Fənn: Farmakologiya Müəllim: Rəsulova Aytən

SƏRBƏST IŞ

Fənn:Farmakologiya

Müəllim:Rəsulova Aytən
Kurs,qrup: 1 kurs,Tibb bacısı 4
Mövzu: Xolinergik sinapslara təsir göstərən dərman maddələri
Xolinergik sistemin neyromediatoru astilxolindir. Asetilxolin xolinergik neyronlarda asetil koenzim A və xolindən xolin asetiltransferaza (mitoxondrial mənşəli ) fermentinin katalizatorluğu ilə biosintez olunur.

Əmələ gəlmiş Asetilxolin sinaptik vezikullarda toplanır. Bu vezikullar minlərlə asetilxolin molekulu saxlaya bilər.

Sinir implusları asetilxolinin sinaptik boşluğa ifraz olunmasına səbəb olur. Sinaptik boşluğa ifraz olunan asetilxolin buradakı müxtəlif xolinoreseptorlarla qarşılıqlı əlaqədə olur.
Asetilxolin biosintezi:

Mövcud məlumatlara görə, sinir-əzələ sinapslarının xolinergik reseptoruna ion (natrium) kanalını əhatə edən və lipid membranının bütün qalınlığından keçən 5 protein alt bölməsi (α, α, β, γ, δ) daxildir. iki molekulasetilkolinion kanalının açılmasına və postsinaptik membranın depolarizasiyasına səbəb olan iki α-alt bölməsi ilə qarşılıqlı əlaqə qurur.
Müxtəlif lokalizasiyanın xolinergik reseptorları farmakoloji maddələrə qeyri-bərabər həssaslığa malikdir. Xolinergik reseptorlar nikotin və muskarin olmaqla iki yerə ayrılır.Milçək göbələyinin (Amanita muscaria) tərkibindəki alkaloid olan muskarinin təsirindən aktivləşən muskarin reseptorları və tütün yarpaqlarında olan nikotinə həssas nikotin reseptorları təsiredici liqandlara uyğun olaraq adlandırılmışdır.

• 
  muskarinik xolinergik reseptorlarm-xolinergik reseptorlar(muskarin bir sıra zəhərli göbələklərin alkaloididir, məsələn, milçək göbələyi),
  
• 
  nikotinə həssas xolinergik reseptorlarn-xolinergik reseptorlar(nikotin tütün yarpaqlarından alınan alkaloiddir).
  

M-xolinergik reseptorlar postqanglionik xolinergik (parasimpatik) liflərin uclarında effektor orqanların hüceyrələrinin postsinaptik membranında yerləşir. Bundan əlavə, bu reseptorlara avtonom neyronlarda (qanqliya və mərkəzi sinir sistemində - beyin qabığında, retikulyar formasiya) rast gəlmək olar. Fərqli lokalizasiyalı m-xolinergik reseptorlarının heterogenliyi nəticəsində onlar farmakoloji maddələrə qarşı qeyri-bərabər həssaslığında göstərir.
M-xolinergik reseptorların aşağıdakı növləri fərqləndirilir:

• 
  mərkəzi sinir sistemində və vegetativ ganglionlarda yerləşən M₁-xolinergik reseptorlar;
  
• 
  m2-xolinergik reseptorlar- ürəkdəki m-xolinergik reseptorların əsas alt növü; bəzi presinaptik m2-xolinergik reseptorlar asetilkolinin sərbəst buraxılmasını azaldır; Ürəkdə yerləşən M₂ xolinergik reseptorlar;
  
• 
  Saya əzələlərdə, əksər ekzokrin vəzlərdə yerləşən M₃ xolinergik reseptorlar.
  

M-xolinergik reseptorlara təsir edən məlum farmakoloji maddələrin əsas təsiri onların postsinaptik m2- və m3-xolinergik reseptorları ilə qarşılıqlı təsiri ilə bağlıdır.
N-xolinergik reseptorlar qanqlion neyronların postsinaptik membranında bütün preqanglionik liflərin uclarında (simpatik və parasimpatik qanqliyalarda, adrenal medullada,karotid sinus zonası, skelet əzələlərinin və mərkəzi sinir sisteminin son lövhələri (neyrohipofizdə, Renşou hüceyrələrində və s.) yerləşir. Müxtəlif n-xolinergik reseptorların farmakoloji aktiv maddələrə həssaslığı eyni deyil. Belə ki, avtonom qanqliyaların n-xolinergik reseptorları (neyron tipli n-xolinergik reseptorlar) skelet əzələlərinin n-xolinergik reseptorlarından (əzələ tipli n-xolinergik reseptorlar) əhəmiyyətli dərəcədə fərqlənir. Bu, ganglionların selektiv blokadasının (qanqlioblokatorlar) və ya sinir-əzələ ötürülməsinin (kurareyəbənzər maddələr) mümkünlüyünü izah edir.
Presinaptik xolinergik və adrenoreseptorlar neyroeffektor sinapslarda asetilxolin ifrazının tənzimlənməsində iştirak edirlər. Onların qıcıqlanması asetilxolinin sərbəst buraxılmasına mane olur.
N-xolinergik reseptorlarla qarşılıqlı əlaqədə olan və onların konformasiyasını dəyişən asetilxolin postsinaptik membranın keçiriciliyini artırır. Asetilkolinin təsiri ilə natrium ionları hüceyrəyə nüfuz edir, bu da postsinaptik membranın depolarizasiyasına səbəb olur. Əvvəlcə bu, fəaliyyət potensialı yaradan yerli sinaptik potensialla özünü göstərir. Sonra sinaptik bölgə ilə məhdudlaşan yerli həyəcan hüceyrə membranına yayılır. M-xolinergik reseptorların stimullaşdırılması zamanı G-zülalları və ikinci dərəcəli xəbərçilər(siklik adenozin monofosfat– cAMP; 1,2-diasilqliserin; inozitol (1,4,5) trifosfat) ortaya çıxır.
Asetilxolin təsiri çox qısamüddətlidir, çünki o, asetilkolinesteraza fermenti tərəfindən sürətlə hidrolizə olunur (məsələn, sinir-əzələ sinapslarında və ya avtonom qanqliyalarda olduğu kimi, sinaptik yarıqdan yayılır).Xolin, asetilxolin hidrolizi zamanı əmələ gəlir, əhəmiyyətli miqdarda (50%) presinaptik sonluqlarla tutulur, sitoplazmaya daşınır və burada yenidən asetilxolin biosintezi üçün istifadə olunur.
M-xolinergik reseptorlar membranlarda lokallaşdırılmışdır:
1) postqanglionik parasimpatik liflərlə innervasiya edilən hüceyrələr (ürəyin keçirici sistemi, gözlər, xarici sekresiya vəziləri, hamar əzələ hüceyrələri, o cümlədən bronxlar və mədə-bağırsaq traktının);
2) xolinergik tipli postqanglionik simpatik liflərlə innervasiya edilən tər vəzi hüceyrələri;
3) mərkəzi sinir sisteminin bəzi hissələrinin neyronları (beyin qabığı, retikulyar formasiya və s.).
N-xolinergik reseptorlar lokallaşdırılmışdır:
1) simpatik və parasimpatik qanqliyaların neyronlarında;
2) karotid sinus glomeruli (karotid arteriyaların bölməsində yerləşir);
3) skelet əzələ hüceyrələrində;
5) MSS-nin bəzi hissələrinin neyronlarında.
Kimyəvi (farmakoloji daxil olmaqla) maddələr sinaptik ötürülmə ilə əlaqəli müxtəlif proseslərə təsir göstərə bilər:

• 
  asetilxolin sintezi;
  
• 
  vasitəçinin sərbəst buraxılması (məsələn, karbaxolin presinaptik sonluqlar səviyyəsində asetilkolin, həmçinin vasitəçinin sərbəst buraxılmasına mane olan botulinum toksininin sərbəst buraxılmasını gücləndirir);
  
• 
  asetilxolinin xolinergik reseptorlarla qarşılıqlı təsiri;
  
• 
  asetilxolin fermentativ hidrolizi;
  
• 
  asetilxolin hidrolizi zamanı əmələ gələn xolinin presinaptik ucları ilə tutulması (məsələn, neyronların qəbulunu maneə törədən hemixolinium - xolinin presinaptik membran vasitəsilə daşınması).
  

Xolinolitik preparatlar ekstrapiramidal pozğunluqların müalicəsində istifadə olunur (o cümlədənneyroleptiklərin səbəb olduğu). Bundan əlavə, Parkinson xəstəliyi, Kiçik xəstəliyi, spastik iflic,parezpiramidal xarakter, sklet əzələləei spazmı, mədə və onikibarmaq bağırsaq xoraları, enurez və bronxial astma müalicəsində istifadə olunur.
Antixolinergik dərmanlardan biri olan trospium xlorid də həddindən artq sidik qaçırma (enurez) müalicəsində istifadə edilir. Asetilxolin kimi təsir göstərən dərman maddələrinə xolinomimetiklər (yunan dilindən mimeticos - təqlid) deyilir və aşağıdakı qruplara bölünür:
1) M- və N-xolinomimetiklər (həm M-, həm də N-xolinergik reseptorlara təsir göstərir);
2) M-xolinomimetiklər (yalnız M-xolinergik reseptorlar);
3) N-xolinomimetiklər (N-xolinergik reseptorları stimullaşdıran);
Xolinergik reseptor blokatorları - antixolinergiklər
1) M- və N-antixolinergiklər - M- və N-xolinergik reseptorları bloklayır;
2) M-xolinolitiklər - M-xolinergik reseptorların bloklanması;
3) N-antixolinerjiklər - N-xolinergik reseptorları bloklayır.
Əksər xolinergiklər kimyəvi quruluıuna görə asetilxolinə bənzər olub xolinergik reseptorla qarşılıqlı əlaqədə olurlar. Onlar əsaslar, efirlərdir və üçlü və ya dördlü amid qruplarını ehtiva edirlər. Üçlü azot birləşmələri dissosiasiya olunmur, yağlarda yaxşı həll olunur. mədə-bağırsaq traktında asanlıqla sorulur, qan-beyin baryerinə nüfuz edir və buna görə də mərkəzi sinir sisteminə təsir göstərə bilər. Dördlü azot tərkibli birləşmələrdə üç valentliyin möhkəm bağlandığı tetravalent azot var, dördüncüsü isə anionlarla, məsələn, turşularla ion rabitəsi yarada bilər. Bu birləşmələr yağlarda zəif həll olunur, həzm sistemində praktiki olaraq sorulmur, qan-beyin baryerini keçmir və buna görə də beyin və onurğa beyninə təsir göstərmir.