FəLSƏFƏ, onun predmeti VƏ CƏMİYYƏTİn məNƏVİ İNKİŞafinda rolu

Siracəddin Ürməvinin fəlsəfi baxışları
. XIII əsrdə yaşamış azərbaycan 
filosoflarından biri də Siracəddin Urməvi (1198-1283) olmuşdur. 
Siracəddin 
Mahmud Əbubəkr oğlu Urməvi
Azərbaycanın körkəmli məntiqçi, təbiətşünas 
filosofdur. Mənbələrdə Siracəddin Urməvinin çox əsəri haqqında məlumat verilir: 
Məntiqə və fəlsəfəyə dair "Nurların doğuşları", "Hikmət incilikləri", "Həqiqətin 
bəyani", "Metodlar", "Ziddiyyətin misallarına dair traktat", "Dialektika təliminə 
dair traktatlar" və s. Filosof bu əsərlərdən savayı İbn-Sinanın "İşarələr və qeydlər", 
Əfzələddin Xunəçinin "Məntiqə dair xülasə" kitablarına, habelə başqa traktatlara 
şərhlər və haşiyələr həsr etmişdir. 
Azərbaycan mütəfəkkirinin əsərləri içərisində daha geniş şöhrət tapan 
"Nurların doğuşları" kitabıdır. Alimlər bu kitabı məntiqə, fəlsəfəyə dair ən yaxşı 
əsərlər sırasına salmış, onun görkəmli filosoflar, məntiqçilər tərəfindən yüksək 
qiymətləndirildiyini yazmışlar. Yaxın və Orta Şərq ölkələrində zəngin bilik 
mənbəyi olan "Nurların doğuşları" kitabına aid şərh və haşiyələrin sayı 30-dan 
çoxdur. Siracəddin Urməvi özünün varlıq təlimi, idrak nəzəriyyəsi və məntiq ilə 
şərq peripatetizmini zənginləşdirmişdir. Filosof varlığın Fərabi, İbn Sina və 

---

Fəhmən tərəfindən köstərilən vacib və mümkün cisimlərə bölündüyünü qəbul 
etmiş, səbəb və nəticə əlaqədarlığında onların hər ikisini əzəli və əbədi saymışdır: 
"əzəli olan şey məhv olmaz, çünki əzəli ya vacib varlıq, ya da vacib varlığın 
nəticəsidir". Filosof bu fikrin üzərində dayanaraq bir daha yazır: "Vacib varlığın 
nəticəsinin məhv olması qeyri-mümkündür". Siracəddin Urməvi hərəkət, məkan və 
zaman kateqoriyalarının aydınlaşdırılmasına mühüm yer vermiş, onların hər birinin 
şərhinə "Nurların doğuşları" kitabında xüsusi fəsil ayırmışdır. Filosof digər şərq 
peripatetikləri kimi hərəkət, kəmiyyət, keyfiyyət, məkanı vəziyyətə görə 
müəyyənləşdirmiş, onların müxtəlif növlərini göstərmmşdir. O, elm öyrənməyi, az 
bilikdən mükəmməl biliyə keçməyi, habelə sevinməyi, kədərlənməyi, rəğbət 
bəsləməyi, nifrət etməyi və s. halları da hərəkət növləri bilmişdir. Siracəddin 
Urməvi maddi aləmin ayrı-ayrı cəhətlərini, keyfmyyətlərini araşdırarkən bir sıra 
qiymətli təbii-elmi fikirlər söyləmişdir. Kainatın geosentrik nəzərmyyəsini qəbul 
edən alimin təsəvvüründə maddi aləmi iç-içə yerləşmiş göylər, onların planetləri və 
yer kürrəsi təşkml edir. Onun fikrincə ulduzlar üzükdə qiymətli qaş kimi göy
sferalarında qərar tutmuşdur. Təbiətşünas filosof göstərir ki, göylərin dövrləri 
arasında müəyyən zaman fərqləri mövcuddur. Hər göyün iki nöqtədə dövrü olur, 
onu qütb adlandırırlar. Göylərin dövrləri müəyyən saylarla hesablanır. Belə ki, bir 
dövrü Ay göyü bir ayda, Günəş göyü bir ildə, Yupiter göyü 12 ildə, Saturn göyü 30 
ildə başa vurur. Göylərin hərəkət sür'əti onların kiçikliyindən, yaxud 
böyüklüyündən asılı deyildir. 
Siracəddin Urməvi Yer kürəsinə mövcud planetlərdən biri kimi baxmaqla 
yanaşı, ona məskənimiz olması cəhətdən xüsusi diqqət yetirmiş, insanı əhatə edən 
şeylər və hadisələr haqqında maraqlı mühakimələr yürütmüşdür. O, göy 
cisimlərinin, ilk növbədə Günəşin və Ayın yerə tə'siri, yerdəki həyat üçün mühüm 
amil olması barədə də söz açmışdır. Siracəddin Urməvinin idrak nəzəriyyəsində 
hissin (duyğuların) və əqlin rolu, bir-birinə münasibəti düzgün qiymətləndirilmiş, 
insanın bilikləri, hissi və məntiqi idrak yolu ilə əldə etməsi göstərilmişdir. 
Azərbaycan filosofunun yaradıcılığında məntiqə dair əsərlər daha çoxdur. 
Onun fikrincə, məntiq mə'lum (bilavasitə) bilikdən məchul (vasitəli) biliyə 
keçərkən insanı təfəkkür xətalarından qoruyan qanundur. 
Siracəddin Urməvinin zəngin fəlsəfi irsi, təbii-elmi fikirləri, xüsusən dərin 
məzmunlu məntiq tə'limi əsirlər boyu alimlər üçün böyük örnək olmuşdur.