FəLSƏFƏ, onun predmeti VƏ CƏMİYYƏTİn məNƏVİ İNKİŞafinda rolu

hürufilik cərəyanı
meydana gəlir. Banisi 
Fəzlullah 
Nəimi
(1330-1394) idi. Əsəri “Cavidannamə” adlanır. Hürufilik ərəbcə hüruf 
sözündən əmələ gəlmişdir, mənası hərflər deməkdir. Hərflərə mistik ilahi məna 
verilməsi bu təlimin başlıca fərqləndirici cəhətidir. Əsas ideya isə Allaha məxsus 
keyfiyyətin təcəssümü, insanın allahlaşdırılması, kainatın əbədiliyinin qəbul 
edilməsidir. Nəticədə Nəimi həbs edilərək, sonralar edam olunmuşdur. Fəzullah 
həbsxanada məşhur «cavidannamə» əsərini yazmışdır. Sözlərin müqəddəsliyini 
irəli sürən həmin əsərdə hürufiliyin başlıca prinsipləri öz əksini tapmışdır. Bəzi 
filosoflar bu cərayanı idealist, bəziləri isə materialist istiqamətə aid edirlər. Əslində 
isə təlim mistik dini cərəyan hesab olunmalıdır. Ayrı–ayrı materialist müddəalar bu 
cərayanı materialist cərəyan hesab etmək üçün kifayət deyildir. «Allah mənəm», 
«Allah mənim özümdədir» fikri də allahın tam inkarı deyil, onun insanda təcəlla 
tapmasının təsdiqidir. Hürufizm tərəfdarları müsəlmançılığın müqəddəs kitabı olan 
Quranın bütün şeylərin məcmusu olduğunu göstərirlər. Allah isə ilkin əsas olmaq 
funkisiyasını itirmir.
Hürufiliyin ən böyük nümayəndəsi 
İmaddəddin Nəsimi 
(1369-1417) 
olmuşdur (Əsl adı Seyid Əli). Azərbaycanın filosofu Şamaxı şəhərində dünyaya 
göz açıb. İlk təhsilini Şamaxıda almış, dövrün elmlərini, dinlərin tarixini, məntiq, 
riyaziyyat və astronomiyanı öyrənmişdir. X əsrdə Bağdadda dara çəkilmiş Həllac 
Mənsurun Sufi görüşlərini təbliğ edən Nəsimi ilk şerini Hüseyn təxəllüsü ilə 
yazmışdır. XIV əsrin sonlarında Azərbayçanda geniş yayılmış hürufi (hürufi 
ərəbçə hərflər sözündəndir) təşkilatları ilə əlaqə saxlamışdır. Fəzlullah Nəiminin 
görüşlərini mənimsəyərək təriqətin fikirlərini təbliğ edən şe'rləri yazmağa başlamış 
və bu vaxtdan e'tibarən Nəiminin təxəllüsü ilə həmahəng deyilən Nəsimi təxəllüsü 
qəbul etmişdir. 1394-cü ildə Nəimi e'dam edildikdən sonra onun 
"Vəsiyyətnamə"sinə əsasən Nəsimi Təbrizə, oradan da Anadoluya (Türkiyəyə) 
getmiş hürufilik ideyalarını yaydığı üçün dəfələrlə zindana salınmışdır. Ömrünün 

---

son illərini Hələbdə yaşamış, orada həbs olunmuş, "kafir", "dinsiz" elan edilərək, 
Misir Sultanının əmri və ruhanilərin fitvası ilə diri-diri dərisi soyulmuşdur. 
Nəsiminin görüşlərində insana məhəbbət, insan şəxsiyətinin azadlığı mövzusu 
başlıca yer tutur. Şair insanı alçaldan, azadlığını buxovlayan feodal dini-əsarət 
əleyhinə alovlu e'tiraz səsini qaldırdı. Nəsimi insanı bir yaradıçı varlıq kimi 
ucaldır, hətta "məndə sığar iki cahan, mən bu cahana sığmazam" deyərək insanın 
qüdrətini tərənnüm edirdi, lakin insanı ilahiləşdirən mütəfəkir onu göylərə 
qaldırmır, konkret insan obrazını nəzərdə tuturdu. Şairin lirik "məni" elə bir
aləmdir ki, bütün kainatın sirləri burada gizlənmişdir. O əzəli və əbədidir, 
dünyada müxtəlif şəkillərdə təzahür edir. İnsan zəkasının, varlığın sirlərini açmağa 
qadir olduğuna dərin inam bəsləyən Nəsimi ideyalarında insanın özünü, beləliklə 
də həqiqəti dərk etməyə çağırırdı. Həyat və kainatın sirlərini dərk etməyə sə'y 
göstərən mütəfəkkir ardıcıl panteizm mövqeyində durur, özündən əvvəlki 
panteistlər kimi ruhun cəmadət (cansız aləm), nəbadət və heyvanatdan keçərək, 
insana doğru inkişafını qəbul edirdi. Nəsiminin fikrincə maddə məhv olmur. Əbədi 
yaşayır, insan öldükdən sonra bitki şəklində yenidən həyata qayıdır. Beləliklə o, 
həyatı əzəli və əbədi adlandırır. Lakin başqa panteistlərdən fərqli olaraq, Nəsimi bu 
fikirləri hürufilik baxımından izah edir. Nəsimi həyat gözəlliklərini təsdiq edən, 
ondan bəhrələnməyə çağıran nikbin ruhlu mütəfəkkirdir. Nəsimi sufilərə tənqidi 
yanaşmış özünü dərk edən, həyatın zövqünü bu dünyada görən, insan qüdrətinə 
inanan, onu həyatın yaradıçısı sayan, insan gözəlliyini təqdir edən hünərli, iradəli 
bir şəxsiyyət olan "arif" obrazını onlara qarşı qoymuşdur. Nəsimi yaradıcılığında 
onu kafirlikdə, dinsizlikdə təqsirləndirən ideya düşmənləri ilə mübarizəsi 
əhəmiyyətli yer tutur. O, insanlar arasında dini e'tiqadlarına görə ayrı-seçkilik,
düşmənçilik salan "əyri nəzər" din xadimlərini qətiyyətlə izləyir, bütün 
xalqları bir e'tiqada, dostluğa səsləyirdi. Böyük Nəsiminin rübailərində hürufiliyin 
müddəaları, həyat və kainat haqqında düşüncələri yığcam və məntiqi bir dildə ifadə 
olunmuşdur. Nəsiminin əsərləri hələ sağlığında Azərbaycanda, Yaxın Şərqdə, 
İraqda, Kiçik Asiyada və Suriyada, eləcə də Orta Asiyada uyqurlar içərisində 
şöhrət tapmışdır.