FƏrrux rüSTƏmov tamilla dadaşova ali MƏKTƏb pedaqogikasi
Yüklə 6,79 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
dərəcədə düzgün cavab yazdığını müəyyənləşdirmək. Suallar qabaqcadan tərtib olunmalı və müsahibədə dekanlığın nümayəndələri, kafedra müdirləri, təcrübəli müəllimlər iştirak etməlidir. Müsahibə aparılan zaman qeydlər götürmək, suallar yazılan lekstə baxmaq olmaz. Müsahibəyə başlamazdan əvvəl abituriyentin anketi ilə tanış olmaq lazımdır. Müsahibədə verilən I qrup suallar sərbəst söhbət üçün şərait yaratmalıdır; II qrup suallar abituriyentin ictimai-siyasi fəallığını üzə çıxarmalıdır; III qrup suallar seçilmiş profilə uyğun maraq və meyilləri aşkarlamalıdır; IV qrup suallar abituriyentin mənəvi simasının öyrənilməsinə yönəlməlidir. Müsahibə zamanı abituriyentin davranışına (pozitiv, neqativ, laqeyd və s.) diqqət yetirilməli, davranışın adekvat olub-olmadığı, situaliv xarakter daşıdığı, yaxud onun abituriyentin şəxsiyyətilə əlaqədar olduğu aydınlaşdırılmalıdır. • Miiiahkh metodu. Müşahidə metodu abituriyent haqqında kifayət qədər zəngin məlumat toplamağa imkan verir. • Xii.su.si tərtib olunmuş testlər. Testlər abituriyentin psixi proseslərinin xüsusiyyətlərini müəyyənləşdirməyə xidmət edir. Testi pedaqoji və psixoloji eksperimentlər qoymağı bacaran, təlim prosesinin özünəməxsus xüsusiyyələrini dərindən bilən, konkret fəaliyyət növünün şəxsiyyətə verdiyi tələblərə bələd olan mütəxəssislər keçirməlidir. Nəticələrin yoxlanması və yekunlaşdıniması üçün xüsusi
qrup yaradılmalıdır. Diferensial-diaqnostik cədvəllər tərtib olunmalı, hər bir 416
göstəriciyə müəyyən bir diaqnostik koefısient (əmsal) seçilməlidir. Koefisentin əhəmyyəti seçilmiş peşəyə az və ya çox uyğunluqla (yaraqlı olmaqla) müəyyənləşdirilir. Tədqiqatın nəticələri üç formada ümumiləşdirilir: • Əlverişli proqnoz - ali məktəbdə təhsil və təlimə uyğundur. • Əlverişsiz proqnoz - ali məktəbdə təhsil və təlimə uyğun deyil. • Qeyri-məyyən proqnoz. Müəyyən edilmişdir ki, abituriyentin attestat qiymətləri, eksperimentin nəticələri, qəbul imtahanları zamanı toplanmış bal arasında və nəticə etibarilə, bütün bunlarla peşə-ixtisas təhsilinin müvəffəqiyyəti arasında qanunauyğun asılılıq mövcuddur. Peşə ixtisas təhsilinin və tərbiyəsinin strukturunu, xüsusiyyətlərini, qanunauyğunluqlarını öyrənmək məqsədilə aii məktəb pedaqogikası, yuxarıda qeyd edildiyi kimi müsahibə,
metodları ilə yanaşı, professoqrajiya
metodundan da geniş surətdə istifadə edir. Bu metodun əsasını insanın peşə fəaliyyətinin psixofizioloji və texniki xarakteristikası təşkil edir. Bu məqsədlə, peşə fəaliyyəti və onun müxtəlif istiqamətlərdə təşkili ilə bağlı material toplanır, təsvir
olunur, təhlil
edilir və
sistemləşdirilir (professioqramlaşdırma). Sonra bu əsasda konkret peşənin professioqramı (texniki, sanitar-gigiyenik, texnoloji, psixoloji, psixofizioloji xarakteristikalar) və psixoq- ramı (konkret peşənin aktuallaşdırılması üçün zəruri olan keyfiyyətlərin, psixoloji və psixofizioloji göstəricilərin xarakteristikasından ibarət «peşə portreti») tərtib edilir. Professiorafiya metodunun əhəmiyyəti bundadır ki, o şəxsiyyətin peşə-ixtisas keyfiyyətlərini modelləşdirməyə və onların inkişaf prioritetlərini proqnozlaşdırmağa imkan verir. 417
12.3. ALİ MƏKTƏBDƏ TƏLƏBƏNİN PEŞƏYƏ İSTİQAMƏTLƏNDİRİLMƏSİ Peşə-İxtisas fəaliyyətinin müvəffəqiyyətli icraçısının əsas və həlledici amillərindən biri şəxsiyyətin peşəyə istiqamət- ləndirilməsidir. Ali təhsil müəssisəsində tədris edilən ümumi və ixtisas fənləri tələbələri peşəyə istiqamətləndirməyə, onlarda öz fəaliyyətlərini, bilik və bacarıqlarını seçdikləri peşə-ixtisas sahəsində tətbiq etmək səriştəsi formalaşdırmağa şərait yaradır. Peşəyə istiqamətləndirmə prosesində tələbədə seçdiyi əmək növünə pozitiv münasibət formalaşır, peşəyə yararlıhğını və hazırlığını təkmilləşdirmək, maraq və meyillərini, tələbatlarını peşə-ixtisas fəaliyyəti ilə təmin etmək səyi yaranır və stimullaşır. Belə formalaşma prosesində tələbə seçdiyi peşə- ixtisas fəaliyyətinin məqsəd və vəzifələrini, ictimai-sosial əhəmiyyətini daha çox dərk edir, dünyagörüşü, əqidə və durumu daha sabit xarakter almağa başlayır. Bütün bunlar tələbənin peşə-ixtisas fəaliyyətinə istiqamətinin möhkəmliyi və dərinliyini, yaxın və uzaq perspektivlərini, ictimai-sosial, şəxsi motivlərini təzahür etdirir. Pedaqoji tədqiqatlarda tələbənin peşəyə istiqamətləndi- rilməsinin bir neçə səviyyəsi müəyyənləşdirilmişdir. Pedaqoji fəaliyyətə istiqamətlənmənin səviyyələrinə diqqət yetirək: •
Bu səviyyədə müəllimlik peşəsinə maraq çox erkən yaşlardan (uşaq yaşlarından) özünü göstərir. Müəllimi təqlid etmək, özündən kiçiklərə qayğı göstərmək, məktəb tədbirlərində fəal iştirak etmək, ayrı-ayrı fənlərə maraq, bunlar müəllimlik fəaliyyətinə təbii meylin ifadəsidir. Tahbmin pedaqoji peşiyə istiqamathnımsinin orta S3viyy3si. Bu səviyyədə müəllimliyə maraq nisbətən gec, yuxarı siniflərdə ayrı-ayrı fənlərin təsiri ilə yaranır və bu maraq 41 s
məzunu pedaqoji fəaliyyətə istiqamətləndirir. Bu, əsasən daha səmimi səciyyə daşıyır. •
.vəi’/]yv7,v/. Bu halda pedaqoji peşə qohumların, valideynlərin, dost və tanışların məsləhətləri, yaxud digər təsadüfi motivlərlə seçilir. •
Bu elə bir səviyyədir ki, bu zaman məzun başqa ali məktəbə daxil ola bilmədiyindən məcburiyyət qarşısında qalaraq pedaqoji peşəni seçməli olur. Peşəyə istiqamətlənmənin səviyyəsinə görə, tələbələri üç tipə bölmək olar: /
Onlar ali məktəbdə təhsil illərində peşə-ixtisas motivlərini qoruyub saxlayır, seçdikləri peşəni yüksək əxlaqi prinsiplərlə əsaslandırırlar. Seçdikləri peşənin professioqramını yaxşı dərk edir, peşə haqqında aydın təsəvvürə malik olurlar. Peşəni təsadüfi deyil, məhz malik olduqları təbii imkanları, qabiliyyətləri əsasında seçirlər. Belə tələbələr, bir qayda olaraq, yüksək fəallıqları ilə fərqlənirlər. Ali təhsilə peşəyə yiyələnmə prosesi kimi yanaşırlar. Əksəriyyəti öz təhsilini magistraturada davam etdirmək niyyətində olur. Belələri tələbələrin ümumi sayının üçdə bir hissəsini təşkil edir.
Peşəyə istiqamətlənmə aydın surətdə motivləş- məyib. Onlar seçdikləri peşə haqqında kifayət qədər aydın təsəvvürə malik deyillər. Belə tələbələrin fəallıq dərəcəsi situativ xarakter daşıyır, gah artır, gah azalır. Bu tipə daxil olan tələbələr şəxsi problemlərlə, məişət çətinlikləri ilə «yüklənmiş» olur. Ailə və məişət məsələləri, şəxsi məsələlər onlar üçün daha önəmlidir. Onları peşə-ixtisas təhsili o qədər də cəlb etmir. Həyat yolu seçməkdə. Özünü müəyyənləşdirməkdə çətinlik çəkir, heç buna cəhd də göstərmirlər.
Seçdikləri peşəyə mənfi münasibət bəsləyirlər. Peşə haqqında çox səthi məlumatlara malik olurlar. 419
Onları seçilmiş peşənin sosial imkanları daha çox cəlb edir. Buna görə də onlar üçün təhsil biznesdə istədikləri pilləyə qalxmaq üçün ancaq vasitədir. Belələri bütün tələbələrin 26%- ni təşkil edir. Bu qəbildən olan tələbələr ali məktəbi bilirir, lakin mənən peşəyə hazır olmurlar. Sonralar da ictimai həyatda fəallıq səviyyələri çox aşağı olur. Şəxsi işləri, gəlir əldə etmələri onları daha çox maraqlandırır. Ali məktəbdə peşə oriyentasiyası işinin zəif qurulması bir sıra arzuolunmaz nəticələrə gətirib çıxarır. Belə ki. h^r ijeydm ^vv?l gənc mütəxəssis öz peşəsinin sosial əhəmiyy,əLini kifayət qədər aydın dərk etmir. İkincisi,
gənc mütəxəssis müəyyən səbəblər üzündən peşəsindən məmnunluq hiss etmir, öz əmək fəaliyyətinə dərin maraq göstərmir, ictimai-siyasi fəallığı ilə seçilmir, heç bir səmərələşdirici təklif verə bilmir. Üçüncüsü^
gənc mütəxəssis əmək kollektivinə uzun müddət alışa bilmir, adamlarla işləmək bacarığına malik olmur. Dördüncüsü,
peşəyə marağın olmaması gənc mütəxəssisdə təşkilatçılıq bacarıqlarının, təşəbbüskarlığın, işgüzarlığın və çevikliyin inkişafına mane olur. Acı da olsa etiraf etmək lazımdır ki, müasir dövrdə təhsilin müstəqil sosial fenomen kimi dəyəri, şəxsi və status-mövqe əhəmiyyəti azalmışdır. Ali məktəbin «kommersiya» baxımından seçilməsi nəticəsində təmin olunmuş ailələrin övladları təhsil illərində özlərini çox «rahat» hiss edir, biznes sahəsində səriştəli valideynlərinin dəstəyinə arxalanaraq gələcəyə inamla baxırlar. Mükəmməl təhsili və peşə hazırlığını yüksək qiymətləndirir, xarici dilləri öyrənir, mənəvi zənginliyə meyl göstərirlər. Maraqlıdır ki, tələbələrin ali təhsil motivləri müxtəlifdir; diplom almaq
(4-14%); peşəyə yiyələnmək
(56-62'X>); elmi- tədqiqatla məşğul olmaq
(5-15%); tələbəlik həyatı yaşamaq (8-
18‘/ü); gələcək maddi təminat
(43-53%); xarici dillərə yiyələnmək
(17-41%); mədəni insan olmaq
(33-39%); xaricdə işləmək (20-29‘%); sahibkarlıq sahəsində bilgilər və təcrübə qazanmaq (10-16%); dostlar, tanışlar arasında nüfuz qazanmaq (10-13%); ailə ənənəsini davam etdirmək
(6-9%) və s. Müəyyən edilmişdir ki, «kommersant tələbələr» işləyir və məvacib alır, hətta müstəqil sahibkarlıqla məşğul olurlar. 420
ixtisasın seçilməsi motivləri ilə təlim motivləri biri-birilə sıx vəhdətdədir. Odur ki, hər şeydən əvvəl, tələbədə təlim motivlərini inkişaf etdirmək lazımdır. Bu, tələbədə seçdiyi peşəyə müsbət münasibətin, maraq və məhəbbətin yaranmasının ən etibarlı yoludur. Tələbədə peşəyə istiqamətlənməni müvəffəqiyyətlə formalaşdırmaq üçün seçilmiş peşənin məzmun və strukturunu aşkarlamaq, onun profesioqramını tələbəyə başa salmaq lazımdır. Ali məktəb tələbəyə peşə-ixtisasla bağlı bilik, bacarıq və vərdişlər aşılamaqla kifayətlənməməli, həm də onda müvafiq peşə qabiliyyətləri inkişaf etdirməlidir. Lakin ali məktəbin peşəyə istiqamətləndirmə sahəsində gördüyü iş nə qədər mükəmməl olsa da, tələbənin özünün daxili səyi olmadan müvəffəqiyyət qazanmaq qeyri-mümkündür. Buna nail olmaq üçün, hər şeydən öncə, tələbənin ali məktəbə daxil olana qədər və ali məktəbə daxil olduqdan sonra qarşıya qoyduğu məq.sədləri, seçdiyi peşəyə münasibətini, ali məktəb həyatının müxtəlif fəaliyyət növlərində özünü necə reallaşdırmasını, maraq və ideallarını öyrənmək lazımdır. Peşəyə istiqamətlənməni təlimin müxtəlif pillələrində tələbənin peşə-ixtisas keyfiyyətlərinə verdiyi qiymətlər vasitəsilə müəyyənləşdirmək olar. Tədqiqatlar göstərir ki, özünüqiymət- ləndirmənin dəqiqliyi və adekvatlığı tələbənin gələcək ixtisasla bağlı təsəvvürlərinin xarakteri ilə bağlıdır. Gələcək peşə haqqında kifayət qədər aydın təsəvvürlər və müvafiq peşə adamlarına düzgün münasibət tələbənin özünüqiymətləndir- məsinin obyektivliyini təmin edir və onu peşə-ixtisasla bağlı özünütəhsilə, özünütərbiyəyə təhrik edir. Onda ali təhsili başa vurduqdan sonra da öz ixtisasını daha artıq təkmilləşdirmək səyi oyadır. Bu isə öz növbəsində tələbədə seçilmiş peşəyə sadiqlik idealı formalaşdırır. Peşə əqidəsi inkişaf etdirir. Tədqiqatlar göstərir ki, tələbənin peşəyə istiqamətlənməsi heç də həmişə təlim müvəffəqiyyəti və ictimai fəallıqla üst-üstə düşmür. Məsələn, ola bilər ki, yaxşı oxuyan tələbədə peşəyə səy kifayət qədər olmasın. Yaxud ali məktəbin ictimai həyatında son dərəcə fəal olan tələbədə təlimə və peşəyə 421
münasibət neqativ xarakter daşısın. Bəzən də elə okır ki, təhsil illərində peşəyə istiqamətlənmə gözlənilməz çətinliklər və digər səbəblər üzündən zəifləyir. Tələbənin təlim səyi azalır, ictimai fəallığı enir, işgüzar motivləri zəifləyir və s. Tələbənin peşəyə istiqamətlənməsinin səviyyəsinin aşağı düşməsinin iki əsas səbəbi var: birincisi, peşa seçmakd? po}- mmçıbq sindromu, ikincisi,
və ən başlıcası, zi>if oxuyan tahba- brin çdtinlikbri.
Bu çətinliklər təlim motivlərinə, onun strukturuna, deməli, dolayısı ilə ixtisas istiqamətlənməsinə mənfi təsir göstərir. Qüvvətli tələbə bir qayda olaraq «əla» və «yaxşı» qiymətlərlə oxumağa, davranışında və intizamda nümunəvi olmağa, buraxılış işini müvəffəqiyyətlə müdafiə etməyə, yaxşı mütəxəssis kimi formalaşmağa səy göstərdiyi halda, zəif tələbə tədris fənlərini ancaq plan və proqram səviyyəsində, müəllimlərin tələbləri çərçivəsində yerinə yetirir, valideynlərini razı salmaq, təqaüd almaq motivlərini əsas götürür. Əla oxuyan tələbənin motivləri təlimin son məqsədlərinə yönəlir. Bu isə peşəyə, ixtisasa daha möhkəm, ardıcıl və yüksək istiqamətlənməni təmin edir. Zəif tələbənin motivləri ali məktəb həyatının gündəlik, cari məsələlərinə yönəlir, situativ xarakter daşıyır, bu səbəbdən də peşəyə istiqamətlənməsi aşağı səviyyədə olur. Sadalanan bu və ya digər neqativ halları aradan qaldırmaq üçün nə etmək lazımdır? Başqa sözlə, tələbənin peşəyə istiqamətlənməsinin yolları hansılardır? Har şeydən əvvəl
seçilmiş peşənin, ixtisasın məqsədini, əhəmiyyətini, sosial prestijini, ona verilən tələbləri tələbəyə başa salmaq lazımdır. İkincisi,
tələbəni seçdiyi ixtisasa mükəmməl surətdə yiyələnməyin mümkünlüyünə inandırmaq, gələcək perspektivlərini təlqin etmək, seçilmiş ixtisasın emosional və yaradıcı cəhətlərini göstərmək lazımdır.
və ən başlıcası, tələbəni gələcək fəaliyyətin tələb etdiyi bilik, bacarıq və vərdişlərlə silahlandırmaq, müvafiq qabiliyyətləri inkişaf etdirmək ali məktəbin müxtəlif fəaliyyət növlərinə cəlb etmək. 422
Dikdüncih tələbəni seçdiyi peşənin professioqramı ilə tanış elmək, ona professional əməyin modelini (onun məqsədi, vəzifələri, qaydaları və s.) təqdim etmək.
vərdişlərinin təkmilləşdirilməsi və qabiliyyətlərinin inkişaf etdirilinəsi üçün müvafiq şərait yaratmaq, onları gələcək əmək fəaliyyəti ilə tanış etmək. Altıncısı, tələbəni peşə-ixtisasla bağlı özünütəhsil və özünütərbiyə işinə cəlb etmək və bu məqsədlə onları özünütəhsil və özünütərbiyə metodikası ilə tanış etmək, öz üzərində sistemli və ardıcıl işə cəlb etmək, bu prosesə nəzarət etmək və korreksiya işi aparmaq.
müxtəlif ictimai təşkilatların fəaliyyətini əlaqələndirmək. Sukkizinci, tələbələri elmi fəaliyyətə (tələbə elmi birliyi, konstruktor bürosu, istehsalın sifarişləri və s.) cəlb elmək. Bunu əsas götürmək lazımdır ki, heç də hər tələbə alim olmur. Lakin hər bir mütəxəssis tədqiqatçılıq qabiliyyətinə malik olmalıdır. Tələbələri ali məktəbin tarixi və əmək ənənələri ilə tanış etmək, məzunları ilə görüşlər təşkil elmək, ali məkəbdə fəaliyyət göstərən alimlər, kafedralar, bölmələr haqqında informasiyalar vermək, prestij istehsal sahələri və əmək qabaqcılları haqqında məlumat vermək və s. tələbələrin peşəyə istiqamət- ləndirilməsinin sınanmış yollarıdır və onlardan vəhdətdə istifadə olunmalıdır. Peşə oriyentasiyası istiqamətində aparılan müxtəlif istiqamətli, müxtəlif cəhətli işlərdə müvəffəqiyyəti təmin edən bir sıra prinsiplərə əməl olunmalıdır., Bu prinsiplər aşağıdakılardır: • peşə oriyentasiyasının müasir dünyanın, sivil cəmiyyətin ixtisas təhsili tendensiyalarına uyğunluğu; • peşə təhsilinin fundamental xarakter daşıması; • peşə təhsili alanların yaş və fərdi xüsusiyyətlərinin nəzərə alınması; 423
• təlobənin professional fDaiiyyətin subyekti kimi öyro- nilmosi; • professional fəaliyyətin psixoloji aspektlərinin müəyyənləşdirilməsi; • tələbənin peşə seçiminin subyekt-obyekt münasibətləri (nə seçilib-kim seçib) sistemində öyrənilməsi; • professional qiymətləndirmə prosesində əsas (ənənəvi) aspektlərin vəhdətdə nəzərə alınması. Bu aspektlər aşağıdakılardır: •
(peşənin qısa tarixi xülasəsi, bazar iqtisadiyyatında rolu, kadr hazırlığı haqqında məlumat, inkişaf perspektivləri, əmək haqqı, peşənin prestijliyi); •
(əməyin təşkili forması, iş şəraiti, əmək obyekti və alətləri, əməyin texnologiyası); •
(iqlim şəraiti, işıqlanma sistemi, əmək rejimi və ritmi, sağlamlığın təmin edilməsi); •
(peşənin şəxsiyyətin psixi proseslərinə və xüsusiyyətlərinə verdiyi tələblər). Pedaqoji ədəbiyyatda peşələrin predmetinə, məqsədlərinə, vasitələrinə və əmək şəraitinə uyğun olaraq dörd bloku ayırd edilir. I blok - peşələrin tiplərini əks etdirir. Əmək predmetinə görə bütün peşələr aşağıdakı kimi təsnif olunur: bionomik
(təbiət) peşələri; texnomik (texnika) peşələri; siqnomik
(işarələr, simvollar) peşələri; artonomik (bədii obrazlar) peşələri; sosionomik
(insanların qarşılıqlı münasibətləri) peşələri. Pedaqoji ədəbiyyatda buna uyğun başqa təsn^at da mövcuddur. «insan-t:tbht», «insan-texnika»\ «insan-simvoli- ka»; «insan-obraz»; «insan-insan». Peşə bloklarının müxtəsər şərhini verək: •
(c T) Bu peşə sahibləri yer üzünün flora və faunasını öyrənməklə məşğuldur (bağban, aqronom, zootexnik, veterinar, mikrobioloq və b.) •
(T) və cansız təbht 424
Bu peşə sahibləri əməyin texniki obyektlərini və cansız əşyaları öyrənməklə məşğuldur .(çilingər-yığıcu texnik-mexanik. elektroçilingər, mühəndis-elektrik, texnik-texnoloq və b.). •
(S) Bu peşə sahiblərinin əmək obyekti təbii və süni dillər şərti işarələr, simvollar, rəqəmlər, formullar və sairədir (proqramçı, layihəçi-kartoqraf, riyaziyyatçı, dilçi, nəşriyyat redaktoru və b.) •
-
(O) Bu peşə sahiblərini gerçəkliyin bədii inikası, obrazlı təeəssümü məşğul edir (rəssam-dekorator, rəssam-restavrator (bərpaçı), musiqi aləti ustası, konsertmeyster, balet artisti, aktyor və b.).
• «İnsan-insan»
(İ) Bu peşə sahiblərinin tədqiqat obyekti sosial sistemlər, əməkdaşlıq, əhali təbəqələri, müxtəlif yaşlı adamlar və başqalarıdır (satıcı, həkim, müəllim, sosial işçi və b.). Beləliklə peşələrin I bloku - tiphrini
(cTTSOİ) əhatə edir. Peşələr məqsədlərinə görə biri-birindən fərqlənir. Buna əsasən II blok peşələr belə təsnif olunur: •
(Q); • dityişdirım, yenidən təşkiletmə peşələri
(D): • axtancdıq (yaradıcılıq) peşələri
(A). Beləliklə, peşələrin II bloku - peşə bölmələrini
(QDA) əhatə edir. Hər bir peşə blokunun daxilində əmək vasitələrinə və əmək alətlərinə əsasən peşələr belə təsnif edilir: •
(Ə);
•
(M);
•
(A);
•
peşələr ( F ) . Beləliklə, peşələrin I I I bloku -
(ƏMAF) əhatə edir. A-25 Əmək şəraiti əsasında peşələr belə təsnif olunur: •
(otaq) pe^nhri (M) (laborant, mühasib, EHM operatoru və b.); •
(H)
(aqronom, avtoinspektor, montajçı və b.); •
(q.Ş) (yüksəklikdə, yerin altında, su altında, yüksək hərarətdə, aşağı temperaturda işləyənlər, üzgüçü, yanğınsöndüren, dağ kombaynı maşinisti və b.); •
(M) (müəllim, tərbiyəçi, həkim, hakim və b.). Beləliklə, peşələrin IV bloku - peş? qruplarım
(MHqŞM)
əhatə edir. Peşələrin təsnifatını sxem şəklində belə göstərmək olar (Y.A.Klimovaya görə):
MNq$M
ƏMAF O D A
cTTSOİ IV blok - peş? qrupları III blok - peş? şöb?l?ri II blok - peş? bölm?l?ri I blok - peş? tiphri Peşə seçiminin düzgün aparılması üçün gəncləri peşə blokları, müxtəlif peşələrin özünəməxsus xüsusiyyətləri, hər bir peşənin sosial əhəmiyyəti haqqında aydın təsəvvür yaratmaq, fərdi imkan və xüsusiyyətlərini nəzərə alaraq, onları peşələrə istiqamətləndirmək lazımdır. Ümumiyyətlə, peşə seçiminə təsir göstərən amillər aşağıdakılardır: ailənin, yaşlıların təsiri; həmyaşıdların mövqeyi; məktəb kollektivinin mövqeyi; şəxsi həyat perspektivləri; professional planlar; fərdi imkan və qabiliyyətlər; cəmiyyət tərəfindən «qəbul olunmaq» cəhdi;
• bu və ya digər peşə fəaliyyəti haqqında informasiyalara bələd olmaq, peşələr aləmi haqqında adekvat təsəvvürlər; • maraq və meyllər; • peşə seçərkən öz keyfiyyətlərini adekvat surətdə dəyərləndirmək; • peşə seçimi situasiyasını maksimum adekvat surətdə qiymətləndirmək; • peşə seçimi zamanı faktorların fərdi ierarxiyasını modernləşdirmək; • peşə seçərkən əsas və həlledici faktorları ayırd etmək. Psixoloqlar peşə sisteminə təsir göstərən amilləri iki qrupa bölürlər; <• Subyektiv amilhr: • maraqlar (idrak maraqları, peşəyə olan maraq, me- yillər və s.); • qabiliyyətlər (müəyyən fəaliyyət növündə müvəffəqiyyəti təmin edən psixoloji mexanizmlər); • temperament; • xarakter. <♦ Obyektiv
a/m7/i?r;oxumağa qabillik; hazırlıq səviyyəsi; səhhəti; peşələr haqqında informasiyalar. ❖ Sosial amilbr:
sosial mühit; ailə şəraiti; valideynlərin təhsili və savadlılıq səviyyəsi; stimulun olması.
İşçiyə verilən tələblərə uyğun olaraq peşələr üç qrupa (K.M.Qureviçə görə) ayrılır: • Hər bir sağlam adamın özünün normal fəaliyyəti ilə ictimai effektivliyə nail ola biləcəyi peşələr. • Hər adamın müvəffəqiyyət qazana bilmədiyi, lazımi effekt əldə edə bilməyəcəyi peşələr. • Yüksək ustalıq, mütləq peşə yararlılığı tələb edən peşələr. 427
Bu peşə tiplərinin hər biri insana, onun qabiliyyət və imkanlarına müəyyən tələblər verir. «İn.san-t!fhht» tiplipeş!>br insandan müşahidəçilik, /.ən- gin ləxə\'yül. əyani obra 2 İı təfəkkür, dəyişən təbiət faktorlarını əvvəlcədən görmək və qiymətləndirmək məharəti, səbirlilik, təkidlilik. çətin iqlim şəraitində işləmək bacarığı və s. tələb edir. «M(i!fin-texnika» tiplipeş:>hr insandan texniki qurğuları yığmaq, montaj etmək, yaratmaq, layihələşdirmək, texniki qurğulardan istifadə etmək və onları təmir etmək, həssas görmə, eşitmə, vibrasiya (titrəyiş) və kinestetik (əzələ-hərəkət) duyğular, yaradıcı və texniki təfəkkür, müşahidəçilik, diqqətin keçirilməsi və mərkəzləşdirilməsi, hərəkətlərin düzgün koordinasiyası kimi qabiliyyətlər tələbedir.
operativ və mexaniki hafizə, simvolik material üzərində mərkəzləşdirilmiş diqqət, diqqətin bölüşdürülməsi və keçirilməsi bacarığı, qavrayışın dəqiqliyi, simvolik işarələr arxasında duran gerçəkliyi görmək, təkidlilik, dözüm kimi qabiliyyət \o bacarıqlar tələb edir. «lnsan-ohraz» tipli peşphr insandan bədii əsərlərin layi- hələşdirilməsi və yaradılması, nümunə əsasında bədii əsərlərin bərpası, bədii əsərlərin kütləvi istehsalı bacarıqları, görmə qavrayışı və görmə hafizəsi, müşahidəçilik, əyani-obrazlı təfəkkür, insanlara psixoloji və emosional təsir qanunauyğunluqları haqqında bilgilər tələbetməsi ilə səciyyələnir. «İnsan-insaıt» tipli peşt> sahibhri ünsiyyətə tələbat və cəhd- tanış olmayan adamlarla asanlıqla rabitələr yaratmaq, insanlarla işlərkən gümrahlıq və nikbinlik, səbirlilik, həssaslıq, qayğıkeşlik, mərhəmət, davranış mədəniyyəti, başqalarım dinləməyi və başa düşməyi bacarmaq, insan münasibətlərindən baş açmaq, konfliktləri həll etmək, özünü başqalarının yerinə «qoya bilmək» məharəti, inkişaf etmiş nitq, zəngin mimika və pantomimika, müxtəlif adamlarla «dil» tapmaq, inandırmağı, təlqin etməyi bacarmaq, insanların psixologiyasına bələd olmaq, səliqə, dəqiqlik kimi keyfiyyətlərə malik olmalıdırlar. 428
Beləliklə, peşə seçimi kimi mürəkkəb və həlledici aki /a- manı şəxsi arzu və istəklərlə yanaşı, sosial ideallar, ictimai mənafelər, peşəyə yararlıq, potensial imkanlar və fərdi keyfiyyətlər nəzərə alınmalı, hər kəs peşə seçimi ilə özünü və ətrafdakılar! xoşbəxt etməyi, fəal həyat mövqeyi tutmağı, insanlığa xidmət etməyi bacarmalıdır. ƏSAS MÜDDƏALAR Peşə-ixtisas təhsilinin əsas funksiyası - ictimai-sosial həyatın müxtəlif sahələri üçün mütəxəssislər hazırlamaqdır. Mütəxəssis hazırlığı iki istiqamətdə reallaşdırılır: peşə-ixtisas təhsili müəssisələri sistemində təhsil; özünütəhsil. İstiqamətindən asılı olmayaraq, peşə təhsilinin müvəffəqiyyəti peşəyə
emosional, motivləşdirilmiş istiqamətlənmədən və peşəyə yiyələnməyə insanın psixoloji hazırlığından asılıdır. İnsanın öz daxili imkanlarım təhlil edərək, onları konkret peşə-ixtisas tələbləri ilə müqayisə etməsi əsasında peşə seçməsi onun həyatının mənasını təşkil edir, ömrünü rövnəqləndirir, cəmiyyətdə «özünütəsdiqinə» üçün şərait yaradır. Peşə seçiminin həm obyekti, həm də subyekti bir çox xarakteristikalara malik olub müxtəlif mərhələlərdən, müxtəlif səviyyələrdən keçir. Peşə seçimi sadə akt deyil. O, peşə seçimi zərurətini dərk edən hər bir insanın fərdi xüsusiyyətlərindən və ətraf mühitdən, müvafiq şəraitdən asılıdır. Peşə seçiminin optimallığmı müəyyən edən həlledici amil - professional maraq, professional tələbat və professional istiqamətdir. Peşə seçimi sosial «özünütəsdiqləmə» prosesidir. S(«ial hadisədir, dövrün sosial xarakteristikalarını özündə daşıyan mürəkkəb fenomendir, insanın ömür yolunu, sosial vəzifələrin uğurlu həllini müəyyənləşdirən prioritetdir. Peşə seçimi kimi mürəkkəb və həlledici proses zamanı istək və arzularla yanaşı, sosial ideallar, ictimai mənafelər, peşəyə yararlıq səviyyəsi, potensial imkanlar və fərdi keyfiyyətlər nəzərə alınmalı, hər kəs peşə seçimi ilə həm özünü və ətra- fındakıları xoşbəxt etməyi, həm də fəal həyat mövqeyi tutmağı, insanlara xidmət etməyi «gərəkii» olmağı bacarmalıdır. 429
Tərbiyənin vəzifasi insanın rulıımu kamilləşdirmək, yəni özünüdərk və özünü təkmilləşdirmək yolu ilə onu dünyəvi ehtiraslardan xilas etməkdir.hunım üçün insan özünü pis hərəkətlərdən saxlamalı, düz danışmalı, yalan və böhtandan imtina etməli, əməlisaleh olmalıdır. Budda İnsanın bütün ömrü əslində davamlı bir tərbiyə prosesidir. Helvetsi. Tərbiyə gənclərin qarşısını kəsir, qocalara təsəlli olur,kasıbları -.əngilləşdirir, zənginlərə yaraşıq verir. Ə.\iaq və qəbahət tərəzinin iki miatəlif gözündə yerləşir, bunlardan biri qalxarsa, digəri enər. Pifaqor Platon Ya.xşı nəticələr əldə etmək üçün insanın təbiətindəki xeyirxahlığı tərbiyə itə birləşdirmək zəruridir M.F.Kvintilian Ə.xlaq in.sanda anadangəlmə xasiyyət deyil, tərbiyənin ə.sas prednieti və onun nəticəsidir. İbn Sina Çoxlu sayda əla istedadlı adamlar azad və yüksək insanları idarə etməyi bacarmayan tərbiyəçilərin -atlan eşşəklərə çevirən tərbiyəçilərin səhvi nəticəsində tələf olub gediblər. Plutarx 432
XIII FƏSIL
ALİ MƏKTƏBDƏ TƏRBİYƏ PROSESİNİN MAHİYYƏTİ 13.1. TƏLƏBƏ ŞƏXSİYYƏTİ VƏ ONUN XÜSUSİYYƏTLƏRİ «Student» - latın sözüdür, hərfi mənası səylə işləyən, məşğul olan, biliklərə yiyələnən deməkdir. «Tələbə» - ərəb sözüdür, «talib»in cəm formasıdır. Azərbaycan dilində tək kimi işlədilir, hərfi mənası «tələb edənlər» deməkdir. Tələbə ali məktəbə və ya orta ixtisas təhsil müəssisələrinə daxil olan, müxtəlif əmək sahələri üzrə yüksək ixtisaslı mütəxəssis kimi hazırlanan şəxsdir. Tələbəlik cəmiyyətin böyük hissəsini təşkil edən, daim artan, ziyalılar ordusunu zənginləşdirən xüsusi mobil sosial qrupdur. Tələbə fəaliyyətinin əsas məqsədi maddi və mənəvi istehsal sahəsində yüksək peşə- ixtisas və sosial vəzifələrin yerinə yetirilməsinə hazırlıqdır. İctimai əmək prosesində tələbənin xüsusi rolu vardır. Tələbə istehsal prosesində özünün təlim idrak fəaliyyəti ilə iştirak edir və inkişaf etmiş cəmiyyətdə rolu daim artır. Ali məktəbdə təhsil almaq tələbənin sadəcə arzusu, şəxsi mənafeyi ilə deyil, cəmiyyətin tələbləri və dövlətin mənafeyi ilə bağlıdır. Tələbə həyatının əsas fəaliyyət sferası təlimdir. O ali məktəbdə təhsil illərində öz intellektinin, mənəvi, əxlaqi, estetik, fiziki, iradi keyfiyyətlərinin inkişafı qayğısına qalmalı, seçdiyi peşəyə hörmət etməli, yüksək ixtisaslı mütəxəssis üçün zəruri olan bilik, bacarıq və vərdişlərə, davranış normalarına yiyələnməlidir. Tələbəlik dövrünün əsas xüsusiyyətləri şüurlu motivlərin
daha məqsədyönlüyündə özünü göstərir. Tələbəlik - yaşlı adamların sosial rollarının (vətəndaşlıq, ictimai-siyasi, mütəxəssis və digər rolların) mənimsənilməsi və mənəvi təkmilləşmə dövrüdür. Tələbəlik ictimai fəallıq dövrüdür. «lctimai fəallıq» deyərkən, insanın 433
müstəqil istehsal fəaliyyətinə qoşulması, əmək bioqrafiyasının başlanması, ailənin qurulması və s. başa düşülür. Tələbə şəxsiyyət və müəyyən yaşa malik insan kimi üç cəhətdən xarakterizə oluna bilər: •
Müəyyən sinir sistemi tipi, instinktlər, şərtsiz reflekslər, analizatorların özünəməxsus quruluşu, fiziki keyfiyyətlər tələbəni bioloji baxımdan xarakterizə edir. Tələbəlik yaşlarında müxtəlif siqnallara cavab reaksiyalannın lateni dövrü {latent dövr-g\z\\
dövr deməkdir. Fiziologiyada - hər hansı qıcıqlandı- ncmın orqanizmə, onun orqan, toxuma və hüceyrəsinə təsir etdiyi andan cavab reaksiyasının alınmasına qədər keçən vaxt) qısa, analizatorlar həssas, mürəkkəb psixomotor törəmələr plastik olur. Bioloji keyfiyyət irsiyyətlə müəyyən edilsə də mühitin, xüsusən də ali məktəbdə təhsil-tərbiyə prosesinin təsiri ilə bu və ya digər dərəcədə dəyişikliyə uğrayırlar. •
Psixoloji baxımdan tələbə - psixi prosesləri və hadisələri, psixi hallan və xüsusiyyətləri özündə daşıyan şəxsiyyətdir. Psixi proseslərin, psixi hallann və psixi törəmələrin cərəyanı və təzahürü məhz psixi xüsusiyyətlərin xarakterindən asılıdır. Tələbəlik dövründə məntiqi hafizə daha artıq inkişaf edir. Yaddasaxlamamn sürəti, möhkəmliyi, dəqiqliyi artır, diqqət daha çox ixtiyari xarakter daşıyır, diqqətin davamlılığı, bölünməsi, keçirilməsi, mərkəzləşməsi
kimi psixi xüsusiyyətlər daha artıq inkişaf edir. Təfəkkür əməliyyatları (təhlil, tərkib, in- duksiya, deduksiya, müqayisə, ümumiləşdirmə, sistemləşdirmə, təsnifat, mücərrədləşdinnə, konkretləşdirmə və s.), əyani-əməli, konkret, nəzəri və məntiqi təfəkkür növləri inkişaf edir, ağlın dərinliyi, genişliyi, müstəqilliyi, tənqidliliyi, çevikliyi artır, nitq daha artıq inkişaf edir, iradə möhkəmlənir, mütəşəkillik, təşəbbüskarlıq, təvazökarlıq, cəsarət və mərdlik kimi keyfiyyətlər daha qabarıq təzahür edir. Yoldaşlıq və dostluq hissləri dərinləşir, xarakterin əqli və iradi əlamətləri möhkəmlənir. •
434
Tələbə mənsub olduğu cəmiyyətin, xalqın, millətin, sosial qrupun tipik keyfiyyətlərinin daşıyıcısıdır. O, insanı bu və ya digər cəmiyyətin, sosial qrupun üzvü kimi xarakterizə edən sosial keyfiyyətləri özündə birləşdirir. Onun sosial mahiyyətini məhz bu keyfiyyətlərin məcmusu təşkil edir. Tələbə şəxsiyyətinin sosial varlığı onun tələbə qrupuna daxil olması və ali məktəbdə təhsil alması ilə müəyyən edilir. Bu günün ali məktəb tələbəsi öz yaşına və sosial yetkinliyinə görə 40, 30,20 hətta 10 il bundan əvvəlki tələbə deyil. İndi ali məktəbə daxil olanların böyük əksəriyyətini 20 yaşa qədər olan gənclər təşkil edir. Tələbəliyin bu cür «cavanlaşması»nın müsbət cəhətləri çoxdur. Belə ki, ali məktəbdə təhsil üçün ən əlverişli yaş 17-25 yaşları əhatə edən ikinci gənclik və kamillik dövrüdür. Bu dövrdə orqanizmin fiziki və fizioloji inkişafı əsasən başa çatmış olur. İdeya və mənəvi yetkinlik müstəqil olaraq peşə-ixtisas seçməyə, gələcək həyat yolunu müəyyənləş- dimıəyə, təhsili başa vurduqdan sonra istehsal əməyində, şəxsi və sosial həyatda müstəqil surətdə iştirak etməyə imkan verir. Tələbənin sərvət meyilləri inkişaf edir. O, öz davranışını qəbul olunmuş əxlaq normalarına uyğunlaşdınnağı bacarır. Tələbəlik dövrünə bir sıra maraqlı xüsusiyyətlər xasdır. Onlar daha çox romantik olur, xəyal və fantaziya ilə yaşayırlar. O, bütün dünyanı dolaşmaq, yeni kəşflər etmək arzusundadır. Hər cür fədakarlığa hazırdır. O, təbiidir, sözü üzə deyəndir, cəsarətli və qorxmazdır. Tələbə tənqidi qəbul edir, ciddi özünütənqidlə məşğul olur. Qeyd etmək lazımdır ki, bəzən əlverişsiz şəraitdə tələbənin özündən, həyatından narazılıq hissi yarana bilər ki, bu cür psixoloji halların qarşısı vaxtında alınmalıdır. Ali məktəbdə təhsil dövrü davranışın şüurlu motivlərinin gücləndiyi, məqsəd ardıcıllığının, qətiyyət və tənqidliyin, müstəqillik və təşəbbüskarlıq kimi xarakter əlamətlərinin möhkəmləndiyi dövrdür. Tələbə özünü idarə etməyi bacarır, əxlaqi problemlərə diqqəti artır. O, əqli, əxlaqi, ictimai-siyasi cəhətdən yet- kinləşir, maraqlan genişliyi və dərinliyi ilə seçilir. 435
Psixoloqların fikrincə, 17*19 yaşlarda insan öz davranışını tam şüurlu surətdə idarə edə bilmir, bəzən əsassız risqə gedir, hərəkətlərinin nəticəsini qabaqcadan görə bilmir.
hələ real «mən»ini kifayət qədər qiymətləndirə bilmir, ideal «mən» isə kifayət qədər aydın dərk edilmiş olmur. Tələbənin şəxsiyyət kimi inkişafının bu ziddiyyəti daxili inamsızlığa, anlaşılmazlığa, zahiri aqressivliyə səbəb ola bilər. Bu isə öz daxili imkanlarım səfərbər etməyə, əsas fəaliyyət növü olan təlimə tam istiqamətlənməyə mane olur. Bəzən tələbədə «gerçək- likdən uzaqlaşma», «psixoloji təerid olunma» kimi arzuolunmaz hallar özünü büruzə verir. Ali məktəb həyatı bu neqativ halların qarşısını alır, hər bir gəncin öz qabiliyyət və bacarıqlarına, mənalı və dolğun şəxsi həyata inamını artırır. Tələbəlik həyatında özünü göstərən neqativ hallardan biri də budur ki, bəzən birinci və ikinci kurslarda tələbə seçdiyi peşəyə, ixtisasa səmimi münasibət bəsləmir. Üçüncü kursda peşə seçiminə münasibət «qətiləşir». Bəzən tələbə qəti qərara gəlir ki, başqa peşə sahəsində işləyəcək. Tələbələrin əhvallarında da müəyyən dəyişikliklər baş verir. İlk aylar ali məktəbdə təhsilə «vurğunluq», ali məktəb rejiminə, tədris sisteminə, ayrı-ayrı müəllimə bələd olduqca bu skeptizmlə - (fransızca scepticisme, yunanca skepükos araşdıran, tədqiq edən deməkdir) - ruh düşkünlüyü ilə əvəz olunur. Tələbəlik yaşı insanın sosiogen potensialının sensitiv (latınca sensus - hiss, duyğu deməkdir. İnsanın ətraf aləmə həssas münasibətlərində təzahür edən xarakter xüsusiyyəti) inkişaf dövrüdür. Əlverişli mühit və ali təhsil tələbə psixikasının bütün səviyyələrinin inkişafına şərait yaradır, təfəkkür tərzini, peşə yönüınünü formalaşdırır. Məlumdur ki, ali məktəbdə tədris prosesi tələbədən müəyyən intellektual səviyyə - qavrayış və təsəvvürlərin, hafizə və diqqətin, təfəkkür və nitqin inkişa^'ını, geniş idrak maraqları, məntiqi əməliyyatları icra etmək bacarığı, geniş erudisiya tələb edir. İntellektual inkişaf aşağı səviyyədə 436
olduqda tələbə güclü motivlərin və öz işgüzarlığı, təkidliliyi, səyi sayəsində bu çatışmazlığı kompensasiya (latınca kom- pensatio ~ ödəmə deməkdir. Qarşılıqlı tələblərin ödənilməsi) edə bilir. Ümumi intellekt səviyyələri mərkəzi və periferik (mərkəzdən uzaq yerlər, əyalət, rayon) ali məktəblərdə, prestij və prestij hesab olunmayan ixtisaslarda müxtəlif olur. Məsələn, humanitar təmayüllü peşələrə yiyələnmək istəyən tələbə verbal tipli intellekti, dili yaxşı bilməsi, zəngin lüğət ehtiyatına malik olması, konkret və abstrakt təfəkkürü, idrak maraqlarının əha- təliliyi, geniş erudisiyası ilə seçilməlidir. Humanitar profilli mütəxəssislər «sözlər aləmində» yaşayırlar. Halbuki, texniki profilli mütəxəssislər gerçəkliyin konfet predmetlərinə müraciət edirlər. Texniki fakültələrə daxil olmaq istəyən gənclər, hər şeydən əvvəl məntiqi və abstrakt təfəkkürə, mərkəzləşdirilmiş və ixtiyari diqqətə malik olmalıdırlar. Təbiət elmlərini öyrənən tələbələr sərbəst mühakimə yürütməyi bacarmalıdırlar. Belə tələbələr bəzi hallarda insanlarla ünsiyyətə girəndə çətinlik çəkirlər. Özünüqiymətləndirmə, xüsusən də, sosial keyfiyyətlərin qiymətləndirilməsi adekvat xarakter daşımır. Onlar özlərini yaxşı «tanımırlar». Dəqiq elmləri öyrənən tələbələr hər şeydən tez «baş açmağı» baearırlar. Onlarda fəza təsəvvürləri aydın, qeyri-verbal, yəni praktik intellekt qüvvətli olur. Dəqiq elmləri özünə ixtisas seçən gənelərdə artıq birinci kursdan başlayaraq fəza təsəvvürləri yüksək səviyyədə inkişaf edir. Bu səviyyə hər kəs üçün fərdi maksimum olur, təhsil illərində çox az dəyişikliyə uğrayır. Çünki digər əqli qabiliyyətlərdən fərqli olaraq fəza təsəvvürləri fərdin təbii imkanlarından asılıdır. Ali məktəbdə təhsil illərində dəqiq ixtisaslara yiyələnən tələbələrdə sosial normalara müsbət münasibət fonnalaşır, əqli fəaliyyətin intensiji- kasiyası və effektivliyi artır. Ancaq onlarda idrak maraqları məhdud xarakter daşıyır, ölkənin siyasi həyatına, fəlsəfi problemlərə maraq az olur. Tələbənin ali məktəb
həyatının özünəməxsus xüsusiyyətlərini mənimsəməsi daxili diskomfortu aradan qaldırır. Birinci kursda tələbə kollektivi təşəkkül tapır, kollektivdə əqli fəaliy- 437
yəti səmərəli və məhsuldar qurmaq bacarığı fonualaşır, optimal əmək rejimi yaranır. Tələbə öz məişətini və asudə vaxtını səmərəli təşkil etməyi öyrənir. Tələbə özünütəhsil və şəxsiyyətin peşə keyfiyyətləri ilə bağlı özünütərbiyə ilə məşğul olmağa başlayır. Ümumiyyətlə, tələbənin sosial psixoloji portretini müəyyənləşdirən faktorları iki bloka
bölmək olar; • tələbənin ali məktəbdə nəzərə alınması zəruri olan keyfiyyətləri; •
Tələbənin birinci blok keyfiyyətlərinə onun hazırlıq səviyyəsi, təlimə münasibəti, önəm verdiyi dəyərlər, ali məktəb reallıqları ilə tanışlığı, seçdiyi peşə haqqında infomıasiyaları, gələcək peşə fəaliyyəti haqqında təsəvvürləri daxildir. Birinci kateqoriyaya daxil olan faktorlar əsasən tələbənin ali məktəb həyatına alışmağa başladığı ilk mərhələdə «işə düşür». Hər bir müəllim tələbələr qarşısında öz tələblərini qoyur və onlann əməl olunmasına nəzarət edir. Qrupda hər tələbə öz həmfikrini tapmağa çalışır, «liderlik» uğrunda mübarizə gedir. Tələbə yeni şəraitə tez uyğunlaşmalı, təlim fəaliyyətinin yeni metod və vasitələrini mənimsəməlidir. Ali məktəbin, oxuduğu fakültənin və akademik qrupun norma və qaydalarını qəbul etməli, iş rejimini müəyyənləşdinnəlidir. Ali məktəbdə təhsil illəri davam etdikcə tədricən birinci blok faktorlarının təsiri zəifləyir, ikinci blok faktorlan həlledici rol oynamağa başlayır. İkinci blok faktorlara təlim prosesinin təşkili, tədrisin səviyyəsi, tələbə-müəllim münasibətlərinin tipi və s. daxildir. Tələbənin professional və psixoloji «portretini» məhz ikinci blok faktorlan müəyyən edir. Müasir tələbələr on il əvvəlki tələbələrdən nə ilə seçilirlər? Ali məktəbdə iş təcrübəmizə əsaslanaraq bazar iqtisadiyyatı dövrünün tələbələrinə aşağıdakı xüsusiyyətləri aid edə bilərik: •
•
438
• özlərinə qarşı tələbkar deyillər; •
•
Lakin müasir tələbələrin «itkiləri» ilə yanaşı «qazanclan» da var: •
• daha cəsarətli və qətiyyətlidirlər; •
•
•
bacarırlar (halbuki öz vəzifələrini kifayət qədər bilmirlər, yaxud da bilmək istəmirlər, bununla əlaqədar olaraq məsuliyyət hissi çox aşağıdır). Tələbələri təlim-idrak fəaliyyətinə görə bir neçə tipə ayırmaq olar: •
ali məktəbdə təhsil prosesinin məqsəd və vəzifələrinə kompleks şəkildə yanaşır. Tədris proqramlarının hüdudlarından kənara çıxır, daha geniş biliklər almağa səy göstərirlər. Ali məktəb həyatında sosial fəallıq göstərirlər. Bu qəbildən olan tələbələr professional bacarıq və vərdişlərə yiyələnməyə çalışır, müstəqil iş formalarına sahib olur, təlim-idrak fəaliyyətlərini səmərəli qurmağa cəhd edirlər. Onlar üçün ali məktəbdə təhsil - seçilmiş peşəyə yiyələnməyin həlledici yoludur. Bütün tədris fənlərini əla oxuyur, təlim fəaliyyətinin bütün sahələrində fəallıq göstərir, elmi polemikaya girməyi xoşlayır, elmi axtarışlarla məşğul olurlar. •
qəbildən olan tələbələr də proqram çərçivəsindən kənara çıxırlar. Lakin daha geniş biliklər əldə etməyə səy göstərən birincilərdən fərqli olaraq bu tipə daxil olan tələbələr biliklərini dərinləşdinnəyə çalışırlar. Bütün maraq və meyilləri peşə və ixtisasla bağlıdır. Yaxşı oxuyurlar, onları maraqlandırmayan fənlərdən də müvəffəq qiymət alırlar. Belə tələbələri ixtisasla sıx bağlı fənlər daha çox maraqlandınr. Buna görə də tədris fənlərinə münasibətdə seçimə daha çox üstünlük verirlər. İxtisasla 439
bağlı əlavə ədəbiyyat oxumağa üstünlük versələr də, ictimai elmlərə xüsusi maraq göstərmirlər. •
ancaq proqram çərçivəsi daxilində bilik və bacarıqlar əldə etməyə çalışır. Onlarda yaradıcılıq və fəallıq zəif təzahür edir. •
pis oxumurlar. Tədris proqramına seçici münasibət bəsləyir, «xoşladıqları» fənlərlə məşğul olurlar. Lakin tədris məşğələlərinə müntəzəm gəlmirlər. Professional maraqları kifayət qədər fonnalaşmış olmur. •
- tənbəllərdir. Onlar ali məktəbə valideynlərinin təkidi ilə, yaxud «kampaniya» xatirinə, təki ali təhsil olsun və yaxud da əsgərlikdən yayınmaq məqsədilə daxil olurlar. Təlimə biganədirlər, tez-tez dərs buraxırlar, daim akademik borcları olur. Yekun Buraxılış Attestasiyasına qədər zorla «sürünürlər». Tələbələrin tədris-idrak fəaliyyətinə münasibətləri onların davranış modelini müəyyənləşdirir. Maraqlıdır ki, əlaçıların, yaxşı və zəif oxuyanların özləri də yarım tiplərə bölünürlər. Əlaçılar beş yarımtipə bölünürlər: «hərtərəfli»; «professio- nal»; «dar» əlaçılar; «eqoist» əlaçılar; «universal»lar. «Uərtərəfli»lər
geniş dünyagörüşünə və geniş maraqlara malik, təşəbbüskarlıqlan ilə fərqlənən tələbələrdir. Bu yarımkate- qoriyada olan əlaçılann təlim-idrak fəaliyyətinin motivləri elmə olan ehtirasdır. Onlar «yeni»ni öyrənməkdən, «naməlumu» tapmaqdan, mürəkkəb məsələləri həll etməkdən zövq alırlar. «Professional»larm
diqqəti əsasən ixtisas fənləri üzərində cəmlənmiş olur. «Əla»dan aşağı qiymət almasalar da, ümum- təhsil fənlərini «başdansovdu» oxuyurlar. «Dar» əlaçılar
proqram materialını ancaq mühazira və dərslik əsasında oxuyurlar. Elə .əlaçılar da var ki, onlar orta qabiliyyətə malikdirlər, lakin yüksək məsuliyyət hissi onları «qa- liblər» sırasına çıxarır.
da var. Onların təlim-idrak fəaliyyətini özünütəsdiqləmə, karyera kimi eqoistik maraqlar stimullaşdırır. «Universal» əlaçılar
«hərtərəfli»lərlə «professional»ların müsbət tərəflərini özlərində birləşdirirlər. Bu tələbələr yüksək -140
təbii imkanlara, istedada, xüsusi qabiliyyətlərə maük son dərəcə əməksevər tələbələrdir. Təəssüf ki, belələrinə az təsadüf edilir. «Yax^ılar» iki yarımtipə ayrılır; •
olmayan tələbələr. Onlar müntəzəm məşğul olmur. İxtisas fənlərindən «əla» qiymət alsalar da, məqbul kitabçalarında digər fənlərdən aldıqları «kafı»lər də nəzərə çarpır; •
yaxşı oxumağa çalışır, mühazirələri səylə yazır, əsasən mühazirə mətnlərinə və dərsliklərə istinad edirlər. «Kqfl» ilə oxuyanlar da, «sürünənlər» də biri-birlərindən fərqlənirlər: • ali məktəb həyatına alışa bilməyən birinci kurs tələbələri; • təqdim edilən infonnasiyanın məzmunu və mahiyyətini qavramaqda çətinlik çəkən tələbələr; • peşə seçimində səhvə yol vermiş tələbələr; • təlimə məsuliyyətsiz münasibət bəsləyənlər. Belələri yüngül və qayğısız həyat arzusu ilə yaşayanlardır. Onlar üçün ali məktəb sadəcə istirahət, yaxud əyləncə yeridir. Ancaq sessiya müddətində oxumağa başlayır, «çatdıra bilmir», imtahan müddətində müəllimləri aldatmaqla (şparqalka və s.) qiymət almağa çalışırlar. Müasir elmi-pedaqoji ədəbiyyatda tələbə şəxsiyyətini xarakterizə edərkən dörd komponent əsas götürülür: •
•
•
•
Buna əsaslanan tədqiqatçılar tələbələrin aşağıdakı tiplərini müəyyən edir (V.T.Lisovski); . •
Bu qəbildən olan tələbələr peşəni şüurlu olaraq seçir, yaxşı oxuyur, ali məktəbin elmi və ictimai həyatında fəal iştirak edirlər. Mədəni, ağıllı və ünsiyyətlidirlər, bədii ədəbiyyat və incəsənətlə maraqlanırlar. Ölkənin ictimai-siyasi hadisələrinə 441
biganə deyillər, idmanla məşğul olurlar. Doğruçuldurlar və qüsurlara qarşı barışmazdırlar. Yaxşı dost və etibarlı yoldaş kimi kollektivin hörmətini qazanırlar. •
Bu cür tələbələr peşəni şüurlu olaraq seçir və yaxşı oxuyurlar. Elmi iş onları o qədər də cəlb etmir. Ali təhsil alandan sonra praktik fəaliyyətlə məşğul olmaq niyyətində olurlar. İctimai işlərdə fəallıq göstərir, ona tapşırılmış işi məsuliyyətlə icra edir, imkan daxilində idmanla məşğul olur, bədii ədəbiyyat və incəsənətlə maraqlanırlar. Onlar üçün işlərin ən vacibi - yaxşı oxumaqdır. Nöqsanlara qarşı barışmaz, doğruçul və mənən təmizdirlər. Kollektivin hönnətini qazanırlar. •
Bu cür tələbələr peşəni şüurlu olaraq seçir, «əla» qiymətlərlə oxuyurlar. Gələcəkdə təhsillərini davam etdirmək və elmi fəaliyyətlə məşğul olmaq niyyətindədirlər. Elmi-tədqiqat işlərində fəal iştirak edirlər. •
Belə tələbələr ictimai işlərə çox aludə olurlar. Bu, onların təlim və elmi fəaliyyətlərini üstələyir. Peşə seçimində özlərini inamlı hiss edirlər. Bədii ədəbiyyat və incəsənətlə maraqlanır, asudə vaxtın səmərəli və əyləncəli «təşkilatçısı»dırlar. •
Belə tələbələr yaxşı oxuyur, elmi işlə az məşğul olur, əsas diqqəti bədii ədəbiyyat və incəsənət sferasına yönəldirlər. Estetik hissləri, estetik zövqü, bədii erudisiyası yaxşı inkişaf edir. Geniş dünyagörüşü ilə seçilirlər. •
Belə tələbələr peşəni o qədər şüurlu olaraq seçməsələr də oxumağa, öyrənməyə səy göstərir, təlim tapşırıqlarının icrasına maksimum qüvvə sərf edirlər. Xüsusi qabiliyyətləri ilə seçilməsələr də, bir qayda olaraq akademik borcları olmur. Kollektivdə az ünsiyyətlidirlər. Ədəbiyyat və incəsənətlə az maraqlanırlar. Kinoya, estrada konsertlərinə, diskotekalara getməyi xoşlamırlar. Bədən tərbiyəsi ilə ancaq ali məktəb proqramı çərçivəsində məşğul olurlar.
• «Ortabab»lar. Belə tələbələr xüsusi qüvvə sərf etmədən «birtəhər», «ala-babat» oxuyurlar. Hətta «başdansovduluğu» ilə fəxr edirlər. Onların prinsipi belədir: «Diplom alım, heç kəsdən pis işlə- məyəcəyəm». Peşə seçərkən çox «gÖtür-qoy» etmirlər. Amma başa düşürlər ki, ali məktəbə daxil olublarsa, «yaxşı-pis» onu başa vLinnalıdırlar. Təlimdən zövq almasalar da, çalışırlar ki, akademik borcları qalmasın. •
Seçdikləri peşə onları cəlb etmir. Ancaq əmindirlər ki, ali məktəbə daxil olublarsa, onu bitirməlidirlər. Təlimdən xüsusi zövq almasalar da, yaxşı oxumağa səy göstərirlər. İncəsənətlə, idmanla maraqlanırlar. •
Belə tələbələr bir qayda olaraq zəif oxuyurlar. Əsas prinsipləri belədir: «mümkün qədər az qüvvə sərf etmək», Özlərindən heç narazı deyillər. Gələcək peşə haqqında dərindən düşünmürlər. İctimai və elmi işlərdə iştirak etmirlər. Şparqalkasıız keçinə bilmirlər. Maraqlan məhduddur. •
Hər bir işə - təlimə, ictimai və elmi işə, hətta asudə vaxtın təşkilinə yaradıcılıqla yanaşırlar. Səbir, səy, səliqə, intizam tələb edən məşğələlər onları cəlb etmir. Eyni qaydada oxumurlar. Əsas fəaliyyət prinsipləri belədir: «bu, mənə xoşdun>; «bunu xoşlamıram». Elmi-tədqiqat işi ilə məşğul olarkən, problemin orijinal yollarını tapmağa çalışırlar. •
Prestijli (nüfuzlu, etibarlı, hörmətli) fakültənin tələbəsidir- lər. Yaxşı oxuyurlar. Kütləvi peşəyə yiyələnən tələbələrə «yu- xarıdan» baxırlar. «Özü kimilərir.»in lideri olmağa səy edir, qalanlarına ikrahla yanaşırlar. Hər şeydən «xəbərləri» var. İncəsənətdə dəbdə olan nə varsa diqqətlərini cəlb edir. Dəbdə olan diskoklubların, kafelərin daimi «sakini»dirlər. Tələbələrin özləri isə tələbəlik mühitində geniş yayılmış aşağıdakı tələbə qruplarım fərqləndirirlər: •
443
Dərsə müntəzəm gəlirlər. Gərgin zəhmət sərf etməklə müvəffəqiyyət qazanırlar, intizamlıdırlar. * «AğıIh» əlaçılar. Yüksək intellektinə görə seçilirlər. Möhkəm üımımtəhsil bilik bazasına malikdirlər. Öz sualları ilə bəzi müəllimləri «divara dirəyirlər». «Hər şeydən bir az» prinsipi ilə oxuyurlar. * «Zə lımətkeş»lə r. Daim müntəzəm, ciddi surətdə məşğul olurlar. Lakin xüsusi müvəffəqiyyət qazana bilmirlər. * « Təsadiiji»lə r. Çox müxtəlif kontingentdir: qızlar diplomlu «xanım» olmaq üçün, oğlanlar əsgərlikdən yayınmaq üçün «oxuyurlan>. Bəzi tələbələr isə sadəcə vaxtlarını keçirirlər.
«İdeal» tələbə nccə olmalıdır sualına keçmiş illərin müəllimləri belə cavab verirlər: vintizam, səy, məsuliyyət, ali təhsil oriyentasi- yası». Müasir dövrün müəllimlərinin böyük əksəriyyətinin cavabı isə belədir: «intizamlılıq>>, «ədəb~ərkan», «mərifət»\ Ali təhsil müəssisəsinin tələbəsi aşağıdakı Inuııtqlara malikdir: * nəzərdə tutulmuş qaydada təhsilin profili və fonnasını, fərdi proqram və auditoriyadankənar məşğuliyyəti seçmək; * ali təhsil müəssisəsinin tədris, istehsalat, elmi, mədəni, məişət, idman, peşə, sağlamlıq bazasından və infomıasiya vasitələrindən sərbəst istifadə etmək; * elmi fəaliyyətin bütün növlərində və sahələrində iştirak etmək; * peşəsi və ixtisası üzrə təhsilini davam etdirmək; * təhsilin təşkili, idarə olunması və təkmilləşdirilməsində iştirak etmək; * özfəaliyyət birliklərində iştirak etmək; * sağlamlıq üçün təhlükəsiz və zərərsiz təlim şəraiti tələb etmək; * təhsili müvəqqəti olaraq dayandırmaq; AAA * ali təhsil müəssisəsinin səhiyyə və sağlamlıq xidmətindən istifadə etmək; * hüquqazidd, insan ləyaqəti və şərəfini alçaldan hərəkətlərdən müdafiə olunmaq. Ali təhsil müəssisəsi tələbələrinin vəzifələri aşağıdakılardır: öz biliklərini daim artırmaq və dərinləşdirmək: praktik bacarıq və vərdişlər qazanmaq; * peşə-ixtisas hazırlığını təkmilləşdirmək və durmadan genişləndirmək; * təhsil müəssisəsinin Nizamnaməsinə və daxili qaydalarına əməl etmək; * təhsil qanunvericiliyinə tabe olmaq; * əxlaq və etika nomıalarına riayət etmək; * təlim-tərbiyə prosesi ilə bağlı birgə yaşayış qaydalarına əməl etmək. Ali təhsil müəssisəsində təhsil qanunvericiliyini pozanlar qanunla müəyyən olunmuş qaydada məsuliyyət daşıyırlar. Oxuduğu ali təhsil müəssisəsinin Nizamnaməsində nəzərdə tutulan qaydaları pozduqda, tələbələrə xəbərdarlıq, töhmət, .fiddətii töhmət elan edilir, ali məktəbdən xaricolunnıa
kimi intizam tədbirləri görülür. 13.2. TƏLƏBƏ ŞƏXSİYYƏTİNİN İNKİŞAF QANUNAUYĞUNLUQLARI VƏ ONU ŞƏRTLƏNDİRƏN AMİLLƏR
Qanunauyğunluq - müəyyən şəraitdə zəruri və obyektiv əlaqələri əks etdirir. Bu əlaqələr ümumi xarakter daşıyır, sabit olur və müntəzəm olaraq təkrarlanır. Mövcud pedaqoji ədəbiy- yatdakı mülahizələri ümumiləşdirsək, onda tələbənin bir şəxsiyyət kimi formalaşmasının aşağıdakı qanunauyğunluqlarını qeyd etmək olar: •
ilə şərtlənmə si. Cəmiyyətin inkişaf səviyyəsinin tələbə şəxsiyyətinin inkişafına təsiri çoxcəhətlidir. Cəmiyyət, elm və texnika inkişaf
etdikcə, tələbə bir şəxsiyyət kimi ictimai münasibətlər sisteminə daha fəal daxil olur. Onun ictimai həyatın müxtəlif sahələri ilə əlaqələri genişlənir. O, ictimai təcrübəyə yiyələnir, onu mənimsəyir, ictimai fəallıq göstərir, ictimailəşir (sosiallaşır), bəşəri dəyərləri öz dəyərlərinə çevirir. Digər tərəfdən, tələbə ictimai həyatın müxtəlif sahələrinə qovuşduqca daha çox müstəqilləşir, fərdi ləşir. Bu o deməkdir ki, ictimai inkişaf prosesində tələbə şəxsiyyət kimi inkişaf etdikcə onun özünəməxsus, təkrarolunmaz həyat tərzi və daxili aləmi yeniləşir. Tələbə fərdiyyət kimi nəzərdən keçirilərkən, onun psixikasının və şəxsiyyətinin özünəməxsus xüsusiyyətləri əsas götürülür. Tələbənin fərdiyyəti onun tələbat və maraqlarında, intellekt və qabiliyyətlərində, temperament və xarakterində təzahür edir. Onun təkrarolunmaz həyat yolu, bioqrafiyası fonnala- şır. Şəxsiyyətin təsiri ilə fərdin bütün xüsusiyyətləri inteqrasiyaya uğrayır, riyazi temiinlə desək, onların hamısı şəxsiyyət adlanan ümumi məxrəcə gətirilir. •
şəkildə getməsi. Ali təhsilin inkişaf istiqaməti, dövlətin mənafeyi ilə, onun ali məktəbə verdiyi «sifarişlə» müəyyən olunur. Dövlətin tələbləri dəyişdikdə, ona uyğun tələbə şəxsiyyətinin təhsil-tərbiyə vəzifələri də dəyişir. Hətta eyni cəmiyyətin, eyni ictimai-siyasi quruluşun ayrı-ayrı inkişaf mərhələlərində tələbə şəxsiyyətinin inkişaf istiqamətlərinə müvafiq təkmilləşmələr, yeniliklər əlavə edilir. Müasir şəraitdə Azərbaycan torpaqlarının 20%-dən çoxu düşmən tapdağı altındadır. Əgər dövlətimizin apardığı sülh siyasəti sayəsində torpaqlarımız qaytarılmazsa, onu hərb yolu ilə geriyə qaytarmalı olacağıq. Odur ki, hazırki şəraitdə respublikamızın təkcə ümumtəhsil məktəblərində deyil, ali təhsil ocaqlarında da gənclərin hərbi vətənpərvərlik tərbiyəsinə, hərbi-fiziki hazırlığına xüsusi diqqət yetirilir. Bu reallıq dövlətin zəruri ehtiyac və tələbatından yaranmışdır. •
446
Tələbə, bütün insanlar kimi, ictimai münasibətləri ancaq özünün aktiv fəaliyyəti vasitəsilə mənimsəyir. Bu baxımdan, fəaliyyət tələbə şəxsiyyətinin inkişafının həlledici amilidir. Fəaliyyət insanın varlığını xarakterizə edən mühüm kateqoriyalar- dandır. Fəaliyyət insanın əsas qüvvələrinin açıq kitabıdır, his.si surətdə qarşımızda duran insan psixologiyasıdır (K.Marks). Bütün insanlar kimi tələbə yalnız fəaliyyət prosesində təzahür və təşəkkül edir. Psixi inkişafın hər bir mərhələsində fəaliyyətin ancaq bir növü aparıcı olur və şəxsiyyətin fonnalaşmasına həlledici surətdə təsir göstərir. Tələbənin əsas fəaliyyət növü - təlimdir. Tələbə şəxsiyyətinin əqli və mənəvi cəhətdən inkişafı təlim prosesində mümkün olur. Təlim fəaliyyəti tələbənin ümumi psixi inkişafını, ixtisasla bağlı bilik və bacarıqları mənimsəməsini, mənəvi təkmilliyini təmin edir. Tələbənin müxtəlif fəaliyyət növləri ilə məşğul olması onun həmin sahələrdə inkişaf səviyyəsini yüksəldir, ahəngdarlığım təmin edir. Ali məktəb həyatı üçün tipik olan müxtəlif fəaliyyət növləri:
Tələbə gənclərin müxtəlif fəaliyyət növlərinə cəlb edilməsi onlarda şəxsi fəallığın inkişafına təkan verir, təkmilləşməsinə, ümumi psixi xassələrinin təşəkkül tapmasına kömək edir. Tələbənin əmək fəaliyyəti bir tərəfdən onun fiziki, əxlaqi inkişafına, digər tərəfdən, onun peşə hazırlığına müsbət təsir edir, onu yüksək ixtisaslı mütəxəssis kimi fonnalaşdırır. İctimai fəaliyyət tələbəyə sosial təcrübə qazandırır, onda kollektivçilik, təşkilatçılıq, kommunikativ bacarıqlar fonnalaşdırır. Tələbə şəxsiyyəti fonnalaşdıqca fəaliyyətin də xarakteri dəyişir, məzmunca daha artıq zənginləşir. Şəxsiyyətin tələbatları əsasında fəaliyyətin motivləri formalaşır, «motiv-məqsəd» vektoru əmələ gəlir və o, fəaliyyətin əsas struk'tur vahidinə çevrilir (Ə.S.Bayramov). Gərgin şəxsi fəaliyyət tələbənin inkişafını istiqamətləndirir, qabiliyyətlərini daha artıq inkişaf etdirir, gələcək əmək fəaliyyətinin uğurlarını təmin edir. 447
|