FəNN: makroiQTİsadiyyat

4. Iqtisadiyyatın dövlət tərəfindən tənzimlənməsinin forma və metodları.

Planlı iqtisadiyyat şəraitində direktiv planlaşdırma-dan istifadə olunduğu halda, bazar iqtisadiyyatına keçid dövründə tənzimləmənin aşağıdakı formalarından istifadə edilir: 1)dövlət sifarişi; 2) indikativ (tövsiyə xarakterli) planlaşdırma; 3) strateci planlaşdırma; 4)proqramlaşdırma; 5) proqnozlaşdırma və i.a.

Dövlət tərəfindən tənzimləmənin əsas formalarından olan direktiv planlaşdırmadan keçmiş SSRI-də və digər sosialist ölkələrində uzun müddət istifadə edilmişdir.
Direktiv planlaşdırmada ölkənin iqtisadi və sosial in-kişaf planı qanun qüvvəsinə malik olur və iqtisadiyyatın bü-tün pillələri-müəssisələr, sahələr, regionlar üçün məjburidir. SSRI-də direktiv planlaşdırma dövründə dövlətin iqtisadiy-yata müdaxiləsinin ən yüksək həddinə nail olunmuşdu.
Direktiv planlaşdırma iqtisadi fəaliyyət azadlığını və qərarların qəbul olunmasında təşəbbüskarlığı məhdudlaş-dırırdı. Bu zaman dövlət əsas etibarilə maddi ehtiyatların bölüşdürülməsi, habelə istehsal və istehlakın inzibati yolla idarə edilməsi vəzifələrini yerinə yetirirdi. Çünki müəssisələr dövlətə məxsusdur və istehsal dövlət planları əsasında hə-yata keçirilirdi. Başqa sözlə, hər bir müəssisə üçün tapşırıq mərkəzi plan orqanları tərəfindən myəyyən olunurdu. O zaman hər bir malgöndərənin özünün istehlakçısı var idi, onlar bir-birilərini yaxşı tanıyırdılar.
Planlaşdırma texniki normativlərin və maddi balan-sların köməyilə aparıldığına görə dəyər, maliyyə balansları yalnız əlavələr kimi işlənib hazırlanırdı. Belə planlaşdırma mürəkkəbləşən iqtisadiyyatın obyektiv tələblərinə javab vermirdi.
Planlaşdırmanın əsas forması beşillik planların işlə-nib hazırlanmasından ibarət olmuşdur ki, bunlar da illik planlara bölünmüşdür. Kontrol rəqəmləri və beşillik plan-ların direktiv sənədlərini də planlaşdırmanın bu formasına aid etmək olar. Iqtisadiyyatın inkişaf etdirilməsinin məqsədi və əsas istiqamətləri kontrol rəqəmlərlə müəyyən edilirdi. Iqtisadiyyatın inkişaf etdirilməsinə dair dövlət planı haq-qında Qanun SSRI Ali Soveti tərəfindən təsdiq olunurdu.
Dövlət sifarişi bazar münasibətlərinə keçidin baş-lanğıjında qlobal direktiv planlaşdırmadan məhdud plan-laşdırmaya keçilməsi deməkdir.
Tənzimləmənin dövlət sifarişi formasından keçən əsrin 20-ji illərində xariçi ölkələrdə və keçmiş SSRI-də geniş istifadə olunmuşdur. Lakin dövlət sifarişinin yerinə yetiril-məsi heç də həmişə satışla və maliyyə resursları ilə təmin olunmur və buna görə də istehsalçı müəssisə üçün faydalı deyildi. Qərb ölkələrində firmalar dövlət sifarişi uğrunda öz aralarında rəqabət aparır, sovet müəssisələri isə bütün jid-di-jəhdlə bu prosesdən kənarda qalmağa səy göstərirdilər.
Dövlət sifarişləri ABŞ-da daha geniş yayılmışdır. Təsərrüfatçılığın bu forması sənayenin yeni-yeni sahələrinin (elektron, aerokosmik, atom və. i.a.) meydana gəlməsi ilə əlaqədardır.