FəLSƏFƏ, onun predmeti VƏ CƏMİYYƏTİn məNƏVİ İNKİŞafinda rolu

3. Eynəlqüzat Miyanəçinin fəlsəfəsi baxışları. 
XII əsrdə sufizmdə (mistika) 
panteizmə (allahı təbiətlə eyniləşdirən dini fəlsəfi dünyagörüşü) meylin gücləndiyi 
şəraitdə Azərbaycan filosofu 
Eynəlqüzat Abdulla Miyanəçi
(1099-1131) özünün 
mükəmməl fəlsəfi sistemini yaratmışdır. O, Ömər Xəyyam və başqa görkəmli 
alimlərdən təhsil alıb, səmərəli yaradıcılıq yolu geçmişdir. Filosofun iyirmi dörd 
yaşına qədər yazdığı əsərlərdə ədəbiyyat, hədis, təfsir, hüquq, kəlam, habelə 
peripatetizm məsələləri əsas yer tutur. Eynəlqüzat Miyanəçinin ondan sonra 
qələmə 
aldığı 
«Həqiqətlərin 
məğzi» 
(«Zübdat 
əl-həqaiq»), 
«Müqəddimələr»(«əmhidat») və «Qəribin şikayəti» («Şəkva əl-qərib») kitablarında 
sufizmin müxtəlif aspekləri işıqlandırılmış, ona bitkin fəlsəfi məzmun verilmişdir. 
E.Miyanəçinin panteist fəlsəfəsində «varlıq bütün mövcudatı ehtiva edən 
ümumi qisimlərə bölünür». Burada ayrı-ayrı şeylər aləmi eyni zamanda bütövlükdə 
həm vahid, həm də çox olan mütləq sonsuz varlığın – Allahın xarici təzəhürləridir. 
Filosof bunu belə bir missalla aydınlaşdarır: «Bil ki, Günəş vahid olsa da ondan 
çıxan şüalar çoxdur. Haqdır ki, deyilə: Günəş çoxdur, şüalar isə vahiddir». 
E.Miyanəcinin təsəvvüründə Allah saysız-hesabsız atributlara malik 
substansiyadır. Bununla belə, atributlar yalnız sustasiyadan deyil, həm də bir-
birindən ayrılmazdır. O deyir: «Bu atributlar mövcudatın nisbətlərinin saysız-
hesabsızlağına görə saysız-hesabsızdır». 
Panteist filosof kreatsionizmi (dünyanın guya bir ilahi hökm ilə heçdən xəlq 
olunması haqqındakı dini tə'limi) məqbul saymadığı kimi, emanasiya nəzəriyyəsini 
də kəskin tənqid etmişdir. Bu nəzəriyyəni qəbul edən ərəb dilli peripotetiklərin 
tə'liminə görə yalnız vacib varlıq deyil, habelə mümkün varlıq da başqa bir şeyin 
varlığı üçün səbəb olur. Bu isə Eynəlquzat Miyanəçinin fikrincə fəlsəfi manizmin 
əsasını dağıdır. Azərbaycan filosofunun varlıq tə'limində Allah hər şeyin yeganə 
səbəbidir. Hər şey onun sayəsində mövcuddur. "Mövcudatın varlığı haqqın 
varlığından xaric deyildir, əksinə o elə odur", yə'ni mövcudatın varlığı allahın 
varlığıdır, - deyən filosof ardıcıl manizm mövqeyində durmuşdur. Qeyd etmək 
lazımdır ki, ayrı-ayrı şeylərin substansional müstəqilliyinin inkarı bütün panteist 
filosofların varlıq tə'limi üçün səciyyəvi xüsusiyyətdir. 
Eynəlquzat Miyanəçinin idrak nəzəriyyəsində idrakın hissi, əqli və intuitiv 
formaları qəbul edilir. Duyğu kimi əqlin də obyektiv həqiqəti, şeylərin düzgün 
inikasını verə bilməsini təsdiq edən filosof yalnız intuisiyanın köməyilə anlaşılan 
şeyləri ya substansiya ilə əlaqədar olan sahəyə aid etmiş, ya da ümumiyyətlə, 

---

formal məntiqin qayda-qanunlarıilə izah edilə bilməyən məsələlər sayılmışdır. 
Panteist filosofun tə'limində güclü ifadə olunmuş dialektika ünsürləri vardır. 
Mütəfəkkir şeyləri və hadisələri daim dəyişmədə meydana çıxma və yox olmada 
təsəvvür edir, onlarda daxili ziddiyyətli çəhətləri, meylləri görürdü. 
Eynəlquzat Miyanəçinin tə'limi Yaxın və Orta Şərq ölkələrində azad 
fikirliliyin və panteist ideyaların yayılmasına böyük tə'sir göstərmiş, fəlsəfə 
tarixində silinməz iz buraxmışdır. Onun əsərləri zəminində İbn Ərəbi, İbn əl-Fariz, 
Mahmud Şəbustəri, İmadəddin Nəsimi və başqa örkəmli sufi-panteist 
mütəfəkkirlər yazıb-yaratmışlar. Böyük Nəsiminin "Aləmül qeybin vücudu 
kainatın eynidir", "həm cahanam, həm cahanın eyni və mahiyyəti" və i.a. panteist 
məzmun daşıyan kəlamları Eynəlquzat Miyanəçinin fəlsəfəsi ilə bilavasitə bağlıdır.