Fənn: Məktəb təliminə hazırlıq Qrup: mq2-19 Müəllim

Məktəb təliminə hazırlıq dövründə savad təlimi.

Məktəbəqədər təhsilin əsas məqsədi uşağın hərtərəfli inkişafıdır. Savadlılıq təliminə hazırlıq prosesində sinifdə həyata keçirilən vəzifələr aşağıdakı kimi tərtib oluna bilər: uşaqları “səs”, “heca”, “söz”, “cümlə” anlayışları ilə tanış etmək; şagirdləri əsas biliklərə yiyələndirmək. sözün fonemik (səs) quruluşunun xüsusiyyətləri; uşaqları sözlərin və cümlələrin modelləri (sxemləri), səsləri ifadə etmək üçün xüsusi simvollar ilə tanış etmək; uşaqlara sözləri adlandırmağı və seçməyi öyrətmək, obyektlərin, hərəkətlərin, işarələrin adlarını təyin etmək. obyekt; uşaqlara səsləri keyfiyyət xüsusiyyətlərinə görə (saitlər, sərt və yumşaq samitlər, səssiz və səsli samitlər) müqayisə etməyi öyrətmək, sözləri səs tərkibinə görə müqayisə etmək; uşaqlara sözlərin heca artikulyasiyasını, sözdən hecaları ayırmağı, sözlərdə vurğu ifadə etməyi, Vurğulu hecanın təyin edilməsi, sözlərin deşifrəsini qulaq vasitəsilə öyrətmək, onların sayını və ardıcıllığını müəyyənləşdirmək, cümlələr, o cümlədən verilmiş söz sayı ilə qurmaq.Qrammatik cəhətdən düzgün nitqin mənimsənilməsi uşağın təfəkkürünə təsir göstərir. Daha məntiqli, ardıcıl düşünməyə, ümumiləşdirməyə, konkretdən yayınmağa, fikirlərini düzgün ifadə etməyə başlayır.

Qrammatik cəhətdən düzgün nitqin formalaşdırılması yolları: savadlı nitq nümunələrinin verilməsi, əlverişli dil mühitinin yaradılması; böyüklərin nitq mədəniyyətinin artırılması; səhvlərin qarşısını almağa yönəlmiş çətin qrammatik formalarda uşaqların xüsusi hazırlığı; şifahi ünsiyyət praktikasında qrammatik bacarıqların formalaşdırılması; qrammatik səhvlərin düzəldilməsi.

Hazırda uşaqların savadlılığa hazırlanması problemi xüsusilə aktualdır. Belə görünür ki, uşağın nitqi başa düşüləndir və ona xüsusi tələblər qoyulana qədər məktəbəqədər yaşda ünsiyyətdə çətinlik yaratmır. Nitqin inkişafındakı kiçik sapmalar valideynləri narahat etmir, lakin məktəb təhsilinin başlanğıcı ilə hər şey kəskin şəkildə dəyişir. Artıq oxumağı və yazmağı öyrənmənin ilkin mərhələlərində uşaqlar əhəmiyyətli çətinliklər yaşayır, səhvlərlə yazırlar və nəticədə zəif qiymətlər, məktəbə mənfi münasibət, davranışda sapma, artan yorğunluq və nevrozlar.

Bu problemin aktuallığının digər səbəbi məktəblərin, xüsusən də gimnaziya və liseylərin gələcək birinci sinif şagirdlərinə tələbatının artmasıdır. Tələblərdən biri savadlılığa yiyələnməyə hazır olmasıdır ki, bu da uşağın məktəbə getməzdən əvvəl səs-əlifba-rəqəm, səs-heca və leksik-sintaktik təhlil və sintezi mənimsəməsini əhatə edir.

Bundan əlavə, birinci sinifdə əlifba dövrü uşaqların həyat və təlim şəraitinə uyğunlaşma dövrləri ilə üst-üstə düşür. Tədris təcrübəsi göstərir ki, oxuyan uşaqlar özlərini daha inamlı hiss edirlər və daha çox perspektivə malikdirlər uğurlu öyrənmə məktəbdə.

Həmçinin, uşaqların savadlılığı mənimsəməyə hazırlanması üzrə dərslər ümumi inkişaf xarakteri daşıyır, psixi proseslərin inkişafına, aktiv zehni fəaliyyətə, uşağın şəxsiyyətinin səmərəliliyinin, mənəvi və estetik keyfiyyətlərinin artmasına kömək edir.

Bu problem məni qrupumda “Qramoteyka” dərnəyi yaratmağa sövq etdi

Bizim dövrümüzdə pedaqoji xidmətlərin "bazarı" çox müxtəlif və kortəbii xarakter daşıyır: savadlılığın öyrədilməsi üçün bir çox müəllif hüquqları proqramları və metodik inkişaflar meydana çıxdı və həmişə yüksək keyfiyyətli deyil. Əlbəttə ki, məktəbəqədər uşaq üçün faydalı olan üsullar var, lakin arzu olunan məqsədə aparacaq olanlar da var (onlar uşağa oxumağı və yazmağı öyrədəcəklər, ancaq uşağın özünü inkişaf etdirməyəcəklər.

Bu sahədə inkişaf dedikdə, uşağın ana dilini üzvi və vaxtında mənimsəməsi, yazıda savadın əsaslarını bilməsi, əqli inkişafı başa düşülür.

Məktəbəqədər uşaqlara savadın öyrədilməsi üzərində işləyərkən mən N. S. Varentsovanın "Məktəbəqədər uşaqlara oxumağı və yazmağı öyrətmək" proqramını əsas götürürəm, proqram D. B. Elkonin və L. E. Zhurova tərəfindən yaradılmış metodologiyaya əsaslanır. Uşağı dilin fonem (səs) sistemi ilə tanış etmək təkcə oxumağı öyrətmək üçün deyil, həm də ana dilinin bütün sonrakı öyrənilməsi üçün vacibdir.

Proqramın məzmunu məktəbəqədər uşaqların yaş xüsusiyyətləri nəzərə alınmaqla qurulur. Uşaqlar ana dilinin müəyyən qanunlar sistemini dərk edir, səsləri eşitməyi, saitləri (vurğulu və vurğusuz, samitləri (sərt və yumşaq, sözləri səsə görə uyğunlaşdırır, sözləri hecalara bölür) ayırmağı öyrənirlər. Sonradan uşaqlar nitq axınını bölməyi öyrənirlər. cümlələrə, cümlələri sözlərə çevirmək, rus əlifbasının hərfləri ilə tanış olmaq, onlardan söz və cümlələr qurmaq, yazının qrammatik qaydalarından istifadə etməklə, heca və davamlı oxu üsullarına yiyələnmək.Qeyd etmək lazımdır ki, oxumağı öyrənmək öz-özlüyündə məqsəd deyil.Bu vəzifə geniş nitq kontekstində həll olunur.Uşaqlar öz ana dilinin reallığını səsləndirməkdə müəyyən oriyentasiya əldə edir, gələcək savadlılığın əsasını qoyurlar.

Adətən savad təlimi dilimizin əlifbasında olan 32 hərfi tanımaq, onların köməyi ilə oxumağı və yazmağı öyrənmək kimi başa düşülür. Bu dövrün başqa vəzifələri haqqında ana dilinin tədrisinin başlıca prinsipinin nitq inkişafı olmasından dəfələrlə yazılmasına baxmayaraq, həmin yazıları oxuyan və oxumayanların əksəriyyəti, demək olar ki, yuxarıda deyilən qənaətdədir. Yaddan çıxarırlar ki, savad təliminə kommunikativ - idrak əsasında baxılmalıdır. Savad təlimi dövründə ilkin oxu təlimi səs təhlil - tərkib metodu ilə aparılır. Səs ayrılıqda deyil, heca tərkibində təqdim olunduğundan bu metodu səs - heca, təhlil - tərkib metodu da adlandırmaq olar. Həmin metodun tətbiqini asanlaşdırmaq, oxu təliminin əsasını möhkəm qoymaq məqsədilə əlifba təliminə hazırlıq dövründə fonematik təhlilə geniş yer verilməlidir. Nitqdən cümlənin götürülüb sözlərə ayrılması, cümlədə sözlərin sayının və ardıcıllığının müəyyənləşdirilməsi xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Şagirdlər həmin dövrdə sait və samit haqqında ilkin anlayışlara yiyələnirlər. Sözlərdə saitin asanlıqla uzanması, samitin isə uzanmamasını dərk edirlər.

Savad təliminin birinci günündən oxu təlimi yazı təlimi ilə paralel gedir. Yazı ləvazimatı ilə tanışlıq, qaməti düzgün saxlamaq, partada düzgün əyləşmək, dəftəri düzgün qoymaq, yazarkən qələmi düzgün tutmaq, barmaq və bilək əzələlərini möhkəmləndirmək, yazının gigiyenasına verilən tələblərə əməl etmək lazımdır. Savad təlimi yeni sistemdə şərti və real olmaqla müxtəlif ünsiyyət situasiyasından başlanır. Bu situasiya birinci sinif şagirdlərinin kommunikativ nitq qabiliyyətinin inkişafı üçün daha əlverişli şərait yaradır, dilin ən mühüm ünsiyyət vasitəsi olaraq insanların fikri və mənəvi fəaliyyətinin ən vacib aləti kimi dərk edilməsinə kömək göstərir. Məhz ünsiyyət situasiyasında birincilər ilk dəfə dil həqiqətlərini söz, cümlə və mətn vasitəsi ilə dərk etməyə başlayırlar.