddiy bo'lganlar faqat so'zning ildizi va oxiridan iborat, masalan, urish - urish. Qo'shma fe'llar so'zlarning ildizlarini qo'shish orqali hosil bo'ladi, masalan, o'sish - o'sish uchun. Hosil bo'lgan fe'llar tarkibida ildizdan tashqari qo'shimchalar va qo'shimchalar mavjud. Misol: yoqtirmaslik - yoqtirmaslik. Ingliz tilini o'rganayotganda, bo'lish fe'liga ko'p vaqt ajratishingiz kerak, bu o'zo'zidan allaqachon xususiyatdir. U to'rt funktsiyani bajaradi, ko'pincha u semantik fe'l va bog'lovchi fe'l rolini o'ynaydi. Ingliz tilidagi har qanday jumla fe'lsiz amalga oshirilmaydi, shuning uchun mavjud bo'lish semantik fe'l bo'lmagan joyda va qo'shma nominal predikat mavjud bo'lganda mavjud bo'ladi, masalan, men o'quvchiman, rus tiliga "I am a student" deb tarjima qilingan. Ingliz tilida modal fe'llar ham mavjud. Ularga alohida e'tibor beriladi, chunki bu nutq qismlari boshqa ingliz fe'llaridan bir qator xususiyatlari bilan ajralib turadi. Ular harakat xarakteristikasining ko'rsatkichlari bo'lib, semantik fe'llar bilan birgalikda ishlatiladi. Masalan, modal fe'l harakatni bajarish uchun talabni ifodalashi kerak. Men maktabga boraman - men maktabga boraman. Men maktabga borishim kerak - maktabga borishim kerak. Modal fe'llarda hech qachon –ing, –s va –es qo'shimchalari bo'lmaydi. Ba'zi hollarda modal fe'llarni ularning ekvivalentlari yoki ularga teng keladigan universal fe'llar bilan almashtirish mumkin. Ekvivalentlar odatda o'tgan va kelasi zamonlarda modal fe'llar o'rniga ishlatiladi. Ekvivalent universal fe'llar, modal funktsiyadan tashqari, boshqalar tomonidan bajarilishi mumkin, shu jumladan semantik. Masalan, ruxsat berish "ruxsat berish, ruxsat berish" deb tarjima qilinadi va may fe'lini almashtirishi mumkin. Shuningdek, modal fe'llar yordamchi fe'llarsiz va to zarrachadan foydalaniladi. Xulosa sifatida shuni aytishimiz mumkinki, qadimdan olimlarimiz fe’l so‘z turkumi ustida o‘z ishlarini olib borgan. Hozirgi kunga qadar bu so‘z turkumi chuqur tahlil qilinmoqda va yangiliklar kiritilmoqda. Fe'l so‘z turkumi juda keng mavzu hisoblanadi. Hech bir so‘z turkumini fe'l so‘z turkumisiz tasavvur qilib bo‘lmaydi. Gapni markazi kesim hisoblanadi va kesim asosan fe'l bilan ifodalanadi. Shuning uchun ham fe'l gapning asosiy mazmunini tashkil qiladi. Bu so‘z turkumi ko‘plab bahs va munozaralarga sabab bo‘lgani uchun hozirgi kunga qadar olimlar tomonidan o‘rganilib kelinmoqda.