FƏrrux rüSTƏmov tamilla dadaşova ali MƏKTƏb pedaqogikasi
Yüklə 6,79 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
I
bal - tələbə seçdiyi mövzunu işləyərkən ciddi səhvlərə yol verir və müdafiə zamanı isə mövzudan qismən xəbəri olur; J64
- 0 bal - kurs işi tələbə tərəfindən yazılmayıb. Kurs işlərinin (layihələrin) müdafiəsi ali məktəbin müəyyən etdiyi qaydada həyata keçirilir.
Tədris planında nəzərdə tutulmuş təcrübənin irəlicələrinə görə tələbənin toplaya biləcəyi balların maksimum miqdarı 100-ə bərabərdir. Bu balların yarısı təcrübəyə davamiyyətinə görə, digər yarısı isə təcrübə üzrə hesabatın hazırlanması və müvafiq qaydada komissiya qarşısında müdafiəsinə görə verilir. Təcrübəyə davamiyyətinə görə tələbənin topladığı yekun bal tələbənin təcrübədə iştirak etdiyi saatların miqdarının davamiyyətə ayrılan maksimum (50 bal) vurularaq və təcrübəyə ayrılmış saatların miqdarına bölünməklə hesablanır. Təcrübə üzrə hesabatın tərtib olunub, müdafiəsinə görə tələbənin yekun balının heablanınası meyarları və metodikası ali məktəbin Elmi Şurası tərəfindən təsdiq olunur.
Bura.xılış işinin yazılması və müdafiəsinə gÖrə tələbənin toplaya biləcəyi balların maksimum miqdarı 100-ə bərabərdir. Bu balların yarısı buraxılış işinin hazırlanması və tərtibinə, digər yarısı isə Dövlət Attestasiya Komissiyası qarşısında müdafiəsinə görə verilir. Buraxılış işinin yazılması və müdafiəsinə görə balların hesablanması meyarları ali məktəbin Elmi Şurası tərəfindən təsdiq edilir. Buraxılış işinin müdafiəsi mövcud qaydalara uyğun aparılır. Tədris prosesinə yaradıcı- münasibət pedaqoji proses və hadisələrin, təhsil müəssisələrinin, onların ayn-ayn
komponentlərinin fəaliyyətlərinin qiymətləndirilməsinin yeni metodları və metodikası mütərəqqi texnologiyaların tətbiqi tələbini irəli sürür. Çünki müasir tələblərə cavab verən qiymətləndirmə sistemlərinin tətbiqi təhsilin keyfiyyətini yüksəltməyə və idarə etməyə imkan verir. 165
ƏSAS MÜDDƏALAR • Test yoxlamalarını tətbiq etmək üçün, hər şeydən əvvəl. niLİəllim-professor heyətinə test tapşırıqlarının hazırlanması metodikasını öyrətmək lazımdır. Müəllim inanmalıdır ki. test ənənəvi yoxlama, sınaq, qiymətləndirmə deyil, burada ənənəvi suallardan və biletlərdən istifadə olunmur. Test müəyyən formada tərtib olunmuş tapşırıqlar sistemidir. • Test tapşırıqları qısa olmalı, icrası az vaxt tələb elməlidir. Test tapşırıqları məzmununa və spesifik parametrlərinə görə ciddi müəyyənləşdirilmiş formada olmalıdır. Bu. onların statistik təhlili üçün şərait yaradır. Ayrı-ayrı tapşırıqların xüsusiyyətləri bütövlükdə testin xüsusiyyətini müəyyən edir, bu səbəbdən də tapşırıqlar «yığımı» deyil, məhz tapşırıqlar sistemindən söhbət gedir.
• Test - elmi surətdə əsaslandırılmış ölçü metodudur. Şəxsiyyətin nəzərdə tutulan keyfiyyət və xüsusiyyətlərinin obyektiv, düzgün və diferensial fomıada qiymətləndirilməsinə imkan verir. • Test qısa zaman kəsiyində müəllimə tələbənin müstəqil iş prosesində tədris informasiyasını mənimsəmə səviyysini üzə çıxarmağa; qazandığı bilik və bacarıqların nə dərəcədə möhkəm və çevik olmasını aşkarlamağa; təlim prosesində müəllim-tələbə əməkdaşlığının effektivliyini ınüəyynələşdirməyə: tələbələrin müstəqil təlim-idrak fəaliyyətinin məzmun və formalarına ediləcək korreksiyaları konkrctləşdinnəyə imkan verir. • Test yoxlamaları təhsil alanlara öz nailiyyətlərinə və müvəffəqiyyətsizliklərinə tənqidi münasibət formalaşdırır, sonrakı fəaliyyətini düzgün təşkil etməyə şərait yaradır; tələbəni özünənəzarətə təhrik edir; onda ardıcıl, sistematik və məhsuldar işləmək bacarığı, intizam, təkidlilik, şüuıiuluq, təşəbbüskarlıq, məsuliyyət və digər şəxsi keyfiyyətləri inkişaf etdirir. Deməli, test yoxlamaları təkcə təlim məqsədləri daşımır, həm də qüvvətli tərbiyəedici imkanlara malikdir. 366
• özünüidarə və özünənəzarət fomıalannın inkiıjal' etdirilməsi və dərinləşdirilməsi; tələbədə özünütəkmilləşdirmə meylinin və təlabatının yaradılması; təlim-idrak fəaliyyətinə məsuliyyətli və tənqidi münasibət formalaşdırılması; yoxlamanın innovasiya texnoiogiylarından istifadə olunması təlimin məhsuldarlığını və effektivliyni artırmağa imkan verir və beləliklə də, təlim keyfiyyətinin idarə edilməsinə əlverişli şərait yaradır. lual vo tapqnqiar ( <2> Monitorinq və qiymətiəndimıə nə deməkdir? <3> Təhsil sahəsində monitorinqin formaları hansılardır? <3> Təhsil sisteminin pedaqoji monitorinqi nə deməkdir? <2> Pedaqoji monitorinqin funksiyaları hansılardır? Qiymətləndirmə sisteminin prinsiplərini say və izahını ver. <2> Qiymətləndirmə metodları hansılardır? <3> Reytinq sisteminin mahiyyətini izah et. ^ Test nəzarətinin məqsədləri nədir? 0 Test tapşırıqları hansı tələblər əsasında tərtib olunmalıdır? Tələbələrin biliyinin ənənəvi və çoxballı sistemlə qiymətləndirilməsinin fərqli cəhətlərini izah el. <2> Pedaqogikadan bir mövzu üçün test tapşırıqları hazırla. <3> İxtisasınla bağlı bir mövzu üçün test tapşırıqları hazırla. 367
36S
XI FƏSIL
ALİ MƏKTƏBDƏ TƏLƏBƏLƏRİN PRAKTİKASI 11.1. ALİ MƏKTƏBDƏ TƏLƏBƏLƏRİN PRAKTİKASININ ÜMUMİ MƏSƏLƏLƏRİ Ali məktəbdə təhsil-tərbiyənin təşkili formalarından biri də tələbələrin praktikasıdır. Tələbələrin praktikası mürəkkəb struktura malik bir sistemdir. Praktikanın məzmunu, vasitələri, metodları, formaları ali tədris müəssisəsinin profilindən və mütəxəssis hazırlığı qarşısında duran vəzifələrdən asılı olaraq müxtəlif istiqamətlərdə olur. Ali tədris müəssisəsində keçirilən praktikanın istiqamətləri aşağıdakılardır: • İstehsalat praktikası İstehsalat praktikası təlimin özünəməxsus təşkili forması olub, təlimat əsasında reallaşdırılır. Mütəxəssis hazırlığına verilən əsas tələblərindən biri ali tpıhsilin heyatla, mütəxəssisin gələcək praktik fəaliyyəti ilə əlaqəsidir. Hər bir ali təhsil, müəssissəsi bu tələbə uyğun olaraq gələcək mütəxəsssisin nəzəri hazırlığı ilə praktik fəaliyyətini əlaqələndirməyə çalışır. Bu, təhsilin məzmununu elmin və texnikanın nailiyyətləri əsasında daha artıq zənginləşdirməyə imkan verir. Lakin ali təhsilin həyatla əlaqəsinin təmin edilməsinin ən başlıca yolu istehsalat praktikasıdır. İstehsalat praktikası ali təhsil prosesinin tərkib elementidir və mütəxəssis hazırlığının həlledici mərhələsidir. İstehsalat praktikasının əhəmiyyəti aşağıdakılardan ibarətdir: • tələbələri ixtisasla bağlı bacarıq və vərdişlərlə silahlandırır; ♦ nəzəri bilikləri yoxlamağa və möhkəmləndirməyə imkan verir; 369
• ali məktəblə müvafiq müəssisə və idarələr arasında sıx əlaqə yaradır. «İstehsalat praktikası» anlayışı texniki təhsilə aid olsa da, ali təhsilin bütün sahələrinə (humanitar, təbabət, iqtisadiyyat və s.) aid edilir və ixtisasla bağlı bütün praktika formalarını əhatə edir. Ali məktəbin inkişafının ilk mərhələlərində ali təhsil praktik, hətta sənət hazırlığı səviyyəsində təşkil olunurdu. Lakin elm və texnika inkişaf etdikcə ali təhsilin xarakteri dəyişirdi. Təhsil alanlar müxtəlif sahələrində praktika keçirdilər. Praktikanın bu cür təşkili ali
məktəbin istehsalatla əlaqələrini genişləndirir və möhkəmləndirirdi. Ali məktəbin professor və müəllimləri istehsal müəssisələrinin müxtəlif layihələrinin hazırlanmasında iştirak edir, axtarışlar aparır, öz tövsiyələri ilə istehsalın məhsuldarlığının artmasına kömək edirdilər. XIX əsrin əvvəllərində ali məktəblərdə praktik işlərə geniş yer verildi. Gələcək mütəxəssislərin praktik hazırlığına xüsusi diqqət yetirildi, tələbələrin istehsal müəssisələrində işləməsi təlim prosesinin zəruri komponentinə çevrildi. Müt^xas- sisin elmi-nəzəri
ayrılan tədris vaxtı artırıldı. Praktikanın təşkili məqsədilə müxtəlif tədris emalatxanaları yaradıldı. XIX əsrdə mütəxəssis hazırlığı üçün əlverişli şəraitin ali məktəbin «özündə yaradılması» ideyası əsas götürülürdü. 40- cı illərin
sonlarına qədər
tələbələrin praktikası tədris elmalatxanalarmda keçirilirdi. XIX əsrin ortalarında vəziyyət dəyişdi. Rusiyada sənayenin inkişafı ilə əlaqədar olaraq məlum oldu ki, ali məktəblərin tədris emalatxanaları texnikanın sürətli inkişafı ilə «ayaqlaşmaq» imkanına malik deyil və real istehsal prosesini, əvəz edə bilmir. 50-ci illərdə praktika emalatxanalarda deyil, * müvafiq istehsal müəssisələrində keçirilməyə başlandı. Müəyyən müvəffəqiyyət əldə edilməsinə baxmayaraq, həmin 370
dövrdə ali təhsil sistemi nəzəriyyə və praktikanın əlaqəsini tam dolğunluğu ilə əhatə edə bilmirdi. Oktyabr çevrilişindən sonra Rusiyada mütəxəssis hazırlığının keyfiyyətini yüksəltmək məqsədilə ali məktəbin tədris planına istehsalat praktikası zəruri məşğələ forması kimi daxil edildi. Tələbələrin istehsalat praktikasının keçirilməsi üçün baza müəssisələri, istehsalat birlikləri, elmi-
tədqiqat və
layihə-konstruktor təşkilatları, mədəni-maarif ocaqları müəyyənləşdirilirdi. Sovet hakimiyyəti illərində bu təcrübə bütün respublikalarda, o cümlədən Azərbaycanda da davam etdirildi. Beləliklə, istehsalat praktikası ali məktəbdə təlimin təşkili formalarından biri kimi geniş tətbiq olunmağa başladı. İstehsalat praktikası ali təhsil prosesinin struktur elmentidir və mütəxəssis hazırlığının həlledici mərhələsidir. İstehsalat praktikasının əhəmiyyəti aşağıdakılardır: • Ali məktəblə həyat arasında, təhsillə istehsal prosesi arasında əlaqə yaradır. • Tələbələri istehsalla bağlı bacarıq və vərdişlərlə silahlandırır. • Nəzəri bilikləri yoxlamağa və möhkəmləndirməyə imkan verir. İstehsalat praktikasının təşkilinə aşağıdakı tələblər verilir: • ali məktəb istehsalat praktikasının keçirildiyi müəssisə ilə müntəzəm əlaqə saxlamalıdır. Ali məktəb təsərrüffat müqaviləsi əsasında elmi axtarışlar aparmalı və istehsal müəssisəsinin məhsuldarlığını artırmağa imkan verən tövsiyələr hazırlamalıdır. Elmi-tədqiqat işlərinə ali məktəbin professor-müəllim heyəti, elmi işçiləri ilə yanaşı, elmi lədqiqatçılığa meyli olan tələbələr və habelə istehsal müəssisəsinin yüksək ixtisaslı mütəxəssisləri cəlb olunmalıdır. Bu cür fundamental tədqiqatlar istehsal prosesinə bir sıra innovasiyalar daxil etməyə imkan verməlidir; • cəmiyyətin tərəqqisi, elmin və texnikanını inkişafı, tələbələrin görüş dairəsinin genişlənməsi, yeni istehsal sahələri 371
nin meydana gəlməsi, prestijli ixtisasların yaranması ilə əlaqədar olaraq, istehsalat praktikası hər il yeni məzmunda, yeni formada, yeni istiqamətdə təşkil olunmalı və daim təkmilləşdirilməlidir; • praktika müdddəlində tələbələrin yeni texnologiyalarla tanışlığı təmin olunmalıdır; • istehsalat praktikası ali məktəbdə keçirilən nəzəri və praktik məşğələlərlə, tələbələrin müvafiq nəzəri hazırlığı ilə vəhdət təşkil etməlidir; • praktika müddətində tələbələrin elmi tədqiqat işləri, kurs və buraxılış işi üçün material toplanması təmin olunmalıdır. • tələbələrin praktika keçdikləri müəssisənin iş rejimi, əmək və sanitar-gigiyenik şəraiti, əməyin elmi təşkili ilə tanış olmasına imkan yaradılmalıdır; • tələbələri müəssisənin mənəvi-psixoloji «iqlimi» ilə də tanış etmək lazımdır; • tələbələrə müəssisəyə rəhbərlik və idarəçilik haqqında da bilgilər verilməlidir. Praktikanın aparılma müddəti tədris planında istehsal sahəsinin xüsusiyyətlərindən asılı olaraq müəyyənləşdirilir. Praktikanın təşkili zamanı öyrənilən peşənin ixtisasın özünəməxsus cəhətləri və konkret müəssisənin şəraiti nəzərə alınır. İstehsalat praktikası zamanı müəssisənin qabaqcıl mütəxəssislərinin konkret istehsal sahəsi, onun təşkili, rəhbərlik və idarə olunması, müəssisənin nailiyyətləri, texniki yeniliklər haqqında tələbələri məlumatlandırması təcrübəsi tələbələrdə istehsal proseslərini dərindən mənimsəmək səyi oyadır. İstehsalat praktikasına ümumi təlim-metodik rəhbərlik ali məktəbin müvafiq kafedraları tərəfindən keçirilir. İstehsalat müəssisəsində isə tələbələrin praktikasına rəhbərlik yüksək ixtisaslı mütəxəssislərə tapşırılır. Praktikanın düzgün təşkilində tələbələrin öncədən təlimatlandırılmasının (söhbət, müsahibə, yaxud toplantı formasında) həlledici əhəmiyyəti var. Təlimatlandırılma 372
zamanı istehsalat praktikasının əhəmiyyəti, sistemi və şərtləri, müəssisənin və istehsal proseslərinin xarakteri haqqında məlumat verilir. Tələbələri praktikanın proqramı ilə də tanış etmək lazımdır. Tələbələr fərdi plan əsasında işləyir və müntəzəm olaraq praktika rəhbərinə hesabat verirlər. Bu, tələbələri istehsalat praktikası ilə bağlı tapşırıqların icrasına motiyləşdirir və məsuliyyətlərini artırır. İstehsalat praktikası zamanı tələbələrə təhlükəsizlik texnikası, əməyin müdafiəsi və elmi təşkili, yanğının söndürülməsi, bədbəxt hadisələrin aradan qaldırılması və s. sahəsində də praktik bacarıqlar verilməlidir. İstehsalat praktikasını sadəcə icraedici iş kimi deyil, yaradıcı fəaliyyət kimi təşkil etmək lazımdır. Tələbənin istehsal müəssisəsinin səmərələşdirici fəaliyyətinə, layihə- konstruktor xarakterli işlərinə, müxtəlif tədqiqatlara cəlb edilməsi onun yaradıcı və təşəbbüskar mütəxəssis kimi formalaşması üçün şərait yaradır. Praktika müddətində tələbə istehsal prosesinin sadəcə müşahidəçisindən fəal iştirakçısına çevrilir. İstehsalat praktikasının təşkili zamanı təkcə təlim vəzifələri deyil, həm də tərbiyə funksiyaları həll edilməlidir. Müəssisənin iş ritmi, tempi, rejimi, praktikant tələbələrə xoş məramlı münasibət, ciddi və hamı üçün məcburi olan tələblər, daxili intizam tələbələrdə vəzifə və məsuliyyət hissini, şüurlu intizamı, kollektivçiliyi, dəqiqliyi, işgüzarlığı, fəallığı inkişaf etdirir. Qabaqcılların, novatorların iş təcrübəsinin öyrənilməsi onlarda təşəbbüskar, müstəqil və qətiyyətli olmaq kimi keyfiyyətləri inkişaf etdirir. Praktika müddətində tələbələrin müəssisənin ictimai həyatına qoşulması, istehsalat müşavirələrində iştirak etməsi, işçilər qarşısında elmi, texniki, siyasi mövzularda çıxışlar etməsi praktikantlara tərbiyəvi təsir göstərir, onlarda gələcək mütəxəssis üçün zəruri olan peşə, iradi və əxlaqi keyfiyyətlərin formalaşmasına təkan verir. 373
istehsalat praktikası müddətində tələbələr gündəlik tərtib etməli, sonda isə praktika proqramının yerinə yetirilməsi haqqında hesabat yazmalıdırlar. Hesabat praktikanın proqramı və tələbənin iş planı əsasında yazılmalı, tələbənin praktika müddətindəki müstəqil fəaliyyətini əhatə etməlidir. Hesabatda tələbə müəssisənin işinin daha məhsuldar qurulması niyyətilə tövsiyələrini və təkliflərini də verə bilər. Hesabat şablon xarakter daşımamalı, hər bir tələbənin praktika müddətində fərdi, müstəqil işini əks etdirməlidir. Hesabat praktika rəhbəri tərəfindən yoxlanılır. Bundan sonra tələbə təqdim etdiyi hesabatı müdafiə edir. Bu zaman tələbənin fəaliyyətinin yaradıcı xarakterinə xüsusi diqqət yetirmək lazımdır. Praktika, bir qayda olaraq, tələbələrin, praktika müəllimlərinin və rəhbərlərinin də iştirak etdiyi yekun konfransı ilə başa çatır. Bakalavr pilləsində pedaqoji praktika. Ali pedaqoji təhsil sistemində müəllim hazırlığını təmin edən amillərdən biri də pedaqoji praktikadır.Təəssüf ki, ixtisas üzrə təcrübəyə olduqca az diqqət yetirilir. Halbuki, müəllim peşəsinə yiyələnmiş tələbələr sonralar dönə-dönə qeyd edirlər ki, pedoqoji təhsil aldıqları müddət ərzində onlar üçün ən qiymətli təcrübə tələbə kimi dərs demək olmuşdur. Pedaqoji praktikada məqsəd tələbəni həm fənn müəllimi, həm də sinif rəhbərinin funksiyaları ilə tanış etmək və onu bu istiqamətlərdə gələcək fəaliyyətə hazırlamaqdır. Pedaqoji praktika tələbəni gələcək müəllimlik fəaliyyətinin real şəraitinə maksimum surətdə «qovuşmasını» təmin etməlidir. Ali məktəb tələbələrinin pedaqoji praktikası bir qayda olaraq, müxtəlif tipli ümumtəhsil məktəblərində, texniki peşə məktəblərində, orta ixtisas məktəblərində təşkil olunur və bu zaman hər bir tədris müəssisəsinin özünəməxsus xüsusiyyətləri nəzərə alınır. Bununla yanaşı pedaqoji təcrübənin həyata keçirilməsində müəyyən problemlər də vardır. >74 • ixtisas ü z f 3 təcriiba yerlərinin (məktəblərin) seçilməsinə lazımi diqqətin yetirilməməsL Çox zaman praktika keçiriləcək yer ya metodistin, ya da tələbələrin arzusu əsasında seçilir. Təcrübə yerlərinin seçilməsi həmin yerlərin daha yaxşı öyrənmə təcrübələrini təmin edə bilməsinə əsaslanmalıdır. • İxtisas üzrə təcrübə yerləri (məktəblər) çox zaman təcrid olunmuş vəziyyətdə fəaliyyət göstərir. Elə məktəblər var ki, praktikant tələbə bir müəllim və bir qrup şagirdlə işləyir. Onlar məktəb rəhbərliyi ilə,.digər müəllimlərlə, kitabxana işçiləri ilə, texniki heyətlə tanış edilmir, ünsiyyətə cəlb olunmurlar. Elə də olur ki, dərs deyən tələbəyə Öz təcrübəsini həmkarları, fakültə rəhbərliyi ilə bölüşdürülməsinə şərait yaradılmır. • Təlimin sosial aspektləri üçün hazırlığın zəif olması. Təcrübəçi tələbə əsasən dərs planını işəlyib hazırlamaq və dərs demək üçün təcrübə keçdiyindən, ona məktəb idarəçiliyi işlərinin öhdəsindən necə gəlmək, işçilərin təcrübə qazanması işinə necə diqqət yetirmək, ailələr və cəmiyyətlə səmərəli qarşılıqlı münasibətləri necə qurmaq öyrədilmir. Bacarıqlı və səriştəli müəllim olmaq üçün bunlar vacib amillərdir. • Əməkdaşlıq edən əsas müəllimin (fənn müəlliminin)
Təcrübəçi tələbə yalnız sinifdə, nəyin səmərə verdiyini deyil, həm özünün, həm də yoldaşlarının təcrübəsi üzərində düşünməyi bacarmalıdır. Fənn müəllimi dərs deyən tələbəyə özünün unikal müəllim üsullarını tapmaqda və təcrübədən keçirməkdə yardımçı olmalıdır. Təlimin səmərəsi həm müəllimlərdən, həm də təcrübəçi tələbələrdən sinifdəki əsas təlim fəaliyyəti üzərində düşünməyi və onları əsaslandırmağı tələb edir. • Fənn müəllimlərinə çox hallarda dərs deyən tələbələrin treninqi də tapşırılır. 375
Bu da əməkdaşlıq edən müəllimlərin dərs deyən tələbələrə sərf edəcəyi vaxt və diqqətinin məhdudlaşmasına səbəb olur. • MiiDllimhrin hazırlanması iizro proqramlar çarçiv^simb ixtisas tDcrühDhri üzrə yoxlayıcı (sııpervayzcr) vozifasinin nüfuzu aşağı cnmayə meyillidir. • Müasir dövrdo müəllimlik prestijli peşə sayılmadığından bəzi tələbələr təcrübə zamanı öz fəallıqları ilə seçilmir. Magistratura pilləsində pedaqoji praktika İxtisasından asılı olmayaraq, bütün magistrantlar həm nəzəri, həm də əməli cəhətdən müəllimlik fəaliyyətinə hazırlanmalıdırlar. Magistratura pilləsində müəllimlik fəaliyyətinə hazırlığın əsas forması pedaqoji praktikadır. Magistrantların pedaqoji praktikası bakalavr pilləsində müxtəlif formalarda təşkil oluna bilər: • müəllimin seminar məşğələlərinin müşahidə edilməsi; • müəllimin praktik və laborator məşğələlərinin müşahidə edilməsi; • müəllimin mühazirəsinin dinlənilməsi; • müəllimin keçirdiyi zaçot və imtahanlarda müşahidəçi kimi iştirak etmək. Yaxşı olar ki, magistrant müşahidə gündəliyi yazsın, müəyyən qeydlər götürsün, müşahidə etdiklərinə öz münasibətini bildirsin. Bu istiqamətdə müəyyən hazırlıqdan sonra magistrant tələbə bakalavr pilləsində seminar müəlliminin iştirakı ilə sınaq seminarları apara bilər. Və nəhayət, ciddi hazırlıqdan sonra mühazirə oxuya bilər. Magistrantları ali məktəbdə təlim fəaliyyəti ilə yanaşı, tərbiyəvi fəaliyyətə də hazırlamaq və bu məqsədlə onu bakalavr pilləsində keçirilən auditoriyadankənar məşğələlərə cəlb etmək lazımdır. 376
11.2. PEDAQOJI PRAKTİKANIN
PSİXOLOJİ ƏSASLARI
Tələbələri gələcək müəllimlik fəaliyyətinə elə hazırlamaq lazımdır ki, onlar müasir məktəblinin həyata hazırlığı qarşısında duran problemləri müvəffəqiyyətlə həll edə bilsinlər. Bu problemlər aşağıdakılardır: • məktəblinin fizioloji-psixoloji sağlamlığını təmin etmək; • məktəblinin iradi, emosional və intellektual sferalarım inkişaf etdirmək; • məktəblinin fərdi psixi keyfiyyətlərinin inkişafını təmin etmək;
• məktəbdə əlverişli təhsil-tərbiyə şəraiti yaratmaq. Gələcək müəllimləri bu problemlərin həllinə ali məktəb partası arxasından başlayaraq hazırlamaq lazımdır. Bu işdə pedaqoji praktikanın rolu çox böyükdür. Bunu nəzərə alaraq praktika müddətində tələbələri təhsil-tərbiyənin psixoloji problemləri ilə tanış etmək lazımdır. H?r !şeydm avra/, məktəblinin təlimi ilə psixoloji inkişafı proseslərini uzlaşdırmaq lazımdır. İnkişaf-təlim prosesi ilə təmin olunur və «yaxın inkişaf zonası» yaradır. Müəllim məktəblinin təşəkkül tapmış psixi keyfiyyətlərinə, yəni «aktual zonası» ilə yanaşı, həm də təlimdə inkişaf edəcək səviyyəsinə, başqa sözlə, «yaxın inkişaf zonası»na istinad etməlidir. Bu zaman məktəblinin təlim məqsədləri və motivləri, fəaliyyəti və fəaliyyət vasitələri nəzərə aimmahdır. İkincisi, məktəblinin psixoloji sağlamlığı problemidir. Müasir dövrdə bu, təhsilin diqqətçəkən problemidir. Tədqiqatlarla müəyyən edilmişdir ki, indiki şəraitdə müxtəlif səbəblər üzündən uşaqların bir qismi məktəb təliminə psixoloji cəhətdən hazır deyil, məktəblilərin bir qismi əsəb- psixoloji xəstəliklərə düçar olub, böyük bir qisminin isə ümumi inkişafında qüsurlar nəzərə çarpır. Üçüncüsü, təhsilin məzmunu problemidir. Müasir dövrdə təhsilin məzmunu «yüksək çətinlik səviyyəsi»ndə 377
qurulur. Məktəblilərin, xüsusən də kiçik yaşlıların fiziki və psixi potensialı nəzərə alınmadan, təhsilin məzmunu
daim mürəkkəbləşdirilir, bu isə şagirdlərin təlimdə geri qalmasına, yetirməməsinə və təlimə marağın azalmasına səbəb olur. Odur ki. bu problemi ayrı-ayrı «tələsən» şəxslər yox, elmi mərkəzlərin və ümumtəhsil məktəblərinin müəllimləri və tədqiqatçı alimləri birgə əməkdaşlıq prosesində həll etməlidirlər. Dördüncüsü, təlimin metod və vasitələrinin inkişafetdirici xarakterdə olması problemidir. Etiraf etmək lazjmdır ki, ümumtəhsil məktəblərində istifadə edilən pedaqoji metod və vasitələrin heç də hamısı məktəblinin tam inkişafını təmin etmir. Məktəblərdə hələ də inkişafın ən səmərəli vasitəsi kitab hesab olunur: məktəbliyə kitab üzərində işləməyi öyrətmək, oxumaq, qeydlər götürmək, oxunmuş materialı yazmaq, mütaliə etmək və şairəni öyrətmək ön plana çəkilir. Digər tərəfdən, yeni informasiya texnologiyalarının, xüsusən də, təkcə müsbət cəhətləri deyil, həm də qüsurları ilə uşağa mənfi təsir göstərən kompüter texnologiyaları
ciddi mübahisələr doğurur. Təlim metodlarının seçilməsi bu gün də aktual problem olaraq qalır. Betjincisi, yaş dövrlərinin inkişaf böhranları (krizisləri) və senzitiv (latınca sensus - hiss, duyğu deməkdir. İnsanın baş verən hadisələrə həssas münasibətində təzahür edən xarakteri xüsusiyyəti) dövrlərin nəzərə alınması problemi. Hər bir yaş dövrünün özünəməxsus psixi krisisləri var. Hər yaş dövründə məktəbli «yeniləşir», keyfiyyətcə yeni psixi xüsusiyyətlər kəsb edir. Bununla əlaqədar olaraq, qarşıya iki ciddi problem çıxır: inkişafın böhranlı təzahürlərini «qabaqlamaq» və məktəbliyə optimal «yeniləşmə»də kömək göstərmək. Uşağın həyatının senzitiv, yəni inkişaf üçün daha əlverişli dövrlərini nəzərə almaq lazımdır. Senzitiv dövrlərdə bu və ya digər psixi keyfiyyətlərin inkişafı üçün optimal şərait olur. Müəllim, tərbiyəçi belə bir qanunauyğunluğu unutmamalıdır ki, senzitiv dövrlər «geri qayıtmır», əgər müvafiq dövr nəzərdən qaçırılıbsa, məqsədgüdən isliqamətə yönəldilməyibsə, müvafiq psixi keyfiyyətlərin döyərincə inkişafı mümkün olmayacaq.
şəxsiyyətinə və onun təliminə həlledici təsiri problemi. Bu. o deməkdir ki. uşağın sosial sferasında islahata nail olmadan, yeni pedaqoji texnologiyalar axtarışının mənası yoxdur. N^lıayift, məktəblilərin, xüsusən də yeniyetmə və gənclərin dəyər istiqamətlərinin transformasiyası problemi. Dəyər - insanın gerçək aləmin onun üçün şəxsi məna kəsb edən, həyati əhəmiyyəti olan predmet və hadisələrinə ehtiraslı münasibətidir. İnsanın özü üçün nəyi dəyər hesab etməsi onun bütün psixi aləminin istiqamətini müəyyən edir. Dəyərlər necədirsə - düşüncələr, hisslər, davranış da elədir. Odur ki. məktəbli şəxsiyyətini əhatə edən «sosial bazisi» dəyişməklə, onun şəxsiyyətinin «yeniləşmə»sinə; əxlaqi və mənəvi dəyərlərə istiqamətlənməsinə; öz həyatını və taleyini həll etməyə yönəldilməsinə, potensial imkanlarından tam dolğunluğu ilə istifadə edilməsinə, yenilikçiliyə və sosial yaradıcılığa təhrik edilməsinə şərait yaradılmış olur. Beləliklə, təhsilin klassik problemlərinə yeni bir problem - tədris müəssisələrində inkişafetdirici sosial mühitin yaradılması problemi əlavə olunur. Tələbəni təhsilin bu ciddi, mürəkkəb və aktual problemləri ilə praktika müddətində tanış etmək və onları özlərinin müəllimlik fəaliyyətlərini bu istiqamətdə qurmağa təhrik elmək lazımdır. Pedaqoji praktikanın psixoloji əsaslarının mahiyyəti məhz bundan ibarətdir. >79 11.3. MÜƏLLIM
HAZIRLIĞINDA
PEDAQOJİ PRAKTİKANIN
ROLU
1 1 . 3 . 1 . Pedaqoji praktikanın məqsəd və vəzifələri Ali məktəb tələbələrinin pedaqoji praktikası yüksək ixtisaslı müəllim kadrları hazırlığı sisteminin ayrılmaz struktur elementidir. Müasir dövrdə ali məktəbdə aparılan islahatlar müəllim kadrları hazırlığına daha məsuliyyətlə yanaşmağı tələb edir. Respublikamızın ictimai həyatında baş verən mütərəqqi dəyişikliklər, təhsil sisteminin köklü surətdə dəyişməsi, ali təhsilin Boloniya prosesinə qoşulması geniş dünyagörüşünə, erudisi- yaya, möhkəm əqidəyə, saf əxlaqa, zəngin mənəviyyata, yüksək elmi-nəzərəi, pedaqoji-psixoloji hazırlığa malik olan yaradıcı müəllim kadrlarına ehtiyac doğurur. Ali pedaqoji təhsilin yenidən qurulması müəllim kadrları hazırlığının keyfiyyətini yüksəltməyi tələb edir. Aydındır ki, bu işdə «ağıriıq mərkəzi» pedaqoji praktikanın üzərinə düşür. Bu, ondan irəli gəlir ki, pedaqoji praktika prosesində təhsil-tərbiyə məsələləri kompleks şəkildə həll olunur. Pedaqoji praktika gələcək müəllimin psixoloji, pedaqoji, metodik, ixtisas hazırlığını təmin edir, ali məktəbdə tədris prosesində qazandığı nəzəri bilikləri dərinləşdirir, ümumi bacarıqlarını möhkəmləndirir, peşə ilə bağlı müvafiq bacarıqlar formalaşdırır, müəllimlik fəaliyyəti üçün zəruri olan şəxsi keyfiyyətləri inkuşaf etdirir, yaradıcılıq təcrübəsini, təşəbbüskarlığı, müstəqil və tənqidi düşünməyi öyrədir. Deməli, pedaqoji praktikanın əsas məqsədi yüksək professional hazırlığa malik müəllim kadrları yetişdirməkdir. Buradan çıxış edərək pedaqoji praktikanın qarşısında duran vəzifələri aşağıdakı kimi konkretləşdirmək olar: • tələbələrdə müəllimlik' peşəsinə hörmət və məhəbbət tərbiyə etmək; • ali məktəbdə təhsil illərində tələbələrin pedaqogika, psixologiya, metodika və ixtisasla bağlı qazandıqları nəzəri 3S0
bilikləri daha artıq zənginləşdirmək, nəzəri biliklərin praktika ilə əlaqəsini təmin etmək; • tələbələri bilavasitə praktik müəllimlik fəaliyyətinə hazırlamaq, zəruri peşə bacarıq və vərdişləri ilə silahlandırmaq; • gələcək müəllimləri tədris prosesinə hazırlamaq, tərbiyə işlərinin metodikası ilə tanış etmək; • tələbələri tədrisin və tərbiyənin müasir vəziyyəti, qabaqcıl müəllimlərin iş təcrübəsi, mütərəqqi təlim metodları, pedaqoji innovasiyalarla tanış etmək; • şagirdlərin yaş və fərdi xüsusiyyətlərini öyrənmək yolları və fərdi xarakteristikalarım, habelə kollektivin xarakteristikasını tərtib etmək qaydaları ilə tanış etmək; • tələbələrdə kommunikativ qabiliyyətləri inkişaf etdirmək, ünsiyyət mədəniyyəti formalaşdırmaq; • pedaqoji fəaliyyətə yaradıcı münasibət formalaşdımaq; • tələbələrdə analitik və tənqidi pedaqoji təfəkkür formalaşdırmaq; • tələbələri özünütəhsil və
özünütəkmilləşdirmək fəaliyyətinə təhrik etmək və s. Pedaqoji praktika öyrədici, tərbiyəedici, inkişafetdirici, nəzarətedici funksiyaları yerinə yetirir. Pedaqoji praktikanın öymdicifunksiyası
- tələbələrin nəzəri biliklərinin dərinləşdirilməsi və zənginləşdirilməsində; t
- tələbədə peşə keyfiyyətləri və şəxsi keyfiyyətləri formalaşdırmasında; inkişafetdirici funksiyası - tələbənin bir şəxsiyyət kimi təşəkkülünü təmin etməsində, tw- zarətedici funksiyası
- pedaqoji praktikanın səmərəliliyinin təmin edilməsində, tələbənin pedaqoji fəaliyyətinin keyfiyyətinin idarə olunmasında, məqsədəmüvafiq korreksiyalar aparılmasında təzahür edir. Pedaqoji praktikanın əhəmiyyəti qeyd olunanlarla məhdudlaşmır. Pedaqoji praktika tələbənin nəzəri hazırlığı ilə onun tədris-tərbiyə müəssisəsində müstəqil fəaliyyətini əlaqələndirir. 3Sl
Tələbə auditoriyada öyrəndiyi nəzəri bilikləri pedaqoji praktikada tətbiq edir və bununla da elmi biliklərin həyati əhəmiyyətini dərk edir, öyrəndiklərindən daha şüurlu və fəal surətdə istifadə etməyə çalışır. Pedaqoji praktikada yaradıcılıq potensialını inkişaf etdirmək məqsədilə tələbəni elmi-tffdqiqat işinə zəbt etmək lazımdır. Çünki müasir məktəbin tələb etdiyi tədqiqatçı, yaradıcı, yenilikçi müəllimi ali məktəbdə təhsil illərində, xüsusən də pedaqoji praktika müddətində hazırlamaq lazımdır. Göründüyü kimi, pedaqoji praktikanın qarşısında çox ciddi vəzifələr durur. Onların müvəffəqiyyətli həlli pedaqoji praktikanın yüksək səviyyədə təşkili və keçirilməsini tələb edir. Pedaqoji praktika müddətində tələbə tədris eldiyi fənni şagirdlərinə sevdirməyə çalışır. Dərin biliyi, nəzəri hazırlığı, erudisiyası, mədəni davranışı, pedaqoji mədəniyyəti ilə şagirdlərin nüfuzunu qazanır. Bunu hiss edən tələbə özünə qarşı daha tələbkar olur, özünütəhsilə və özünütəkmilləşdirməyə daha məqsədəmüvafıq surətdə yönəlir. Tələbə məktəbin tərbiyəvi tədbirlərinə qoşulur, onların təşkilində və keçilməsində iştirak edir və bu zaman şagirdləri öz nümunəsi ilə tərbiyə etdiyini dərk edir. Pedaqoji praktika tələbələrin yaradıcılıq qabiliyyətlərinin inkişafı üçün də əlverişli şərait yaradır. Pedaqoji təcrübə müddətində müxtəlif pedaqoji situasiyalar, müxtəlif şagird xarakterləri, şagird konfliktləri ilə üzləşən tələbə başa düşür ki, heç bir «Pedaqogika» dərsliyi onlara universal «reseptlər», vahid tövsiyələr vermək imkanına malik deyil. Tələbə dərk edir ki, müəllimlik peşəsi yaradıcı xarakterə malikdir: hər bir konkret pedaqoji situasiya özünəməxsus şəkildə həll olunmalıdır. Tələbə başa düşür ki, mükəmməl nəzəri biliklərə yiyələnmək, ixtisas hazırlığı keçmək, pedaqogika, psixologiya, metodikanı bilmək, qabaqcıl pedaqoji təcrübəni öyrənmək azdır. Yaxşı müəllim olmaq üçün bunlar vacibdir, lakin kifayət deyil. Bu ümumi İ82
bilgilərdən konkret pedaqoji situasiyalarda yaradıcılqıla istifadə etməyi bacarmaq lazımdır. Nəhayət, praktikanl- lələbə anlayır ki, ustad müəllim olmaq üçün insandan yaradıcılıq qabiliyyəti tələb olunur.
Buradan belə bir nəticə çıxır ki, pedaqoji praktika həm də yaradıcı funksiyanı yerinə yetirir. Pedaqoji praktikada yaradıcılıq potensialını inkişaf etdirmək məqsədilə tələbəni elmi-tədqiqat işlərinə qoşmaq lazımdır. 1 1 . 3 . 2 . P e d a q o j i p r a k t i k a n ı n t o ş k i l i v a k e ç i r i l m o s i Ali məktəblərin tələbələri tədris planına uyğun olaraq müəyyən müddət ərzində ümumtəhsil məktəblərində pedaqoji praktika keçirlər. Pedaqoji praktika ali məktəbdə giriş konfransı ilə başlanır. Giriş konfransında tədris işləri üzrə prorektor, pedaqoji praktikanın ali məktəb üzrə ümumi rəhbəri, fakültələr üzrə pedaqoji praktikanın ümumi rəhbəri, metodistlər, pedaqoq və psixoloqlar, bir sözlə, pedaqoji praktikaya təhkim olunmuş məsul şəxslər və pedaqoji praktika keçəcək bütün tələbələr iştirak edirlər. Məsul şəxslərin çıxışlarında tələbələrin qarşısında duran vəzifələr və onlara verilən tələblər aydınlaşdırılır. Daha sonra tələbələrin hansı məktəblərə təhkim olunduğu və pedaqoji praktikanın rəhbərləri (metodist, pedaqoq, psixoloq və b.) konkretləşdirilir. Sonra pedaqoji praktika rəhbərləri təhkim olunduqları tələbə qrupları ilə tanış olur və giriş müsahibəsi keçirirlər. Ertəsi gün tələbələr müəyyən olunmuş vaxtda məktəbə gəlir, məktəb rəhbərlərinin (məktəb direktoru, tədris hissə müdiri və b.) söhbətini dinləyir, məktəbin iş rejimi, daxili qaydaları ilə tanış olurlar. Daha sonra siniflərə təhkim olunur və pedaqoji praktika müddətində fərdi iş planları əsasında fəaliyyət göstərirlər. Pedaqoqun məsləhəti və tələbənin təhkim olunduğu sinfin rəhbərinin iştirakı' ilə hər bir tələbə pedaqoji İ83
praktikanın fərdi planını tərtib edir. Pedaqoq tələbələrin fərdi planlarını təsdiq edir, praktika müddətində tələbələri fərdi planın icrasına istiqamətləndirir, onun icrasına nəzarət edir, qiymətləndirir və korreksiya işi aparır. Hər bir tələbə fərdi planına uyğun olaraq məktəbdə altı saat işləməlidir (fərdi planda hər gün üçün nəzərdə tutulan işlər altı saatı əhatə etməlidir). Tələbənin pedaqoji praktika müddətində görəcəkləri işlərin iki böyük blokunu xüsusilə qeyd etmk lazımdır.
3S4
Tərbiyəvi işhr bloku: sinif rdhhərinin tərhiyavi iş proqramı ih tanışlıq: məktəbin tərbiyə işləri üzrə təşkilatçısının tərbiyəvi iş planı ilə tanışlıq; AUB-nun (Azərbaycan Uşaqlar Birliyi) fəaliyyət proqramı ilə tanışlıq: '*'■ məktəbin müxtəlif uşaq birliklərinin, şagird özünüidarə orqanlarının işi ilə tanışlıq: ^ tərbiyə işlərinin təşkili texnologiyaları ilə tanışlıq: sinif rəhbərinin tərbiyəvi iş proqramı əsasında, sinif rəhbəri ilə razılaşmaqla, bir tərbiyəvi tədbirin planlaşdırılması və ssenarisinin hazırlanması, təşkili və keçirilməsi; ^ əxlaqi-etik söhbətin icmalını hazırlamaq və keçirmək; sinif kollektivinin və ayrı-ayrı şagirdlərin öyrənilməsi metodikası ilə tanış olmaq, pedaqoji-psixoloji xarakteristika tərtib etmək; əvvəlcə sinif rəhbərinin köməkçisi kimi, sonra isə sinif rəhbəri kimi sistematik iş. Hər həftənin sonunda tələbələr həftə ərzində gördükləri işlər haqqında pedaqoqa hesabat verir və yeni həftənin fərdi iş planını tərtib edirlər. Pedaqoji praktikanın sonunda hər bir tələbə aşağıdakı sənədləri pedaqoji praktik rəhbərinə təqdim edir: • fərdi iş planı; • pedacjoji praktikanın gündəliyi: • .sınaq dərslərinin planı-icmalı və protokolları; • bir tərbiyəvi tədbirin icmalı; • şagird kollektivinin,ya.xııd bir şagirdin pedaqoji- psi.xoloji
• pedaqoji praktika haqqında yazılı hesabat ; • pedaqoji praktikanın daha səmərəli təşkili ilə bağlı
• sinif rəhbərinin praktika müddətində tələbənin fəaliyyəti haqqında rəyi; 385
• metodist torəfindən tələbəyə verilən xasiyyətnamə. Pedaqoji praktika iki mərhələdə yekunlaşdınhr. Birinci mərhələdə praktikanın keçdiyi məktəbdə metodist, pedaqoq, psixoloq, fənn müəllimləri və tələbələr iştirak edirlər. Hər tələbə pedaqoji praktika müddətində gördüyü işlər haqqında şifahi hesabat verir, pedaqoji praktikaya münasibətini bildirir, pedaqoji praktikanın sənədlərini təhvil verir. Pedaqoji praktikanın rəhbərləri və fənn müəllimləri hər tələbənin fəaliyyətinə münasibətini bildirir, qiymətləndirir və gələcək müəllimlik fəaliyyəti ilə bağlı tövsiyələrini verirlər. Pedaqoji praktikanın yekunlaşdırılmasınm ikinci mərhələsi ali məktəbdə keçirilir. Müxtəlif baza məktəblərində pedaqoji praktika keçmiş bütün tələbələr, pedaqoji praktika rəhbərləri, müvafiq kafedraların müdirləri, pedaqoq və psixoloqlar, praktikanın keçdiyi məktəblərin nümayəndələri yekun konfransında iştirak edir və öz mülahizələrini bildirir, gələcəkdə pedaqoji praktikanın daha səmərəli təşkili məqsədilə təkliflər verirlər. 11.3.3. Tələbələrin pedaqoji praktika müddətində fəaliyyətinin əsas istiqamətləri Tələbənin gələcək müəllim kimi hərtərəfli hazırlığı pedaqoji praktikada həyata keçirilməli və o, (pedaqoji praktika) məktəb müəlliminin real peşə fəaliyyətinə maksimum dərəcədə yaxın olmalıdır. Pedaqoji praktika fəal xarakter daşımalı, tələbə Özünü məktəbdə, dərsdə, dərsdənkənar tədbirlərdə müəllim kimi hiss etməli, müəllim kimi davranmalı və fəaliyyət göstərməlidir. Bu məqsədlə, hər bir pedaqoq, psixoloq, metodist tələbələri pedaqoji praktika başlamazdan xeyli əvvəl görəcəkləri işlərin məzmunu ilə ətraflı tanış etməlidir. Əyani şöbənin 3-cü və 4-cü, qiyabi şöbənin 5-ci kurs tələbələrinin pedaqoji praktika müddətində pedaqogika üzrə görəcəkləri işlərin istiqamətlərini belə müəyyənləşdirmək olar; 386
L Nayi öyrənməli: • sinif jurnalı, şagirdlər haqqında ümumi məlumat, şagirdlərin şəxsi işləri, tibb vərəqləri, gündəlikləri; • ayn-ayrı şagirdləri; • sinif kollektivini; • şagirdlərin kollektivçilik münasibətlərini; • müəllim-şagird münasibətlərini; • şagirdlərin idrak fəaliyyətinin xüsusiyyətlərini. 2. Fənn üzrə təlim-tərbiyə işləri: • fənn müəllimlərinin dərslərini dinləmək və pedaqoji təhlilini vermək; • fənn üzrə şagirdlərin bilik, bacarıq və vərdişlərinin səviyyəsini müəyyənləşdirmək; • praktika müddətində deyiləcək sınaq dərslərinin qrafıkini tərtib etmək; • sınaq dərslərinin icmalını və geniş planını hazırlamaq; • təcrübəçi tələbələrin dərslərini dinləmək, qeydlər aparmaq və müzakirəsində iştirak etmək; • fənn üzrə dərsdənkənar tədbir (ən azı iki) keçirmək.
• məktəbin müəllimləri, sinif rəhbərləri, metodbirləş- mələrin rəhbərləri, sinif və məktəb üzrə valideyn komitəsinin nümayəndələri ilə söhbətlər; • məktəbin baza müəssisələri ilə birgə fəaliyyət planlarının təhlili; • məktəb kabinetləri, onların maddi-texniki və didaktik təchizatı, məktəbin rejimi, məktəb kitabxanası və metod birləşmələrin işi ilə tanışlıq.
• şagirdlərin tərbiyəlilik səviyyəsini müəyyənləşdirmək; • praktika müddətində görüləcək tərbiyəvi işlərin planını tərtib etmək; • məktəbin keçirdiyi kollektiv tədbirlərə qoşulmaq; 387
• sinif və məktəb üzrə növbətçilikdə iştirak etmək; • sinif iclası, sinif saatı, .disput və konfransların təşkili və keçirilməsində məktəbin müəllimlərinə kömək göstərmək; • valideynlərlə söhbətlər. 5,
• pedaqoji praktika müddətində öz fəaliyyətini sistematik şəkildə təhlil etmək; • məktəbin pedaqoji şurasının və metodbirləşmələrin işində iştirak etmək. 6.
Tədqiqatçılıq işi: • kurs və buraxılış işi üçün empirik material toplamaq; • pedaqoji praktikanın daha səmərəli təşkili üçün tövsiyələr hazırlamaq. 11.3.4. Praktikant tələbələrin hüquq və vəzifələri Pedaqoji praktika müddətində tələbə müəyyən hüquqlara malikdir və o, öz hüquqlarından istifadə etməyi bacarmalıdır. Praktikant tələbənin hüquqları
aşağıdakılardır: • pedaqoji praktika müddətində qarşıya çıxan problemlərlə əlaqədar olaraq pedaqoji praktikanın rəhbərliyinə, praktika keçdiyi məktəbin müdiriyyətinə, fənn müəllimlərinə, sinif rəhbərlərinə, ali məktəbin rəhbərliyinə, müvafiq kafedranın müdirinə müraciət edə bilər; • praktika keçdiyi tədris-tərbiyə müəssisəsinin ictimai təşkilatlarının işində, müəssisənin keçirdiyi müxtəlif tədbirlərdə iştirak edə bilər; • məktəbin kitabxanasından, fənn kabinetlərindən, laboratoriyalardan və təchizatdan, tədris-metodik vasitələrdən istifadə edə bilər; • özü müstəqil olaraq məktəbdə təlim və tərbiyə istiqamətində müxtəlif tədbirlər hazırlayıb keçirə bilər; • işə yaradıcılıqla yanaşaraq müxtəlif innovasiyalardan istifadə edə bilər; 388
• məktəbdə təlim-tərbiyə işini daha səmərəli qurmaq məqsədilə öz təklillərini verə bilər. Praktikant tələbələrin üzərinə düşən
vəzifələr aşağıdakılardır: • praktikant tələbə məktəbin bütün təlim-tərbiyə işlərində, ictimai həyatiında fəal surətdə iştirak etməlidir; • məktəbin daxili intizamına tabe olmalı, qaydalara əməl etməlidir; • pedaqoji praktika proqramında nəzərdə tutulmuş bütün işləri vaxtında və keyfiyyətlə yerinə yetirməlidir; • praktikant tələbə özünü mənəviyyatca zəngin insan kimi nümayiş etdirməlidir; • müəllimlik peşəsini sevən gənc mütəxəssis kimi davranmalıdır; • intizamı və əməksevərliyi ilə ümumməktəb kollektivinin hörmətini qazanmalıdır; • şagirdlərlə müəllim kimi davranmalı, bütün etik normalara əməl etməlidir; • tələbə pedaqoji praktika müddətində geyiminə diqqətlə yanaşmalı, zahiri görkəmində şagirdlərin diqqətini cəlb edəcək elementlərə (kosmetika, ziynət əşyaları və s.) yol verməməlidir. Praktikant tələbə işin səmərəsi xatirinə bir sıra qaydalam əməl etməlidir. Bu qaydalar aşağıdakılardır: • tələbə pedaqoji praktika müddətində məktəbin pedaqoji kollektivinin üzvü hesab olunur və buna görə də özünü müəllim-tərbiyəçi kimi aparmalıdır; • praktikant tələbə dərslərin başlanmasından xeyli əvvəl məktəbə gəlməli və hər gün altı saat məktəbdə olmalıdır; • praktikant tələbə məktəbin daxili intizam qaydalarına tabe olmalıdır (məktəbin işçiləri və şagirdlərlə nəzakətli rəftar etməlidir; zəngdən sonra dərsə girməməli, yaxud zəng vurumamış dərsdən çıxmamalıdır; davranışında yersiz hərəkətlərə və sözlərə yol verməməlidir və s.); 3S9
• pedaqoji praktikanın proqramı ilə tanış olmalı və onu yerinə yetirməlidir; • hər həftə üçün fərdi plan tərtib etməli, bir gün üçün nəzərdə tutulan altı saatın dörd saatını təlim, bir saatını pedaqoji, bir saatını isə psixoloji istiqamətli işlərə həsr etməlidir; • yoxlama (sınaq) dərsinə iki-üç gün qalmış icmalı fənn müəlliminin və metodistin təsdiqinə verməlidir. Yalnız icmalını təsdiq etdirdikdən sonra dərsə girməlidir; • tələbə dərsini qrafik üzrə nəzərdə tutulan gün keçməlidir. Fənn müəllimi, metodist və bir neçə praktikant tələbə sınaq dərsində iştirak etməli, sonra dərsin müzakirəsi keçirilməli, protokol yazılmalı və dərs qiymətləndirilməlidir; • fərdi planda nəzərdə tutulmuş tərbiyə işlərini həyata keçirərkən, praktikant-tələbə sinif rəhbəri, pedaqogika və psixologiya kafedrasının nümayəndələri ilə məsləhətləşməli; keçirəcəyi tədbirin planını və ya icmalını tərtib etməli; bütün təşkilati-hazırlıq işlərini yerinə yetirməli, sonra isə tədbiri müəyyən olunmuş vaxtda sinif rəhbəri və pedaqogika kafedrasının nümayəndəsinin iştirakı ilə həyata keçirməlidir. Praktikant tələbənin keçirdiyi tərbiyəvi tədbir sinif rəhbəri, pedaqoqun və tələbələrin iştirakı ilə müzakirə olunmalı və qiymətləndirilməlidir; • praktika müddətində tələbə bir şagird, yaxud sinif kollektivi üzərində müşahidə aparmalı, müxtəlif psixoloji metodlardan istifadə edərək məlumatlar toplamalı və praktikanın sonunda pedaqoji-psixoloji xarakteristika tərtib etməlidir; • tələbə praktika rəhbərlərinin fərdi və ya qrup şəklində keçirdiyi söhbətlərdə, məsləhətlərdə, metodik seminarlarda, praktika ilə əlaqədar təşkil edilən başlanğıc (giriş) və yekun konfranslarında iştirak etməli, məktəb və praktika rəhbərlərinin bütün göstərişlərinə əməl etməlidir. Hər bir tələbə praktika müddətində müəllimlik fəaliyyəti üçün zəruri olan peşə keyfiyyətlərinə, pedaqoji bacarıq və qabiliyyətlərə {didaktik - öyrətmə məharəti, akademik - öz 390
ixtisası ilə bağlı innovasiyalara bələd olması, konstrurkiv - təhsil alanın inkişafını layihələşdirmək; kommunikativ - ünsiyyət; təşkilatçılıq - şagirdlərin fəaliyyətini və asudə vaxtını düzgün təşkil etmək), şəxsi iradi-emosional keyfiyyətlərə bələd olmalı və onlara yiyələnməyə çalışmalıdır. 11.3.5.
Tələbənin sınaq dərslərinə hazırlaşması, dərsin müşahidəsi və təhlili Tələbənin sınaq dərslərinə hazırlaşması texnologiyası aşağıdakı əməliyyatlardan ibarətdir: • mövzunun nə vaxt və hansı sinifdə keçiriləcəyini dəqiqləşdirmək; • müvafiq proqramla tanış olmaq; • dərsliklə, əlavə ədəbiyyatla, yeni məlumatlar və faktlarla tanış olmaq; • yeni mövzunun keçmiş mövzularla əlaqəsini (fəndaxili əlaqə), habelə digər fənlərdən keçilən müvafiq mövzularla əlaqəsini (fənlərarası əlaqə) müəyyənləşdirmək; • yeni mövzunun əsas mahiyyətini, baza anlayışlarını, əsas müddəalarını aşkarlamaq; • dərsin qarşısında duran məqsəd və vəzifələri müəyyənləşdirmək; • dərsin təlimedici, tərbiyəedici, inkişafetdirici funksiyalarını aşkarlamaq; • dərsin tipini, təşkili formasını, metod və vasitələrini müəyyənləşdirmək; • dərsdə şagirdlərin icra edəcəkləri müstəqil iş növlərini planlaşdırmaq; • dərsin planını tərtib etmək (dərsin deyiləcəyi tarix, mövzu, məqsəd və vəzifələr, təchizat, dərsin strukturu - mərhələləri, hər mərhələdə işin məzmunu, istifadə ediləcək metod və priyomlar, ev tapşırığı). Praktika müddətində pedaqogika müəllimi tələbələrə təlim metodları, təlimin təşkili formaları, dərsin tipləri və s. 391
haqqında ali məktəbdə qazandıqları nəzəri bilikləri xatırlatmalı, sonra onlara dərsi necə müşahidə və təhlil etmək lazım olduğunu öyrətməlidir. Əlbəttə, fənnin xüsusiyyətlərindən, tədrisi metodikasından, dərsin qarşısında duran məqsəddən asılı olaraq onun müşahidəsi və təhlili qaydası dəyişir. Yeni bilik verən dərs tipi nümunəsində dərsin müşahidəsi və təhlili texnologiyası aşağıdakı əməliyyatlar sistemi şəklində reallaşdırılır; • dərsin mövzusu, məqsədi, təhsil və tərbiyə vəzifələrinin müəyyənləşdirilməsi; • sinfin təşkili, dərsə davamiyyətin yoxlanması; • şagirdlərin keçmiş mövzu ilə bağlı bilik və bacarıqlarının yoxlanması, müəllimin verdiyi sualların xarakteri və sistemi, şagirdlərin cavablarının keyfiyyəti, müəllimin şagirdlərin cavablarını korreksiya etməsi; • şagirdlərin oxumağa qabilliyi, mənimsəmə səviyyəsi, fəallıq və şüurluluq dərəcəsi, bütün sinfin fəal işə cəlb edilməsi, sorğuya sərf edilən vaxt, cavabların düzgün qiymətləndirilməsi; • yeni mövzunun öyrədilməsi metodikası; istifadə edilən metod və tərzlər, onların səmərəliliyi və yeniliyi; yeni mövzunun şərhinə sərf edilən vaxt, şərhin həcmi və ardıcıllığı; elmi və ideya istiqaməti, həyatla əlaqəsi, tərbiyəedici xarakteri; şərhin aydınlığı, müvafıqliyi, elmiliyi; müəllimin nitqinin aydınlığı, sürəti, emosionallığı; şərh zamanı şagirdlərin fəallaşdırılması priyomları; yeni biliyin mənimsənilməsi prosesində şagirdlərin müstəqil işinin xarakteri; yeni mövzunun yekunlaşdırılması, əsas ideyaların, müddəaların qeyd edilməsi; • yeni mövzunun möhkəmləndirilməsi metodikası; möhkəmləndirmənin yollan, təkrar, çalışmalar; şagirdlərin fərdi və kollektiv iş formalarının uzlaşdırılması; şagirdlərə diferensial və fərdi yanaşma tərzləri; şagirdlərin müstəqillik dərəcəsi; icra olunmuş tapşırıqların yoxlanması; möhkəmləndirməyə sərf edilən vaxt; 392
• ev tapşırıqlarının məzmunu, məqsədi, həcmi, növləri; ev tapşırığına verilən izahat, tapşırığın gündəlikdə yazılması; fərdi tapşırıqların verilməsi; • dərs müddətində şagirdlərin psixi inkişafının (psixi proseslərin inkişafı, iradi keyfiyyətlərin, müsbət xarakter əlamətlərinin formalaşdırılması) diqqət mərkəzində saxlanması, şagirdlərin əhvalları, maraq və meyilləri, dərsdə intizamın vəziyyəti, proqram materialının mənimsənilməsi səviyyəsi; • müəllimin dərsdə fəaliyyəti: fənnini və keçdiyi mövzunu dərindən bilməsi, ünsiyyət mədəniyyəti, pedaqoji taktı və məharəti, sərbəstliyi və yaradıcılığı; • dərsin nəticəsi; dərsdə qarşıya qoyulmuş təhsil, tərbiyə, inkişaf funksiyalarının yerinə yetirilməsi, dərsin təşkilinin, metod və formalarının optimallığı, müəllimin innovasiya fəaliyyəti. 11.3.6. Praktika dövründə tələbələrin elmi tədqiqat işi Praktikanı tələbənin məktəbdə təcrübə müddətində elmi tədqiqat xarakterli işlər görmək imkanı vardır. Tələbə elmi axtarışları aşağıdakı texnoloji mərhələlərdən ibarətdir: • tədqiqatın obyektinin mioyytntbşdirilnwsi (nəyi öyrənmək lazımdır?); • tədqiqatın preclmetinin mıoyymh!^dirilnwsi (obyekt hansı baxımdan, hansı cəhətdən öyrənilməlidir?); • tədqiqatın ımqsədinin müoyytmhşdirdnwsi (tədqiqatın konkret nəticəsi nədən ibarət olmalıdır?); • tədqiqatın vozifəhrinin konkrelh^dirdnw.'ii (qarşıya qoyulmuş məqsədə çatmaq üçün nə etmək lazımdır?); Yuxarıda qeyd edilən struktur elementlərindən ibarət olan empirik mərhələ tədqiqatın fərziyyəsini müəyyənləşdirməyə imkan verir.
Hipotetik (fərziyə) morhələsi adlanan beşinci mərhələdə tədqiqat üçün ilkin nəzəri zəmin (çıxış konsepsiyası) yaradılır; öyrənilən problemin elmdəki vəziyyəti necədir, nələr öyrənilib, nələr hələ öyrənilməyib, hansı asılılıq, hansı 393
ziddiyyət aşkarlanmalıdır, qarşıdakı problemin həlli üçün hansı yol və vasitələrdən istifadə edilməlidir. Hipotetik mərhələ tədqiqatın empirik səviyyəsindən eksperimental nəzəri səviyyəsinə keçməyə şərait yaradır. Bu mərhələdə tədqiqatın metodikası hazırlanır; fərziyyəni necə yoxlamaq və sübut etmək lazım olduğu müəyyənləşdirilir. Daha sonra eksperiment həyata keçirilir, tədqiqat metodikası tətbiq edilir.
ləşdirlməsi, nəticələrin araşdırılması, yeni ideyanın irəli sürülməsi və praktikada tətbiq edilməsi. Tələbənin pedaqoji praktikadakı elmi istiqamətli fəaliyyəti onun ali məktəbdə apardığı elmi-tədqiqat işinin davamı olmalıdır. Tələbənin pedaqoji praktika müddətində apardığı elmi axtarışların müvəffəqiyyəti bir sıra amillərdən asılıdır: • məktəbdə praktikant tələbənin bu istiqamətdə fəaliyyəti üçün müvafiq şərait yaradılması; • pedaqoq və psixoloqun tələbə elmi fəaliyyətini istiqamətləndirməsi; • tədqiqatın metodikasının düzgün hazırlanması; • metodların adekvatlığı və s. 1 İ.3.7. Pedaqoji praktika müddətində metodistin, pedaqoqun və psixoloqun vəzifəlləri
pedaqoji praktikanın əsas təşkilatçısı və rəhbəridir, pedaqoji praktikanın normal gedişi • üçün cavabdehdir. Metodist məktəbin tədris hissə müdirinin iştirakı ilə praktikantları siniflərə təhkim edir, onları fənn müəllimləri və təhkim olunduqları siniflərlə tanış edir, fənn üzrə tədris proqramları və dərsliklər haqqında məlumat verir, məktəbin fənn üzrə kabinetlərini tanıtdırır, fənn üzrə dərnəyin işi ilə tanış edir. Hər həftə üçün keçiləcək mövzuları bölüşdürür, tələbələrə konkret məsləhətlər verir, icmal yazmağın 394
quydalarını öyrədir, tələbənin, hazır icmalım yoxlayıb imza edir, tələbənin dərsə hazırlıq səviyyəsini suallarla yoxlayır və tövsiyələrini bildirir. Metodist mütləq tələbənin sınaq dərsini dinləməli, praklikantlar və fənn müəllimi ilə birlikdə müzakirəsini keçirməli, protokolun yazılmasını təmin etməli, dərsi qiymətləndirməlidir. Metodist tələbələrin praktikaya davamiyyətinə müntəzəm surətdə nəzarət etməlidir. Müəyyən üzürlü səbəbdən praktikaya gələ bilməyən tələbə metodistə məlumat verməli və ya müvafiq sənəd (məsələn, xəstəlik haqqında arayış) təqdim etməlidir. Tələbə üzürsüz olaraq praktikaya gəlmirsə, metodist dekanhğa, yaxud pedaqoji praktikanın fakültə üzrə ümumi rəhbərinə məlumat verməlidir. Pedaqoji praktika müddətində pedaqoqıın icra etdiyi vəzifələr aşağıdakılardır: • tələbələri pedaqoji praktikanın məqsəd və vəzifələri ilə tanış etmək; • pedaqoji praktika sənədlərinin tərtibi yollarını öyrətmək; • praktikantm fərdi iş planının tərtibinə kömək etmək və təsdiqləmək; • sinif rəhbəri ilə birlikdə tələbələrin praktika müdətində reallaşdıracağı tərbiyəvi tədbirləri planlaşdırmaq; • tələbələri məktəbdə tərbiyə işlərinin metodikası ilə tanış etmək;
• tələbələrə ümumtəhsil sistemində aparılan islahatlar və təhsil-tərbiyənin aktual məsələləri haqqında məlumat vermək: • müasir dərsə verilən tələblər, interaktiv . təlim metodları, pedaqoji texnologiyalar, pedaqoji innovasiyalar haqqında elmi məlumatlar vermək; • tələbələri dərsə hazırlıq, dərsin icmalının yazılması, dərsin təşkili və keçirilməsi ilə bağlı bilgilərlə məlumatlandırmaq; 395
• tələbələrə dərsin müşahidəsi və təhlili yollarını öyrətmək: • tələbələrin sınaq dərslərini dinləmək və müzakirəsində iştirak etmək: • təlimdənkənar tədbirlərin təşkilində və keçirilməsində tələbələrə kömək etmək, onları (keçirilən tədbirləri) təhlil edib qiymətləndirmək; • tələbələri şagirdlərin tərdi xüsusiyyətlərinin öyrənilməsi metodları ilə tanış etmək; • pedaqoji praktikaya dair sərgi təşkil etmək məqsədilə nümunəvi materialların toplanmasında iştirak etmək; • hər həftə tələbələrin gördükləri işlər haqqında hesabatlarını dinləmək; • pedaqoji praktika üzrə zaçot qəbulunda və ümumi qiymətləndirmədə iştirak etmək; • tələbələrin pedaqoji praktikanın səmərəlilyini artırmaq məqsədilə verdikləri təkliHəri müvafiq strukturlara çatdırmaq; • başlanğıc (giriş) və yekun konfransda iştirak etmək: • pedaqoji praktikanın təşkili, gedişi və yekunu barədə kafedrada hesabat (həm yazılı, həm də şifahi formada) vermək. Pedaqoji praktikaya təhkim olunmuş psixoloqun
da bir sıra vəzifələri var. Bu vəzifələr aşağıdakılardır; • tələbələri məktəb psixoloqu və onun iş proqramı ilə tanış etmək; • tələbələrə məktəbə psixoloji xidmət haqqında elmi məlumat vermək; • tələbələri məktəb psixoloqunun fəaliyyətinə qoşmaq; • ayrı-ayrı şagirdlərə və sinif kollektivinə psixoloji xarakteristika yazılması metodikasını öyrətmək və s. M:tkl?b psixoloqu
ilə əsas əlaqə formaları aşağıdakılardır: • məktəb psixoloqunun təcrübəçi tələbəni sinfin və ayrı-ayrı şagirdlərin xarakteristikası ilə tanış etməsi; 396
• tələbənin çətin məqamlarında kömək üçün məktəb psixoloquna müraciət etməsi; • məktəb psixoloqunun fəaliyyəti ilə tanışlıq, psixologiya kabinetinin təchizatı ilə tanışlıq, psixoloji məsləhətlərdə və psixoloji korreksiya tədbirlərində iştirak etmək; • praktika müddətində psixoloqun verdiyi tapşırıqları icra etmək, psixoloji maarifləndirmə, elementar psixodiaq- nostika; • psixoloji xidmətin zəruriliyni dərk etmək. 11.4. PEDAQOJİ PRAKTİKA DÖVRÜNDƏ MƏKTƏBDƏ YARANAN MÜNAQİŞƏLİ SİTUASİYALARIN QARŞISININ ALINMASI Müəllimin professional hazırlığında zəruri elementlərdən biri də konfliktli situasiyaların kollektiv tərzdə həllidir. Ən önəmlisi budur ki, müəllim kəskin pedaqoji situasiyanın yaranmasının qarşısını almaq bacarığına malik olmalıdır. Bir qayda olaraq, konfliktə səbəb müəllimin məktəblinin normaya uyğun gəlməyən davranışına kəskin, qeyri-taktiki münasibətidir. Belə münasibətin sxemi sadədir; məktəbli özünü pis aparır, müəllim ona kobud surətdə irad tutur; bununla da özünün pedaqoji zəifliyni təzahür etdirir; məktəbli və sinif kollektivi müəllimə qarşı çıxır. Məktəbdə əxlaqi - imperativ (latınca inperativus - amiranə, hökmlü deməkdir. Etirazı, seçimi qəbul etməyən sərt sistem) sistem, başqa sözlə, heç kəsin, o cümlədən müəllimin poza bilməyəcəyi bir sistem yaratmadan, nə sinif kollektivinin, nə də məktəbin inkişafı mümkün deyil. Məktəb mühitini «sərtləşdirməklə» işi irəli aparmaq qeyri-mümkündür. Məktəb
mühitini, məktəb
«iqlimini» sağlamlaşdırmaq hər bir müəllimin vəzifə borcudur. Bu. tərbiyə məqsədlərinin prioritetlərini reallaşdırmağa imkan verər. Buna nail olmaq üçün hər bir müəllim aşağıdakı qaydalara əməl etməlidir: 397
Qayda 1. M^klMinin hay biy pis hayakatinda manfi mo- tivlay axtaymamaq.
Müəllimdə «pedaqqji fəhm» olmaldır ki, o, həmkarları və yetirmələri ilə baş verən kəskin məqamı diqqət və düşüncə ilə təhlil etməyi bacarsın. Qayda 2.
Fənni tədris edərkən, ən cüzi qeyri-kompetentliyə yol verilməməlidir. Şagirdə tərbiyəvi təsirin zəifləmisinin başlıca səbəblərindən biri müəllimin öz fənnini kifayət qədər kompetent tədris edə bilməməsidir. Qayda 3. Maktahlilaya dolayı yolla tasiy göstaymak. Ümumiyyətlə, məktəbli şəxsiyyətinə iki yolla - bilavasitə və bilvasitə (dolayı) təsir etmək olar. Birinci yol ənənəvidir və təbiidir; zəruri,
vacib olanı
tələb etmək
lazımdır; günahkar cəzalandırılmalıdır və s. Təsirin bu tərzi şəxsiyyəti məhdudiyyət qarşısında qoyur, çünki şagird psixikası iradi təzyiqə məruz qalır və bu səbəbdən də səmərəli deyil. Hətta düzgün, ədalətli və obyektiv olan birbaşa təsir, müəllimin əsəbi və kəskin iradı şagirddə psixoloji gərginlik doğurur, neqativ xarakterli əks təsirlə (cavabla) nətcələnir. Bu isə məktəbli və bütövlükdə siniflə müəllim arasında və sinfin şagirdləri arasında gərginlik doğurur, sinfin işgüzar ahəngi pozulur. Daha səmərəlisi ikinci yoldur: dolayı təsir. Maraq, lələb və motivləri «hərəkətə gətirməklə», daha çox şeyə nail olmaq mümkündür. Bu cür təsir şagirdi ümumİ işin və kollektivin mənafeyinə uyğun hərəkətlərə təhrik edir, ən başlıcası isə «özünü təsdiqləməyə» şərait yaradır. Dolayı yoldan istifadə etmək müəllimdən professional- psixoloji hazırlıq tələb edir. Praktik fəaliyyətdə yaranmış situasiyadan və qarşıda duran məqsəddən asılı olaraq hər iki yoldan vəhdət halında istifadə edilməlidir. Bilavasitə və dolayı yoldan istifadə strategiyasının mexanizmi məhz belədir. Qayda 4. Maktahli qayşısmda, kollektiv qayşısında talah- layi daqiq, ciddi va qati tavzda qoymaq, sonya tasiı in dolayı yollayım seçmak. 398
Qaylda 5. M^kobli şDxsiyystini layiqincə qiymptlm- dinn^kh onu arzu olunan isüqamdt^ yönsitımk. Müəllim məktəbli şəxsiyyətini düzgün qiymətləndirmək üçün pedaqoji səriştəyə malik olmalıdır. Unutmamalıdır ki. insana verilən müdrik, elmi surətdə əsaslandırılmış qiymət onun sosial inkişafına təkan verir. Şəxsiyyəti qiymətləndirmək qaydalarını psixoloqlar aşağıdakı kimi müəyyənləşdirirlər. • insana verilən müsbət qiymət onu yüksək tələbkarhqla uzlaşdıldıqda effektli olur; • şəxsiyyəti tam müsbət və ya tam mənfi qiymətləndirmək olmaz;
• tam müsbət qiymətləndirmə insanda özünə tənqidi münasbəti, lələbkarlığı azaldır, gələcək təkmilləşməsi üçün yolları bağlayır; • tam mənfi qiymətləndirmə məktəblinin inamını qırır, təlimə mənfi münasibət yaradır.
Qoşa müsbət və parsial mənfi qiymətləndirmədən istifadə etməli: • (binar, parsial (hissələrə bölünmüş)) müshift qiy- m,-)thndirnw.
müsbət qiymətləndirilən şəxsdə konkret uğuru üçün qürur hissi yaranır, eyni zamanda bunu da başa düşür ki, müvəffəqiyyət arxayınçılığa, durğunluğa əsas vermir; • parsial mmfi qiyməthndirma:
insan dərk edir ki. o, konkret halda səhvə yol verib, onu aradan qaldırmaq lazımdır və buna onun gücü də, imkanı da çatır. Qayda 6. Yax^ı təşkil olunmuş birgs !>ın?kdaşlıq insanları
Sosioloqların fikrincə, birgə əməkdaşlıq-təşkilatçılığın ən yüksək formasıdır və ondan daha tez-tez istifadə etmək lazımdır. Qayda 7. Müallimin uzaqgöranliyi, davranışının oriyentir tarzi, «elıtiyatlı olmasın, har cür situasiyalara oncadan «ltazır olmasın, gözlanilmaz situasiyalarda özünü idara etmak 399
hacartğt, hir sözh korrektivHyi iinsiyy^tch •^av^inliyə imkan vennir. Konflikt haş vermiiiso ns etməli?
Konfliktli pedaqoji situasiya, bir qayda olaraq, qısa zaman kəsiyində baş verir və müəllimlə şagird arasında psixi gərginliyi artırır. Psixoloji qarşıdurma çox kəskin xarakter daşıyır. Və müəllim «məğİLib» tərəfdirsə, yetirmələri qarşısında nüfuzunu itirir. Müəllimin müdafiə etdiyi və konfliktdə əməl etdiyi norma və dəyərlər, məktəblinin əsas fəaliyyət növü olan təlim, intizam, çalışqanlıq, məsuliyyət və s. öz əhəmiyyətini və cazibə qüvvəsini itirir. Aydındır ki, sinfin, məktəbin qəbul etdiyi normalar, müəllimin qoyduğu tələblər məktəbli üçün faydalıdır. Ancaq nə qədər paradoksal olsa da, uşaqlar mənfi normalara daha meyilli olurlar. «İntizamsızlar» öz davranışlarını bu paradoks üzərində qururlar. «İııtizamsızlar» əmindirlər ki, sinif onların «arxasında» durur. Beləliklə, konfliktdə iştirak edən şagird sinfə tənbəllik, qeyri-mütəşəkkillik, məsuliyyətsizlik kimi mənfiliklər sirayət edir. Bu, sinfin «intizamsızları» sükutla dəstəklədiyi zaman baş verir. Müəllim hər hansı konfliktin həlli məqamında ləyaqət və yaradıcılıq nümayiş etdirməli, məktəblilərin sosial əhəmiyyətli normalarını, təlim fəaliyyətinin aparıcı ideyalarını müdafiə etməyi bacarmalıdır. Psixoloji qarşıdurmada «udmaq» üçün aşağıdakı qaydalara əməl olunmalıdır. Qay .>v7.v.y /lar iki t:>r,-}füçiin faydalı ola hibcok ümumi razdaşmaya goh hilmoz»> Qayda 2. Unutmamalı: «QdZifbU haijda ağıl olmaz» Qayda 3. Unutmamalı: «Aaqlı qalxan dik otıırar».
Kəskin situasiyada özünü ələ almaq, öz hisslərini idarə etmək məqsədilə iradi səy göstərmək, əsəbiləşməmək və kobud ifadələrdən istifadə etməmək. Yeniyetmə və gənclər sakitliyi, səbirliliyi, dözümlülüyü, gərgin situasiyalarda yumoru, yerinə düşən replikanı yüksək qiymətləndirirlər. Qayda 4. «Cavab reaksiyasının hngidilntdsh. 400
Qayda 5. «Müdrikc,xsinə lmgumh>.
«Yerində susmağı bacarmaq ləyaqətdir». Opponenllə dərhal polemikaya girmək lazım deyil.• Özünüzü elə göstərin ki, guya «intizamsızı» görmüsünüz, eyni zamanda ona hiss etdirmək lazımdır ki, sizin nəzərinizdən heç nə yayınmır. Bu pedaqoji tərzin mənası: guya «şuluğun» hərəkəti o qədər də «diqqətçəkən» deyil və «müəllimə dəxli yoxdur». Açıq-aşkar pozuntunu «görməməzlik» dezorqanizator üçün gözlənilməz olur və onun aktivliyinin enməsi ilə nəticələnir. Və şagirdlərin mövqeyində tərəddüd yaradır: kimi müdallə etmək - müəllimi, ya sinif yoldaşını? «Ləngimə» 10- 15 saniyə çəkir, halbuki konfliktli situasiyada bu böyük interval kimi qavranıhr. Şagirdlər müəllimin reaksiyasını səbirsizliklə gözləyirlər. Qayda 6. «Reaksiyanın keçmlm3si»
(ötürülməsi; təxirə salınması). Bu priyom dezorqanizatorun şəxsiyyətini və davranışını təhlil etmək üçün əlverişli məqam yaradır. Müəllim təxirə salınması «dözülməz» olan situasiyada nəzərini pəncərəyə yönəldir; yaxud jurnalı yazmağa başlayır, səmimi bir tərzdə sinfə müraciət edir və s. Nəticədə konfliktin «qəhrəmanı» öz- özü ilə tək qalır və onun «mübarizəsinin mənası» azalır. Qayda 7. «Situasiyanın reallaşdırılması^. Məlumdur ki, müəyyən zaman kəsiyindən sonra ətrafdakıla- ra gülməli və yersiz görünən hərəkət təsir qüvvəsini və «təhlükəsini» itirir. Gülüş hədəfinə çevrilən şagird «intizannsız» mənfi normalar «daşıyıcısı» kimi sinfin nəzərindən düşür və beləliklə, onun sinfə mənfi təsiri zəifləyir. Müəllimin nüfuzu və təsiri isə artır. Konfliktli situasiyada müəllimin yumordan istifadə etməsi gərginliyi azaldır, sinfin dostanə gülüşü «intizamsızın» intizamsızlığına son qoyur. Konflikt həll olunur, müəllim «qalib»dir. «Qələbə» sevinci bütün sinfə, həm də konfliktin «qəhrəman»ına əxlaqi-saflaşdırıcı təsir göstərir. Qayda 8. «Paradoksal» reaksiya «İntizamsızın» qərəzli davranışına mane olmaq məqsədilə dərsin xeyrinə dərsi saxlamaq. İroniya ilə intizamı 401
pozana «təşəkkür» etmək. Bu qaydadan məharətlə istifadə etməyi bacaran müəllim şagirdlərin nəzərində ucalır. Əlavə I. Praktikant tələbənin fərdi iş planının təxmini sxemi JV b
Vaxt Qeyd I Pedaqoji praktikaya həsr olunmuş başlanğıc (giriş) konfransında iştirak etmək.
2 Fənn müəllimlərinin dərslərini müşahidə etmək.
3 Fənn üzrə proqram və dərsliklə, fənn müəlliminin təqvim tematik planı ilə tanış olmaq.
4 Sınaq dərsləri demək.
5 Praktikantların dərslərində və müzakirəsində iştirak etmək.
7 Sinifdə bir tərbiyəvi tədbir keçirmək.
8 Məktəb üzrə bir tərbiyəvi tədbirin təşkilində və keçirilməsində iştirak etmək.
Pedaqoq və psixoloqun tapşırıqlarını icra etmək.
10 Pedaqoji praktika sənədlərini tərtib etmək.
11 Pedaqoji praktikanın səmərəliliyini artırmaq məqsədilə təkliflər vermək.
12 Pedaqoji praktika haqqında hesabat hazırlamaq.
Əlavə 2. Pedaqoji praktikanın gündəliyinin sxemi Tarix
məzmunu
Saat Qeyd
402
Əlavə 3. Dərsin planı - icmalı (təxmini) Mövzu; Məqsəd;
Dərsin tipi; Təlim metodu; Təchizat: Dərsin mərhələləri və vaxt bölgüsü 1. Sinfin təşkili 2 dəq.
2. Keçmiş mövzunun frontal sorğusu 4 dəq. 3. Keçmiş mövzunun fərdi sorğusu 10 dəq. 4. Keçmiş mövzu ilə yeni mövzu arasında əlaqənin yaradılması 3 dəq.
5. Yeni mövzunun izahı 20 dəq.
6. Yeni mövzunun möhkəmləndirilməsi 2 dəq,
7. Şagirdlərin biliyinin qiymətləndirilməsi 2 dəq 8. Dərsin yekunlaşdırılması və evə tapşırıq verilməsi 2 dəq.
Dərsin gedişi. Praktikant tələbə; Fənn müəllimi; Metodist müəllim; 403
|