Fənn: Qida fiziologiyası Tərtib etdi: müəl., b.ü. f d. Babaşli a.Ə

---

Fənn:

Qida fiziologiyası

Tərtib etdi:

müəl., b.ü.f.d. BABAŞLI A.Ə.

---

MÜHAZİRƏ 15. PƏHRİZ İAŞƏSİ

Plan:

1. Pəhrizlərlə müalicəvi qidalanma

2. Pəhriz iaşəsinin fizioloji əsasları

3. Pəhrizlər üçün qida rasionları tərtibinin ümumi prinsipləri

4. Pəhrizlərin qurulmasına göstərilən ümumi tələblər

---

1. Pəhrizlərlə müalicəvi qidalanma

Pəhrizlərlə müalicə (dietoterapiya) insanlara qədimdən məlum olsa da, bu

üsulun elmi əsasları və prinsipləri son dövrlərdə qidalanma haqqında

elmin-dietologiyanın tərəqqisi və orqanizmdə gedən maddələr mübadiləsi

proseslərinin və onların patoloji dəyişmələri əlaqələrinin dərindən

öyrənilməsi və müasir qida texnologiyasının nailiyyətləri sayəsində

formalaşmışdır.

Müalicəvi

qidalanma

müalicə

və

ya

profılaktiki

məqsədlər üçün xüsusi olaraq tətbiq edilən qidalanma rejimi və

rasionlarının tətbiq edilməsi üsuludur. Bu, müalicənin müstəqil metodu

olmayıb, dərman və digər vasitələrin köməyi ilə aparılan kompleks

müalicənin bir tərəfı sayıla bilər. Pəhrizlə müalicənin əsas istiqamətləri

iki mühüm elmi-nəzəri müddəa ilə şərtlənir. Əvvəla, qidalanmanın

fıziologiya, biokimya, patofıziologiya və gigiyenası sahəsində əldə

edilmiş nailiyyətlər qida maddələrinin patoloji proseslərə təsirinin ümumi

qanunauyğunluqlarını

dərk

etməyə,

orqan

və

sistemlərin

üzvi

pozğunluqları zamanı qidaların kimyəvi tərkibinin kəmiyyət və keyfıyyət

tərəflərinin nisbətini düzgün seçməyə imkan verir.

---

İkincisi,

müasir

dövrdə

dietoloji

prinsiplərin

inkişafı

əhalinin

qidalanmasının strukturunda baş verən dəyişiklikləri də nəzərə almadan

mümkün deyil. Məlumdur ki, ölkələrin inkişaf səviyyəsindən, qida

məhsullarının əldə edilməsi texnologiyalarından, əhalinin müəyyən

qidalara ənənəvi və ya məcburi meyllərindən asılı olaraq, qidalanmanın

strukturunda əhəmiyyətli dəyişikliklər baş verir. Bir sıra yüksək inkişaf

etmiş ölkələrdə əhalinin qidasında heyvan mənşəli qidalar, heyvani

yağlar daha çox üstünlük təşkil edir, "kobud" bitki məhsullarına nisbətən

az yer verilir. Digər tərəfdən, bir sıra qida maddələri, ilk növbədə

karbohidratlar xeyli dərəcədə rafınadlaşmış halda qəbul edilir. Bu kimi

hallar əhalinin qidalanma strukturunda xroniki disbalansın yaranmasına,

"pozulmuş maddələr mübadiləsi xəstəlikləri”nin (ateroskleroz, diabet,

piylənmə, öd və böyrək daşları xəstəliyi və s.) artmasına gətirib

çıxartmışdır. Qidalanmanın strukturunda baş verən dəyişikliklərin bəzi

xəstəliklərin gedişinə bilavasitə təsir etdiyi haqqında məlumatlar

artmaqdadır.

---

Hal-hazırda

qidalanma

haqqında

elmin

(orqanizmin

hüceyrə

və

subhüceyrə

səviyyələrində

qida

maddələrinin

mənimsənilməsi

və

çevrilmələri, onların sintez və yenidənqurma, enerji hasili və məsrəfı

kimi

proseslərlə

əlaqədar)

əldə

etdiyi

müvəffəqiyyətləri

düzgün

tarazlaşdırılmış qidalanma düsturunun işləyib hazırlanmasına xeyli

kömək etmişdir. Tarazlaşdırılmış pəhriz qidalanması, ilk növbədə, məhz

orqanizmin

hüceyrə,

toxuma

və

orqanları

səviyyəsində

gedən

metabolizmində baş verən və ya baş verə biləcək patoloji dəyişikliklərin

düzəlişinə (korreksiyasına) yönəlmişdir. Bununla əlaqədar olaraq, pəhriz

iaşəsinin səmərəliliyini qiymətləndirməyin əsas prinsipi metabolik

prinsip

hesab

olunur.

Dietologiyanın

müasir

metodları,

pəhrizlə

qidalanmanın həm xəstəliyin kliniki təzahürlərinə, həm də metabolik

əsaslarına təsirini qiymətləndirməyə imkan verir.

---

Qidalanmanın biokimyası sahəsində tanınmış alim olan A.A.Pokrovski

hesab edirdi ki, bir sıra mübadilə xəstəlikləri zamanı orqanizmdə hansı

konkret metabolik vəsilənin pozulduğunu və onu hansı pəhriz vasitəsilə

aradan qaldırmaq mümkün olduğunu dəqiq aydınlaşdırmaq mümkündür.

Məsələn, normadan artıq piylənmə (kökəlmə) zamanı xəstə üçün tipik

olan hal, piy toxumasında mübadilənin passivliyi mübadiləsi prosesini

səfərbər edən lipaza fermentinin aktivliyinin artması sayəsində aradan

qalxa bilər. Belə xəstənin pəhrizi elə qurulmalıdır ki, o yağlara təsir edən

fermentlərin fəaliyyətini daha da aktivləşdirsin. Qidanın tərkibində olan

əvəzolunmaz yağ turşularının metabolizm əmsalı (onun qiyməti maye-

qaz xromoqrafıyası üsulu ilə eritrositlərin stromasının yağ turşu tərkibinə

görə təyin edilir) elə bir göstəricidir ki, onun vasitəsilə pəhrizin piylənmə

prosesinə təsirinin effektini müəyyən etmək mümkündür. Piylənməyə

məruz qalmış xəstələrdə bu əmsalın qiyməti xeyli dəyişilmişdir

---

. Bunun əsasında belə nəticəyə gəlmək olar ki, qidanın tərkibində olan

yağ turşularının orqanizmin struktur komponentlərinə metabolizmə

olunması prosesləri pozulmuşdur və o, müvafiq pəhriz təsirlərinin

köməyi ilə korreksiya edilməlidir.

Başqa bir misal, məlumdur ki, əksər patoloji pozuntular zamanı təyin

edilən pəhrizlərdə zülali maddələrin fizioloji normaları saxlanılır və onun

heyvanat və bitki zülallarının tələb olunan nisbətləri ciddi gözlənilir.

Amma orqanizmdə zülal qıtlığı olduğu hallarda pəhriz qidalarında zülalın

payı artırılmalıdır. Bu artım elə tarazlaşdırılmalıdır ki, həm zülalların

mədə-bağırsaq kanalında həzm olunması və əmələ gələn aminturşuların

bağırsaqdan sorulması proseslərini, həm də orqanizmdə müsbət azot

balansının

yaranmasını

stimullaşdıra

bilsin.

Ona

görə

də

qida

rasionlarının zülal tərkibinə ciddi fikir verilməlidir. Zülal mübadiləsinin

pozulması, qaraciyərin yağ və zülal distrofıyası kimi xəstəliyə, qanın

lipo- və qlikoproteid tərkibinin pozulmasına, toxumalarda aminturşu

disbalansına səbəb olur və s. Qidanın aminturşu tərkibi də çox vacib

şərtlərdən biridir. Belə ki, bir sıra daxili üzvlərin xəstəliklərində

aminturşu mübadiləsinin pozulmaması mütləq gözlənilır.

---



Zülal mübadiləsinin pozulması, qaraciyərin yağ və zülal distrofıyası

kimi xəstəliyə, qanın lipo- və qlikoproteid tərkibinin pozulmasına,

toxumalarda aminturşu disbalansına səbəb olur və s. Qidanın

aminturşu tərkibi də çox vacib şərtlərdən biridir. Belə ki, bir sıra

daxili üzvlərin xəstəliklərində aminturşu mübadiləsinin pozulmaması

mütləq gözlənilır.



Qida vasitəsilə orqanizmə amin-turşuların nəzarətsiz daxil olması,

onların normal mübadiləsi üçün təhlükə yaradan amilə çevrilə bilər.

Sutkalıq qida rasionunda aminturşu tərkibinin qeyri-tarazlığı xüsusilə

xroniki böyrək çatışmazlıqları zamanı çox təhlükəlidir. Digər qida

komponentlərinin dietik normaları isə xəstəliyin və onun dərman

müalicəsinin xarakteri və müddətləri ilə müəyyənləşdirilir. Nəzərdə

tutmaq lazımdır ki, pəhrizlə müalicənin təsir sferasının genişlənməsi,

onun keyfıyyəti və səmərəliliyi, verilmiş xəstəlik zamanı orqanizmdə

baş verən metabolik pozuntular haqqında dəqiq biliklərdən çox

asılıdır.

---

Tibbi dietologiya və iaşə sistemində tətbiq olunan pəhrizlə qidalanmanın

bu günkıi prinsipləri - qidalanma rasionu və rejiminə, qidanın kulinar

emalı üsullarına fərdi yanaşma, qidalanmanın kəmiyyət və keyfıyyət

tərəflərinin

xəstəlik

prosesinin

xarakterinə,

xəstənin

vəziyyətinə

uyğunluğu.

xəstənin

vəziyyəti,

onun

qidasında

müəyyən

qida

maddələrinin və ya qida məhsullarının istisna və yaxud məhdud edilməsi,

zəruri olduqda tarazlaşdırılmış və fızioloji cəhətdən tam dəyərli fərdi qida

rasionunun tərtib edilməsi və s. müxitəlif stasionar şəraitlər də mütləq

nəzərə alınmalıdır.

Profilaktiki qidalanmanın əsas məqsədi isə bu və ya digər xəstəliklərə,

istehsalat və ya peşə zəhərlənmələrinə, iş şəraitində mümkün olan zərəri

təsirlərə

qarşı

orqanizmin

müqavimətini

artırmaq,

onda

zərərli

maddələrin yığılmasını məhdudlaşdırmaq və ya tezliklə kənar edilməsini

sürətləndirməkdən ibarətdir. Bir sıra ölkələrdə, müalicəvi-profılaktiki

qidalanma hüququ verən əsas istehsalat sahələri və xəstlik növləri

müəyyən edilmişdir

---