FƏrrux rüSTƏmov tamilla dadaşova ali MƏKTƏb pedaqogikasi
Yüklə 6,79 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
şəhərlərində yerləşən ali məktəblər gənclərin «kənd-şəhər» və «şəhər-şəhər» istiqamətində miqrasiyası üçün «cazibə» rolunu oynayır. Təcrübə göstərir ki, şəhər və kənd gənclərinin perspektiv planları, ali təhsili başa vurduqdan sonra iş yerini seçmələri, ümumi sosial yönümünün xarakteri və s. fərqli spesifik təzahürə malikdir. Bütün bu faktorlar ali məktəbdə tərbiyə prosesinin strukturu və təşkili formalarında nəzərə alınmalıdır. Gəncliyin sosial strukturunun mühüm parametrlərindən biri aihnin t^hsH səviyyəsidir. Gənclərin ali təhsilə cəhdi bu parametrdən çox asılıdır. Bu sahədə aparılan tədqiqatlar həmçinin göstərir ki, abituriyentin daxil olduğu və tərbiyə 505
aldığı sosial mikroqrup da bu yönümə qüvvətli təsir göstərir. Ali məktəbə qəbul olunmaqla gənc bir sosial qrupdan başqasına keçir. Yəni onun sosial mövqeyi dəyişir. Respublikamızda həyatın bütün sahələrində demokratiyanın inkişafı ilə əlaqədar gənclərin həyat perspektivləri mühüm ictimai proseslər kimi indi sosial mühitindən, sosial mənşəyindən, ictimai mövqeyindən daha çox bazar iqtisadiyyatının tələbləri, bütövlükdə cəmiyyətin maddi və mədəni imkanları, dövlətin mənafeyi və «sifarişi» ilə getdikcə daha artıq dərəcədə şərtlənir. Bu, Azərbaycanın tələbələrinin mütəşəkiliiyini, gənc mütəxəssislərin gələcək peşə-ixtisas və sosial funksiyalara hazırlığını təmin edir. Respublikamızda gənclərin sosial və ideoloji birliyi tələbələrin ictimai davranışının və praktik fəaliyyətinin əsasını təşkil edir. Onların sosial-psixoloji simasını, əxlaqi davranış normalarını, dəyərlərini şərtləndirir. Bu səbəbdən də, tələbəlik - özünəməxsus sosial-psixoloji birlik kimi fəaliyyət göstərir. Tələbə birliyinin əsas əlamətləri artıq ali məktəbə istiqamətlənmə zamanı özünü büruzə verir. Ali məktəbə daxil olan gənclərin müvafiq ali təhsil almaq üçün malik olduqları maraq, meyil və qabiliyyətlər mütəxəssis hazırlığının əsasını təşkil edir. Ümumiyyətlə, müasir dövrdə ali təhsil ümumi sosial dəyər kimi yüksək prestijə malikdir. Gəncləri ali təhsilə cəlb edən amilləri belə qruplaşdırmaq olar;
• seçilmiş peşənin, ixtisasın sosial əhəmiyyəti, yaradıcı xarakteri, peşə-ixtisas fəaliyyətinin perspektivləri; • sosial vəziyyəti dəyişmək cəhdi (şəhərdə yaşamaq, mədəni səviyyəni artırmaq arzusu və s.); • fərdin şəxsi keyfiyyətləri, qabiliyyətləri, biliklərinin həcmi və dərinliyi, xüsusi hazırlıq səviyyəsi və s. Tədqiqatlarla müəyyən olunmuşdur ki, gənclər ali təhsili peşə-ixtisas maraqlarının təmin olunmasından daha çox, ictimai irəliləyiş amili kimi qiymətləndirirlər. Hətta ictimai irəliləyiş naminə gənc özünün bu və ya digər ixtisasa qa- billiyini də nəzərdən qaçırır. Gənclərin sosial irəliləyişə. 306
«yiiksəlİşə» cəhdi cəmiyyətimizin sosial slnıktunmun yüksək mobilliyindən irəli gəlir. Cəmiyyətimiz bütövlükdə özünün hər bir üzvünün sosial və professional yüksəlişi üçün ideoloji imkanlar yaradır (təhsil hüququ, əmək hüququ və s. buna misal ola bilər). Şəxsiyyətin konkret həyati planları bu sosial amillərin təsiri altında formalaşır. Ali təhsil müəssisəsində tərbiyə prosesi mütəxəssis hazırlığının təmin edildiyi şəraitdən də asılıdır. Ali məktəbdə tərbiyə prosesinin spesifik xüsusiyyətlərini aşkar etmək üçün, hər .şeydən əvvəl, spesifik sosial qrup olan tələbəliyin əsas əlamətlərini müəyyən etmək lazımdır. Bu əlamətlər aşağıdakılardır:
müəyyən proqram əsasında maddi və mənəvi istehsal sahəsi üçün yüksək peşəkarlar hazırlığının təmin olunmasıdır.
tələbə kollektivinin mütəxəssis şəxsiyyətinin inki.şafı- na təsiri müvəqqəti xarakter daşıyır. Halbuki istehsal kollektivinin şəxsiyyətə təsiri daha uğurlu və davamlıdır. Çünki fərd istehsal prosesində daha uzun müddət iştirak edir.
müəyyənləşdirilməsi cəmiyyətin müasir inkişaf səviyyəsi üçün obyektiv zərurətdir.
etdiyindən, bu qrupların tipik əlamətlərini və xüsusiyyətlərini özündə əks etdirdiyindən bunu ali məktəbin tərbiyə prosesində nəzərə almaq vacibdir. • Tələbə gəncliyə cəmiyyətin müxtəlif ictimai və peşə- ixtisas qrupları ilə intensiv və geniş əlaqələrə girmək xarakterikdir. • Tələbəlik iqtisadi mənada əməyin subyekti deyil, əsasən, təlim idrak prosesinin və ürsiyyətin subyektidir. • Tələbəlik kollektiv fəaliyyətin müxtəlif formalarını həyata keçirməklə fərqlənir. 507
• Tələbəlik həyatının və məişətinin təşkilinin kollektiv formaları üstünlük təşkil edir. Ali məktəbdə təhsil-tərbiyə işi təşkil edilərkən, tələbə gənclərə xas olan bu spesifik xüsusiyyətlər nəzərə alınmaqla gələcək mütəxəssis kimi əmək fəaliyyətində müvəffəqiyyətini təmin edən peşə keyfiyyətlərinin formalaşdırılması təmin olunmalıdır. Buna görə də aparılan təhsil-tərbiyə işi dövrün inkişaf tempinə uyğun və effektiv olmalı, yəni gözlənilən nəticələrə gətirib çıxarmalıdır. Təhsil-tərbiyə prosesinin effektivliyi tərbiyənin vasitələrindən və vaxtdan səmərəli istifadəni, .şəxsiyyətin daxili aləmindəki deformasiyaları aradan qaldırmağı və onun məqsədəuyğun istiqamətə dəyişməsini nəzərdə tutur. Ali məktəbdə tərbiyə işi, tələbə şəxsiyyətinin maksimum inkişafını təmin etməklə, ali təhsilli mütəxəssis üçün zəruri olan keyfiyyətlərin formalaşdırılması prosesidir. Tərbiyə prosesində iki tərəf iştirak edir: • pedaqoji vəzifələri müəyyənləşdirən, məqsədəuyğun vasitə və metodlar seçən, nəticələri yoxlayan, korreksiya işi aparan, öz fəaliyyəti, hərəkətləri, davranış tərzi ilə fərqlənən tələbələrə məqsədyönlü təsir edən müəllim; • tərbiyəvi təsirlərə məruz qalan, ona müəyyən münasibət bəsləyən, müxtəlif yaşantılar keçirən, fəallıq, yaxud passivlik göstərən tələbə. Deməli, ali təhsil müəssisəsində tərbiyə müəllimlərin və tələbələrin qarşılıqlı fəaliyyətidir. Bu fəaliyyətin müvəffəqiyyəti, bir tərəfdən öyrədəndən, tərbiyə edəndən, digər tərəfdən təhsil və tərbiyə alandan, üçüncü tərəfdən isə, təhsil, təlim və tərbiyənin qarşılıqlı əlaqə zamanı tətbiq edilən metodlardan asılıdır. Bu və ya digər əlaqə və asılılıqlar arasında həm ümumi, həm də fərqli cəhətlər vardır. Təlim və tərbiyənin hər birinin məqsədi, məzmunu, prinsipləri, metodları, şərtləri, nəticələri, qanunauyğunluqları vardır ki, fərqlər də buradan irəli gəlir. Təhhənin tərbiyəsi deyərkən, onun dünyagörüşünün, qahiliyyətlərinin, şüurhduğunun, məsuliyyət hissinin, intizam- 50S
Itltğın, özüniiirvujic/ özünül^rhixuvıhı. özüınuhvk vn özıinü i(kn\y etmiyin, adamlarla işhnuık hacanğının ıv?
diy^v .y,).v.v/ keyfiyyəti fərinin inkişafı məqsədilə onun psixologiyasına, fəaliyyət davranışına edilən məqsədəuyğun təsirlər haşa düşülür. Tobbənin dünyagörüşünün, davranışının. ləaliyy.''t molivlərinin, əqidə və həyati motivlərinin, məqsəd və perspektivlərinin, maraqlarının, cəmiyyətin və dövlətin mənafeyi ilə üst-üstə düşməsi tərbiyə prosesinin effektivliyinin əsas göstəricisidir. Fərdi xüsusiyyətlər və keyfiyyətlər şəxsiyyətin bütövlüyünü təmin edir. Buraya idrak, motivlər, emosional və iradi keytlyyətlərin özünəməxsus xəlitəsi, məzmunu, səviyyəsi və təzahür formaları daxildir. Ali təhsil müəssisəsində tələbənin tərbiyəsinin əsas istiqamətləri aşağıdakılardır:
Ali məktəbdə tələbənin tərbiyəsi işini səmərəli qurmaq üçün onun hər bir şəxsi-psixoloji keyfiyyətini, tələbatını, psixoloji strukturunu dərindən bilmək lazımdır. Unutmaq olmaz ki. hər hansı bir şəxsi keyfiyyətin formalaşmasının başlanğıcı müəyyən hadisələr və faktlarla bağlıdır. Bunların düzgün müəyyənləşdirilməsi mənimsədilən və formalaşdırılan keyfiyyətə müsbət münasibət və inam yaranır. Daha sonra intellektual, emosional, iradi və motivləşmə prosesinin sintezi baş verir, keyfiyyətlərin sabit xəlitəsi yaranır. Bütün bunlar yalnız və yalnız fəaliyyətdə baş verir. Məsələn, ali məktəbdə tələbədə öz ixtisasına maraq və məhəbbət onda seçdiyi ixtisasla bağlı aydın təsəvvürlərin, biliklərin formalaşdırılması və ixtisasının ictimai əhəmiyyətini dərk etməsi ilə formalaşdırılır. Bununla yanaşı, hər bir tələbədə öz peşəsinin yararlılığına inam oyatmaq, ali məktəbdə tədris edilən bütün fənlərin faydalılığını dərk etdirmək, tələbənin şəxsi istək və arzuları ilə cəmiyyətin tələblərini uzlaşdırmaq, cəmiyyət 509
quruculuğunda yerini və rolunu başa salmaq, qabaqcıl mütəxəssislərin iş təcrübəsini öyrətmək, öziiniitəkmilləşdirmə- yə və özünütərbiyəyə səy oyatmaq lazımdır. Deməli, bu və ya digər keyfiyyətin formalaşmasım, sadəcə olaraq, bilik, bacarıq və vərdişlərin mənimsənilməsi kimi başa düşmək düzgün olmazdı. Bununla yanaşı, həm də motivlərin inkişafı, gerçəkliyə münasibətin dəyişməsi, zəruri psixoloji situasiyaların yaradılması, tələbənin fərdi xüsusiyyətləri və inkişaf prosesindəki ziddiyyətlərin nəzərə alınması vacibdir. Fikrimizi müəllim hazırlığı məsələləri ilə konkretləşdirək. Ali məktəbdə tələbələrin pedaqoji praktikasının təşkili və keçirilməsində qazanılan təcrübə aşağıdakı nəticələrə gəlməyə imkan verir: • pedaqoji məsələləri həll edərkən, tələbə nə qədər çox fəallıq və yaradıcılıq göstərirsə, o, şagirdlərin tərbiyəsi işindəki çətinlikləri bir o qədər çox dərk edir;
edilməsi və aradan qaldırılması tərbiyə sahəsində müvafiq bacarıqları inkişaf etdirir, pedaqoji ustalığın əsasını qoyur:
işinin çətin aspektlərinə (məsələn, çətin şagirdlərlə işə) cəlb edilməsi, onlarda pedaqoji məharətin və taktm inkişafı üçün şərait yaradır; • pedaqoji praktika müddətində subyektiv yaşantılar tələbə şəxsiyyətinin fərdi-tipoloji xüsusiyyətlərindən asılıdır. Odur ki, pedaqoji praktika prosesində hər bir tələbənin fərdi xüsusiyyətləri nəzərə alınmalı və o məktəb fəaliyyətinin müxtəlif istiqamətlərinə yönəldilməlidir. Tərbiyə prosesində tələbələrin yaş xüsusiyyətləri ilə hesablaşmamaq olmaz. Məsələn, I kurs tələbələrində şəxsi ləyaqət hissinin çox «yüksək», əxlaqi keyfiyyətlərin mütiəqliyi və birtərəfli olması özünü göstərir. Onlarda maksimalizm nəzərə çarpır. Bu yaşa rasioanilizm (latmcarationalist- düşüncəli. dərrakəli, məntiqi, ağıllı deməkdir), yaşlılara, o cümlədən, ali məktəb müəllimlərinə inamsızlıq xasdır. Bu isə tələbələrin tərbiyəsinə daha mütəhərrik yanaşmağı, onların 510
səviyyəsinə enməyi, davranışlarını lazımi isliqaməiə yönəltməyi, onların psixikasının müsbət cəhətlərinə istinadən yüksək mənəvi ideallar aşılamağı, vətəndaşlıq yetkinliyi və nikbinlik tərbiyə etməyi tələb edir. Tələbələrin çoxunun əmək təcrübəsi olmadığından onlar hələ maddi və mənəvi dəyərləri qorumağı, böyüklərin əməyinə hörmət etməyi bacarmırlar. Odur ki, gənclərin tərbiyəyə çox böyük ehtiyacı vardır. Bu işdə tələbənin müəllimlərlə ünsiyyətinin rolu çox böyükdür. Bu ünsiyyət əsasında tələbənin müvafiq bilik, bacarıq və vərdişlərə yiyələnməsi onun həm də ümumi psixi inkişafını təmin edir. Ahəngdar inkişaf etmiş, müasir tələblərə cavab verən şəxsiyyətin inkişafını təmin etmək üçün tərbiyənin məqsədinin əvvəlcədən aydın surətdə dərk edilməsi çox vacibdir. Xalqın milli xüsusiyyətləri cəmiyyətin tələbləri həm tərbiyə edənlərin, həm də tərbiyə olunanların daxili tələbatına çevrilməlidir. Tələbə şəxsiyyətinin tərbiyəsinin son nəticələri gündəlik, xüsusi, daim dəyişən, ən müxtəlif formalarda təzahür edən tərbiyə vəzifələrinin həlli yolu ilə əldə edilir. Odur ki. tərbiyədə cari və perspektiv məqsədləri düzgün müəyyənləşdirmək lazımdır. Məqsəd - şəxsi davranışın cəmyyətin tələblərinə zahirən uyğunlaşdınlması deyil, elə daxili motiv tərbiyə etməkdir ki, bu, cəmiyyətimizin ruhuna, milli xüsusiyyətlərinə tam uyğun olsun, əxlaqi davranış daxili tələbata çevrilsin. Aydındır ki, insanın formalaşması və inkişafı ömrü boyu davam edir, lakin mütəxəssis keyfiyyətlərinin əsası məhz ali məktəbdə təhsil illərində qoyulur. Ali təhsil müəssisəsində t.vbiya
Tələbənin tərbiyəsi işində bunları nəzərə almadan müvəffəqiyyət qazanmaq mümkün deyil. Tələbə şəxsiyyətinin formalaşmasında tərbiyənin prinsip və metodlarının düzgün tətbiqi də xüsusi əhəmiyyət kəsb edir və mütəxəssis hazırlığının effektivliliyini təmin edir. Ali məktəbdə tərbiyənin prinsiplərini orta məktəbdə tərbiyənin prinsipləri ilə eyniləşdirmək olmaz. Ali məktəbdə tərbiyə prosesinin özünəməxsus xüsusiyyətləri olduğundan. 511
burada məktəb prinsiplərindən başqa, xüsusi prinsiplər də mövcuddur. Yalnız ali məktəbə xas olan tərbiyə prinsipləri aşağıdakılardır:
Ali məktəb müəllimi tələbə qrupunun tərkibini, onların hər birinin fərdi xüsusiyyətlərini, tərbiyəlilik səviyyəsinin tərbiyəvi təsirlərə münasibətlərini nəzərə alaraq, tərbiyənin yollarını müəyyənləşdirməlidir. Pedaqoji, psixoloji faktorlardan səmərəli istifadə yollarını, mənfi təsirləri (məsələn,psixoloji baryeri, təlimə formal münasibəti və s.) aradan qaldırmaq vasitələrini ali məktəb müəllimi özü axtarıb tapmalıdır. Tələbənin tərbiyəsinin əsas yolu aktiv praktik fəaliyyətdir. Aktiv praktik fəaliyyət tələbədə təlimə, kollektivə, özünə və başqalarına düzgün münasibətlər sistemi formalaşdırır və gələcək mütəxəssisin inkişafını təmin edir. Buradan çıxan məntiqi nəticə odur ki, təlimi, tərbiyəni və inkişafı heç kəsə «hazır» şəkildə «təqdim etmək» mümkün deyil. Təhsilə, təlimə, tərbiyəyə, deməli, həm də inkişafa istiqamətlənən hər kəs buna öz şəxsi fəallığı, şəxsi qüvvələri və səyi sayəsində nail olmalıdır. Xaricdən ancaq müəyyən təhrik, stimul ola bilər. Təlim-tərbiyə incəsənəti də yalnız və yalnız kimisə nəyəsə təhrik etmək incəsənətidir. Şəxsi qüvvələrini sərf etmədən, səy göstərmədən qazanılan - insanın «özünün- kü» deyil (A.V.Disterveq). 512
15.2. ALI MƏKTƏBDƏ TƏLİM VƏ TƏRBİYƏ PROSESLƏRİNİN VƏHDƏTİ Müəyyən fərqlərə baxmayaraq, tələbələrin təlim və tərbiyəsi vəhdət təşkil edir. Təlim və tərbiyə tələbə şəxsiyyətinin formalaşması və inkişafının iki müxtəlif tərəfini əks etdirsə də, təlim prosesi tərbiyəyə, tərbiyə prosesi isə təlim məqsədlərinin reallaşdınimasma təsir göstərir və pedaqoji prosesin tamlığını ifadə edir.
Pedaqoji prosesin tamlığı aşağıda qeyd olunan amillərlə müəyyən olunur: • şəxsiyyətin bütövlüyü ilə; • təhsildə, təlim və tərbiyədə məqsəd və məzmunun vəhdəti ilə; • hərəkətverici qüvvələrə malik olması ilə; • müəyyən əlaqə və asılılıqların, qanunauyğunluqların mövcudluğu ilə. Ümumiyyətlə, insan şəxsiyyətinin əqli keyfiyyətləri əxlaq i keyfiyyətlərindən ayrılıqda inkişaf
etmir. Şəxsiyyəti səciyyələndirən bütün keyfiyyətlər qarşılıqlı surətdə inkişaf edir, biri-birini şərtləndirir, biri-birini tamamlayır. Təhsil, təlim və tərbiyə məqsədlərində, məzmununda eynilik, təlimin və tərbiyənin prinsiplərində ümumi cəhətlər, təlimin və tərbiyənin metodlanndakı oxşarlıq, təlim və tərbiyənin təşkili formalarmdakı vahidlik ali məktəbdə pedaqoji prosesin, başqa sözlə, təhsilin, təlimin, tərbiyənin, təkmilləşmə və inkişafın vəhdətini və tamlığını təmin edir. Hər bir ali məktəb tələbəni təkcə bilik, bacarıq və vərdişlərlə silahlandırmır, eyni zamanda ixtisas hazırlığını və ahəngdar inkişafını təmin edir. Bütün sonrakı təhsil (aspirantura, ixtisasartırma kursları vəs.) bunun üzərində qurulur. Təlim və tərbiyənin vəhdətinin pedaqoji mahiyyəti ondan ibarətdir ki, ləlim prosesində tələbənin dünyagörüşü, əxlaqi hissləri, estetik tələbat və zövqləri, fiziki keyfiyyətləri və intellektual qabiliyyətləri vəhdətdə inkişaf edir. Şübhəsiz, təlim-tərbiyənin vəhdətini reallaşdırarkən, tələbələrin sosial-psixoloji və fərdi xüsusiyyətləri, təlimə və 513
ixtisasa münasibətləri, yaşlan nəzərə alınmalıdır. Təlim prosesində aşılanan biliklər yalnız tələbənin həqiqi sərvətinə, dəyərinə çevrildiyi təqdirdə, wşəxsi mahiyyəl» kəsb edir və şəxsi münasibətlər prizmasından keçir. Ali məktəb tələbəsi yüksək intellektual imkanlara malik şəxsdir. Tələbənin idrak tələbatları, mənəvi aləmi, əxlaqi siması, fiziki keyfiyyətləri onun irəliyə doğru inkişafının əsas amilləridir. Sosial müstəqillik və gələcək perspektivlərə doğru yönəlmə tələbənin peşəyə və ixtisasa yiyələnmə prosesini sürətləndirir. Deməli, ali təhsilli mütəxəssis hazırlığı, yalnız tələbənin təlim və tərbiyəsinin vəhdəti prosesində səmərəli surətdə həyata keçirilə bilər. Sosial, professional və idrak motivlərinin vəhdəti tələbənin təlimə şüurlu münasibətini qüvvətləndirir, şəxsiyyətinin formalaşmasını təmin edir. Tələbə şəxsiyyətinin inkişaf prosesində özünütəhsilin, özünütərbiyənin, özünütəkmilləşdirmə cəhdinin rolu çox böyükdür. Təlim və tərbiyə tələbəni özünütəhsilə və özü- nütərbiyəyə cəlb etmirsə, deməli, məqsədəmüvafıq deyil. Doğrudan da, ən məzmunlu, ən maraqlı mühazirə tələbənin şəxsi idrak fəaliyyəti (əlavə ədəbiyyat oxumaq, tapşırıqlar icra etmək və s.) ilə möhkəmləndirilməzsə, öz-özlüyündə mütəxəssis hazırlığını təmin edə bilməz. Qanunauyğun olan budur ki, xarici təsirlər tələbənin daxili aləmi ilə şərtlənir. Xarici aləmin tələbəyə göstərdiyi hər bir təsir onun keçmiş yaşantıları ilə bağlıdır. Deməli, pedaqoji təsirlər artıq kök salmış olan müsbət keyfiyyətlərə əsaslandığı halda daha effektli olur. Tələbənin psixikası, davranış və fəaliyyət motivləri, fərdi keyfiyyətləri onun bir şəxsiyyət kimi inkişafının daxili amilləridir. Qanunauyğun haldır ki, psixi inkişaf düz xath getmir. Bu eynilə tələbənin də psixi inkişafına aiddir. Bu, onda öz ifadəsini tapır ki, psixi proseslər və fərdi keyfiyyətlər müxtəlif zaman və məkan kəsiyində, həm də ayrı-ayrı tələbələrdə özünəməxsus formada inkişaf edir. Bu isə o deməkdir ki, ali məktəbdə təlim və tərbiyənin nəticələri tələbələrin malik 514
olduqları şəxsi keyfiyyətlərdən, ixtisasa və təlim əməyinə münasibətlərindən, kollektivə və Özünə yanaşma tərzindən asılıdır. Deməli, mütəxəssis tərbiyəsi təkcə optimal daxili və xarici amillərdən deyil, həm də tələbənin daxili psixi inkişaf qanunauyğunluqlarından asılıdır. Pedaqoji təsir o zaman effektli olur ki, onun məzmun və formaları həm təlim-tərbiyənin məqsədinə, həm də tələbənin yaş, fərdi və sosial xüsusiyyətlərinə uyğun olsun. Tələbələrin ya^' ra favdi xüsusiyy^thrinin nazirə alınmast təlim və tərbiyənin vəhdətini daha effektiv surətdə təmin etməyə imkan verir. Ali məktəbdə təlim və tərbiyənin vəhdətinin təmin edilməsi _/«.v/7a.«z və mürakkah prosesdir. Tələbəni öyrədən və tərbiyə edən hər bir müəllim bu prosesin mahiyyətini dərk etməli və onu idarə etməyi bacarmalıdır. Ali məktəbdə təlim və tərbiyənin vəhdətini müəllim yalnız o zaman təmin edə bilər ki, təlim-tərbiyə məqsədlərini real surətdə kursdan-kursa keçdikcə, tələbənin inkişaf dinamikasına uyğun tərzdə müəyyənləşdirsin, müvafiq mütəxəssisin professioqramını yaxşı bilsin. Ali məktəbdə hər bir fənnin məzmunu müəyyənləşdirilərkən tədris fənninin qarşısında duran təhsil vəzifələri ilə yanaşı, tərbiyə məqsədləri də konkretləşdirilməlidir. Ona görə də hər bir müəllim tədris etdiyi fənnin məzmunu vasitəsilə tələbəyə hansı əxlaqi keyfiyyətləri aşılamaq mümkün olduğunu bilməli, gələcək mütəxəssis üçün zəruri olan idraki, əxlaqi, estetik, fiziki keyfiyyətləri, fəaliyyət və davranış normalarını aydın təsəvvür etməlidir. Ali məktəbdə təhsil prosesində tərbiyə vəzifələrini həll elmək, ləlim və tərbiyənin vəhdətini təmin elmək məqsədilə aşağıdakı prinsiplar nəzərə alınmalıdır: • tələbələrin sosial, psixoloji, yaş və fərdi xüsusiyyətlərinin nəzərə alınması; • gələcək mütəxəssis üçün zəruri olan hər bir keyfiyyət və xüsusiyyətin məzmun və strukturunun müəyyənləşdirilməsi və dərk olunması; 515
• tələbənin metodoloji və professional hazırlığının optimal surətdə bir-biri ilə uzlaşdırılması; • müəllimin tədris etdiyi fənnin tərbiyəvi və yaradıcı imkanlarından maksimum istifadə etməsi; • müəllimin pedaqoji etikası və ustalığı; • müəllim-tələbə münasibətlərində məqsəd ardıcıllığı; • ali məktəbdə pedaqoji ünsiyyətin müxtəlif formalarının səmərəli təşkili; • ali məktəbdə pedaqoji prosesin ideya istiqamətinin düzgün müəyyənləşdirilməsi. 15.3. ALİ MƏKTƏBDƏ TƏLİM-TƏRBİYƏ İŞİNİN TƏKMİLLƏŞDİRİLMƏSİNİN KONSEPTUAL PROBLEMLƏRİ Respublikamızda iqtisadi, siyasi, mənəvi inkişafın gələcək üfüqləri onun hər bir vətəndaşının şüurkıluğıından. intizamından, idraki və yaradıcı fəaliyyətindən asılıdır. Deməli, qarşıda duran quruculuq vəzifələrini həyata keçirmək üçün vətəndaşların tərbiyəsi daha yüksək səviyyəyə qaldırılmalı, bu məqsədlərin yerinə yetirilməsi təmin edilməlidir. Gənc nəslin tərbiyəsi prosesində fərdi və ictimai şüurla ictimai həyatın qarşılıqlı əlaqəsi nəzərə alınmalıdır. ,^ydIndıı■ ki, fərdi şüurla ictimai şüıının inkişafını biri-birindən ayırma'q olmaz. Lakin bu zaman insanın həyat lərzi ilə əlaqədar olaraq, fərdi şüurunun özünəməxsus xüsusiyyətləri nəzərə alınmalıdır. Bu, tərbiyə prosesində insanların .şüurundan və davranışından asılı olaraq, onlara diferensial yanaşına lərzi lələb edir. Ali məktəbdə tərbiyənin pedaqoji vasitələrini və '.ərzlərini müəyyənləşdirərkən aşağıdakı konseptual prinsiplər nəzərə alınmalıdır: ® gənc nəslin tərbiyəsinin cəmiyyətimizin və dövlətimizin mənafeyinə və «sifarişinə» uyğun olaraq qurulması; .'U-
• tərbiyə işinin
humanistləşdirilməsi və
demokratikləşdirilməsi; • əmək vasitəsilə tərbiyə; • kollektivdə və kollektiv vasitəsilə tərbiyə; • tərbiyəçinin şəxsi nümunəsi və nüfuzu; • sistemlilik və ardıcıllıq. Bu prinsiplər pedaqoji prosesin məntiqinə və dialektika- sma əsaslanır. Tərbiyə
prosesinin dialektikası insanın fərdi
xüsusiyyətlərinin nəzərə alınması ilə başlayır. Tələbələri yaxşı öyrənmədən tərbiyə prosesinin səmərəliliyini və intensivliyini təmin elmək mümkün deyil. Tələbəni düzgün tərbiyə etmək üçün onun hərəkətlərini və davranışını adekvat surətdə qiymətləndirmək, onun müsbət və mənfi cəhətlərini düzgün məy- yənləşdirmək lazımdır. İctimai rəyin, tərbiyəvi ənənələrin, müsbət nümunənin və təcrübənin də təsirini qeyd etmək lazımdır. Hər bir pedaqoq tərbiyə etmək sənətinə bələd olmalı, öz təcrübəsində yeni tərbiyə metodlarını öyrənməli, ümumiləşdirməli və yaradıcılıqla istifadə etməlidir. Təcrübə göstərir ki, tərbiyə sisteminin ayn-ayrı elementləri. prinsipləri, metodları ilə şəxsiyyətin inkişaf qanunauyğunluqları arasında müəyyən uyğunsuzluq var. Ən geniş yayılmış uyğunsuzluq ali məktəbdə tərbiyə işinin orta məktəbdəkinə nisbətən zəif təşkili, digər tərəfdən isə, məhz ali məktəbdə şəxsiyyətin hərtərəfli inkişaf etdirilməsi ideyasının pozulmasıdır. Hərtərəfli inkişaf ideyasını mənimsəmək və onu gündəlik işdə reallaşdırmaq, məhz bu gün cəmiyyətimizdə ən çətin və ən vacib problemlərdəndir. Ali məktəbin tərbiyəvi iş sistemində formalizm və subyektivizm, hər şeydən əvvəl, tərbiyə işinə birtərəfli və qeyri-elmi yanaşmanın nəticəsidir. Müasir tərbiyə nəzəriyyəsi və praktikasında kök salmış belə bir səhv mövqe mövcuddur ki, guya insanın inkişafının əsas amili yalnız və yalnız onun şüurluluq səviyyəsidir. Bu- 517
nunla da süni olaraq, şüur davranışdan ayrılır və biri-birinə qarşı qoyulur. Söz yox ki, şüurluluq bizim tərbiyə işində əsaslandığımız əsas amildir, lakin yeganə deyil. Şüurluluğun insanın inkişafında yeganə amil kimi qəbul edilməsi tərbiyə işini çox ağır bir işə çevirir, tərbiyə prosesinin effektivliyini azaldır. Halbuki, etik normalar şüurdan ümumi təcrübəyə, ənənələrə, adətlərə keçdiyi təqdirdə, daha nüfuzedici xarakter daşıyır, daha qüvvətli və tez təsir etmək imkanı qazanır, ictimai rəy tərəfindən «dəstəklənir». Tərbiyə işində insanın sinir-psixi sferasının, yəni onun iradəsinin, xarakterinin, təxəyyülünün, hisslərinin, tempera- mentinin özünəməxsus xüsusiyyətlərini nəzərə almaq və ona • zəruri adətləri aşılamaq gərəkdir. Ancaq bu halda insanın hərəkətləri, davranışı onun şüuruna daha çox uyğun gələcək. Ümumiyyətlə, adət və vərdişlər tərbiyə etməklə tərbiyə işi üçün möhkəm Özül yaradılmış olur. Tərbiyə prosesinin və fasihsiz
olması tərbiyə işində insanın şüuruna, əqidəsinə və davranışına təsir göstərən bütün obyektiv amillərin nəzərə alınması deməkdir. Ali məktəb müəlliminin vəzifəsi bütün bu amilləri düzgün qiymətləndirmək və tərbiyə işini buna uyğun qurmaqdır. Xarici amillərin tələbə şəxsiyyətinə təsirini qeyd edərkən, unutmaq olmaz ki, tələbə öz fəaliyyəti ilə şəraitə təsir göstərir. Bu prosesdə o özü də dəyişir, tərbiyə olunur. Buradan belə bir nəticə çıxır: twbiya prosesi yalnız
Deməli, tələbə şəxsiyyötinin inkişafı xarici şərait və amillərin daxili imkanlarla vəhdətində baş verir. Ali məktəbdə qabaqcıl pedaqoji təcrübə göstərir ki, müasir şəraitdə təlim və tərbiyə işini ancaq ənənəvi yollar və formalarla qurmaq olmaz. Müasir şəraitdə ali məktəbdə istər təlim, istərsə də tərbiyə işi daha çox məlumatverici xarakter daşıyır. Təlim və tərbiyənin bu iş forması zamanı müəllimin əsas diqqəti təlim və tərbiyə proqramının məzmununa yönəlir, tələbə arxa plana keçir, onun fərdi imkanları unu- 518
duİLir. Belə bir mövqeyi əsas götürən müəllimin, bir qayda olaraq, tələbə ilə ayrıca məşğul olmağa nə vaxtı qalır, nə də həvəsi. Tələbənin rastlaşdığı çətinliklər, onun motivləri, tələbatı, iş qaydaları müəllimi maraqlandırmır. Son dövrdə ali məktəbdə təlim prosesi ənənəvi formaları saxlamaqla yanaşı, cəmiyyətin və elmi-texniki tərəqqinin təsiri altında tədricən təkmilləşməkdədir. Bir çox ixtisaslar üzrə tədris planlarına və proqramlara yenidən baxılır, kurrikumlar hazırlanır. Daha keyfiyyətli dərsliklər və tədris vəsaitləri, metodik tövsiyələr hazırlanır. Etiraf etmək lazımdır ki, yuxanda adı çəkilən tədbirlər ali məktəbin təlim-tərbiyə fəaliyyətində müəyyən irəliləyişlərə səbəb olmuşdur. Lakin bütün bu ideyalar tələbə şəxsiyətinə fəal təsir amillərini müəyyənləşdirmədən və pedaqoji praktikaya tətbiq etmədən təlim-tərbiyə nəzəriyyəsinə və praktikasına özlüyündə bir şey verə bilməz. Ali məktəbin müasir vəziyyəti bu problemləri həll etməyi tələb edir. Bu isə təlim-tərbiyə nəzəriyyəsini zənginləşdirmədən qeyri- mümkündür. Çünki təlim-tərbiyənin hər bir yeni proqramı, nəticə etibarilə, təlim-təriyə nəzəriyyəsinin praktik olaraq reallaşdırılmasıdır. Ali tədris
müəssisələrində təlim-tərbiyə işini təkmilləşdirmək, konseptual problemləri həll etmək məqsədilə; * ali məktəbdə təhsilin məzmununu yenidən işləmək; * cəmiyyətin inkişafında fundamental və sosial-iqtisadi elmlərin rolunu müəyyənləşdirmək; * tədris fənləri arasındakı əlaqə və
varisliyi müəyyənləşdirmək; * tədris fənləri arasındakı nisbəti düzgün həll etmək; * müəyyənləşdirilmiş müddətdə (tədris
müddətində) tələbələrə zəruri informasiyaların keyfiyyətlə çatdırılması yollarını müəyyən etmək lazımdır. Ali məktəbdə təlim və tərbiyə işini müasir tələblərə uyğun qurmaq, ali məktəb psixologiyasının müddəalarına ciddi əməl etmək lazımdır. Qeyd etmək lazımdır ki, tələbələrin psixologiyasını, onların bir şəxsiyyət kimi inkişafı qanunauyğunluqlarını 519
kifayət qədər dəqiqliyi ilə bilmək olduqca çətindir. Tələbənin əqli fəaliyyəti, təlim materialı üzərində təfəkkür əməliyyatları, nəyi nə cür qavraması və mənimsəməsi, hansı metodun və vasitənin daha effektiv olmasını bilmək o qədər də a.san deyil. Ali məktəbdə təlim və tərbiyə işini təkmilləşdirmək məqsədilə yuxarıda qeyd olunanlardan başqa, daha bir sıra konseptual məsələlər reallaşdırılmalıdır. Bunlar aşağıdakılardır: • tələbələrin psixologiyasını və bir şəxsiyyət kimi inkişaf qanunauyğunluqlarını daha dərindən öyrənmək; • tələbələrin təlim-idrak fəaliyyətini daim diqqət mərkəzində saxlamaq; • ali təhsil problemlərini dərin tədqiqatçılıq səviyyəsində öyrənmək; • təlim-tərbiyə prosesini elmi əsaslarla təşkil etmək: • təlim-tərbiyə işlərinin daha mükəmməl metodikalarını və texnologiyalarını hazırlamaq; • ali təhsil problemlərini dəqiq surətdə diaqnostlaşdır- maq və proqnozlaşdırmaq. Ali təhsil
müəssisəsində təlim-tərbiyə işini təkmilləşdirməyin bir neçə konkret yolu vardır: 1. Təlim prosesinin intensivlə^jdirilməsi və səmərəliliyinin artırılması. Bu, o deməkdir ki, təlim işini daha intensiv qurmaq, tələbələrin potensial qüvvə və imkanlarından maksimum düşünülmüş şəkildə və «qənaətlə» istifadə etmək, zəruri ləlim materialını məqsədəuyğun surətdə seçmək, tələbələrə pedaqoji cəhətdən əsaslandırılmış ən tipik, ən zəruri, ən effektiv tapşırıqlar vermək, vaxta maksimum surətdə qənaət etmək, tələbələrin müstəqil işlərinin daha rasional metod və priyomların- dan istifadə etmək, elmə olan marağı daha da inkişaf etdirmək, ixtisasla bağlı biliklərin mənimsənilməsi cəhdini artırmaq lazımdır. 2. Tələbələrdə elmə marağın artırılması yollarını və vasitələrini müəyyənləşdirmək. Bu. tələbələri həm təlim prosesində, həm də müstəqil iş prosesində elmi axtarışlara sövq etməyə imkan verir. Tələbə 520
nin şc?xsi elmi axtarışları kollektiv idrak fəaliyyəti ilə pedaqoji cəhətdən düzgün surətdə uzlaşdırılmalıdır. Hər bir tələbəni şə.KSİ elmi axtarıcılığa yönəltmək məqsədilə konkret və mükəmməl elmi-metodik tövsiyələr hazırlanmalıdır. Ali məktəbdə təlim və tərbiyə prosesi müəyyən ümum- pedaqoji qanunauyğunluqlara və qaydalara tabedir. Bununla belə, həm təlim, həm də tərbiyə prosesinin məzmunu, vəzifələri, yolları və təşkili formaları özünəməxsus spesifik xüsusiyyətlərə malikdir. Beləliklə, ali məktəbdə təlim-tərbiyə işini təkmilləşdirməyin daha bir neçə istiqamətini qeyd edə bilərik, ali məktəbdə təlim prosesinin təşkilinin yeni formalarını müəyyənləşdirmək, tədris metodikasının ümumi məsələlərini işləmək, xüsusi metodikaları təkmilləşdirmək, ali məktəbdə pedaqoji psixologiyaya diqqəti artırmaq. 15.4. ALİ MƏKTƏB HƏYATINA ADAPTASİYANIN . PEDAQOJİ ƏSASLARI Adaptasiya (latınca adaptatio - uyğunlaşma deməkdir) və ya alışma, orqanizmin ətrqf mühitə, düşdüyü şəraitə uyğunlaşması deməkdir. Adaptasiyanı həm də şəxsiyyətin so- siallaşmasmın tərkib hissəsi kimi də qiymətləndirmək olar. Psixoloq və sosioloqlar adaptasiyanın iki növünü qeyd edirlər: * psİxo-fiziloji adaptasiya; * sosial-psixoloji adaptasiya. Psixo-fızioloji adaptasiya analizatorların fəaliyyəti və onlarda həssaslığın dəyişməsi ilə, sosial-psixoloji adaptasiya isə şəxsiyyətin yeni sosial situasiyaya daxil olması ilə əlaqədardır. 521
Psixoloji-
Sosjıl- Pnırcssioııal
l'ızioluji psixoloji
iidapuısij-a iidaplitsiya
aduptnsiy a
Pozitiv iiıliiplüKİya Növləri Ncıituiv ıııkıpliLSİya Nəticəsi — Adaptasiya Morhuloləri ramsl
ıq ıııtıriiiihısi Mexanizmi Uzıaımikklətlmi QısaniLRİılıılli Məclmıi
Könüllü Kol adapınsiynsı
morholəsi
Sosial
Professional funksiyaların
qobul cdilınosi
Sosial-psixoloji adaptasiya nəticəsinə görə iki cür olur; pozitiv, neqativ. Mexanizminə görə sosial-psixoloji adaptasiyanın iki forması ayırd edilir; könüllü, nwcburi. Sosial-psixoloji adaptasiya bir neçə mərhələdə cərəyan edən prosesdir:
Sosial-psixoloji adaptasiya - konkret sosiallaşma prosesidir. Sosiallaşmanın məzmunu sosial təsirlər, siyasi proqramlar, kütləvi informasiya vasitələri, mədəniyyət, davranış normaları, fərdin xüsusiyyətləri, şəxsiyyətə təsir edən mühit və sosial situasiyalarla müəyyən edilir. Adaptasiyanın professional adaptasiya deyilən xüsusi bir forması var ki, bu zaman insanın yeni fəaliyyət növünə alışması başa düşülür. Fəaliyyət növü dəyişdikcə insan əmək qabiliyyətini və daxili mühitinin müəyyən sabitliyini saxlaya bilməlidir. Professional adaptasiya dəyişmiş fəaliyyət şəraitində işin səmərəliliyini təmin etməyə kömək edir. Adaptasiya qısamüddətli və uzunmüddətli mexanizmləri özündə birləşdirən mürəkkəb prosesdir. Adaptasiya prosesi 522
müəyyən vaxt tələb edir. İş qabiliyyətinin saxlanması insan orqanizminin dəyişkən şəraitə adaptasiyası ilə sıx bağlı olur. Müasir şəraitdə professional adaptasiya insanların birgə fəaliyyətini təmin edir, fəaliyyət üsulları dəyişir, əmək şəraiti dinamik xarakter alır. Bu zaman qrup və birliklərdə birləşən şəxslərin məqsədlərinin yaxınlaşması, onların oriyentasiyası, qrupun rol strukturuna daxil olması, qrup normalarını, ənənələrini qrupun mədəniyyətini qəbul etməsi prosesi baş verir. Professional adaptasiya insanın özündə müvafiq daxili dəyişikliklər etməsi bacarığından çox asılıdır. Təbiidir ki. insan bu halda öz arzu, istək və maraqlarım qrupla uzlaşdırmalı, ümumi məqsədlər uğrunda mübarizəyə qoşulmalıdır. Ali təhsil müəssisələrində mütəxəssis hazırlığı gənclərin tələbəlik həyatının özünəməxsus rollarına, davranış normalarına uyğun fəaliyyət növlərinə qoşulması prosesi ilə sıx vəhdətdədir. Gəncərin tələbəlik həyatına qoşulması, başqa sözlə, adaptasiya prosesi ali məktəb həyatının (mikromühitin) sosial təcrübəsini və fəaliyyət formalarını mənimsəmək, ali məktəb həyatına «qaynayıb-qarışmaq» deməkdir. Adaptasiya tələbə şəxsiyyətinin inkişafında spesifik bir mərhələ kimi xüsusi əhəmiyyətə malikdir. Çünki; • məhz adaptasiya prosesində tələbələrin davranışını elə istiqamətləndirmək lazımdır ki, bu istiqamət onun şəxsi simasını müəyyən etsin və sonrakı inkişafını təmin etsin; • adaptasiya prosesində tələbə kollektivinin sosial-psixoloji birlik kimi formalaşması təmin edilməlidir; • adaptasiya prosesi tələbənin yeni sosial funksiyaları, yeni davranış normalarını mənimsəməsini təmin etməlidir. Bir halda ki, adaptasiya prosesi gəncin - tələbəlik həyatının normalarını, davranış və fəaliyyət formalarını, tələb və maraqlarını mənimsəməsini və «özününküləşdirməsini» təmin edir, deməli,
ra
gedişim'} ndzarət edilməlidir. Tələbənin seçdiyi peşəyə yaradıcı münasibəti məhz adaptasiya prosesində formaşır. Ali məktəb həyatının müxtəlif sahələrinə adaptasiya tələbənin seçdiyi peşəyə də uygunlaş- 523
masını təmin edir. Tələbənin gələcək həyat planlarını seçdiyi peşə-ixtisasla əlaqələndirməsi onun öz professional roluna alışınasının ən yaxşı göstəricisidir. Müşahidələr göstərir ki, tələbə gənclərin çoxunun gələcək həyatla bağlı planları ali məktəbdə qazandıqları professional kvalifikasiya ilə bağlı olur. Lakin ali məktəbə daxil olarkən, qarşısına qoyduqları peşə məqsədlərilə müəyyən fakültədə təhsil illərində meydana gələn planları biri-birinə uyğun gəlməyən, həyat mövqeləri qeyri-müəyyən olan, ali məktəbdə öyrədilən peşəyə və ixtisasa bağlı olmayan tələbələr də az deyil. İxtisaslaşma ilə bağlı bu vəziyyət ali məktəbi bitirdikdən sonra iş yeri seçməkdə də öz ifadəsini tapır. Apardığımız anket sorğusunda iştirak edən tələbələrin 2\3 hissəsi ali məktəbdə təhsili başa vurduqdan sonra, aldıqları ixtisas üzrə işləməyi arzu edirlər. Tələbələrin böyük qismi isə digər motivləri əsas götürürlər: məsələn, şəhərdə qalmaq istəyi: dostlara və qohumlara yaxın olmaq cəhdi: şəhərin mədəni həyatının cazibədarlığı: yüksək əmək haqqı və s. Əlbəttə, bu amillər bütün tələbələr üçün bu və ya digər dərəcədə əhəmiyyətlidir. Lakin bəzi tələbələr üçün onlar həlledici, digərləri üçünsə ikinci dərəcəlidir. Tələbələrin seçdikləri peşəyə münasibətləri göstərir ki, adaptasiya prosesinin əsasında təkcə professional amillər deyil, həm də yeni sosial mövqe, status, mənəvi tələbatlar və digər amillər durur. Tələbələrin ali məktəb həyatına adaptasiyası prosesində iki mərhələ xüsusilə fərqlənir: sosial funksiyaların ıpiml edil- nwsi, professional rolların qabul edilıtmi. Adaptasiyanın məzmunu və səviyyəsi şəxsiyyətin sosial və peşə meyillərinin birirbirinə nə dərəcədə uyğun olmasından asılıdır. Qeyd etmək lazımdır ki, ali məktəbin müasir inkişaf səviyyəsində tələbələrin peşəyə adaptasiyası ilə onların təhsilin, mədəniyyətin, davranışın müxtəlif dəyərlərinə adaptasiyası vaxt etibarilə üst-üstə düşmür. Tələbənin peşə və ixtisasa müəyyən və davamlı münasibəti əsasən dördüncü kursda təşəkkül tapır. Halbuki ali məktəbin sosial mühitinə adaptasiya 524.
prosesi artıq ikinci kursda başa çatır. Ziddiyyətli situasiya yaranır. Bir tərəfdən, ali məktəbə qeyri-müəyyən pc.şə oriyentasiyasına malik gənclər daxil olur. Digər tərəfdən, ali məktəbdə ixtisaslaşmanın gec başlanması peşə oriyenlasiyasın- dakı qeyri-müəyyənliyin daha artıq dərinləşməsinə səbəb olur. Ali məktəb həyatına və davranış normalarına adaptasiyanın bu istiqaməti müəyyən peşəyə uyğun tələbə deyil. «iimu- miyyətlə tələbə» formalaşdırır ki, bu da məqsədəuyğun deyil. Tədqiqatlar göstərir ki, hər beş tələbədən heç olmazsa, birini seçdiyi peşə-ixtisas qane etmir, baxmayaraq ki. onların ali məktəbə münasibətləri müsbətdir. Bunu da qeyd elmək lazımdır ki, yuxarı kurslara qalxdıqca, belə tələbələrin sayı artır. Yalnız dördüncü kursda istehsalat praktikasının keçirildiyi müddətdə tələbələr seçdikləri ixtisaslar haqqında dolğun təsəvvürlər əldə edirlər. Deməli, tələbənin peşəyə real adaptasiyası yuxarı kurslarda baş verir, çünki məhz yuxarı kurslarda ixtisaslaşma prosesi və tələbələrin müxtəlif fəaliyyət növlərinin mərkəzi həlqəsinə çevrilir. Tələbələrin seçdikləri peşə və ixtisasa adaptasiya səviyyəsi demək olar ki, bütün hallarda, onların akademik müvəffəqiyyətilə üst-üstə düşür. Adətən, zəif oxuyan tələbələr öz ixtisasına daha az maraq göstərir, bununla əlaqədar olaraq gələcək fəaliyyət planları da qeyri-müəyyən olur. Tələbələrin peşəyə, ixtisasa adaptasiyanın bu aşağı səviyyələri, ali məktəbə qəbul sisteminin nöqsanlarından irəli gəlir. Abituriyentlərin 80%-ə qədəri peşəyə davamlı surətdə yönəlmiş olmurlar, tələbələrin qalan hissəsinin motivləri isə geniş sosial məzmunu ilə səciyyələnir. Buradan belə bir nəticə çıxır ki, tələbənin ali məktəb həyatına və onun dəyərlərinə adaptasiyası ümumi xarakter daşıyır, peşəyə adaptasiyası isə zəif təzahürə malik olur. Peşəyə, ixtisasa adaptasiyanın aşağı səviyyəsi təbiidir ki, tələbələrin təhsil-tərbiyə prosesinə münasibətlərinə də mənfi təsir göstərir. Odur ki, ali məktəbdə formal olaraq özünə peşə seçmiş tələbələrlə xüsusi iş aparılmalıdır. Ali məktəbdə tələbələrin peşə oriyentasiyasının inkişaf etdirilməsi yollarının, metodikalarının işlənib hazırlanması ali 525
məktəb pedaqogikasının aktual problemlərindəndir. Hələ aşağı kurslarda fərdi və kütləvi tərbiyə işinin düzgün təşkili, tələbələrin yuxarı kurslarda ixtisas seçməsinə psixoloji hazırlığını təmin edir və peşəyə adaptasiya üçün əlverişli şərait yaradır. Ali məktəb aşağı kurslardan başlayaraq tələbələrdə peşə etikası, qürur, vəzifə və məsuliyyət hissi tərbiyə etmək üçün bütün vasitələrdən (iclaslar, mühazirələr, müsahibələr, mütəxəssislərlə görüşlər, gecələr və s.) kompleks halında istifadə etməlidir. Bunsuz ali məktəb mütəxəssis hazırlığında tam müvəffəqiyyət qazana bilməz. Tədqiqatlarda tələbələrin təlim və idrak prosesində fəaliyyət və davranışının üç tipi müəyyənləşdirilmişdir. Bu. tələbələrin ali məktəb həyatına və onun mədəniyyətinə adaptasiyasının səviyyəsini müəyyən etməyə imkan verir.
və vəzifələrinə geniş mənada yanaşırlar. Onlar tədris proqramlarında nəzərdə tutulan biliklərlə kifayətlənmir, daha geniş informasiyalara yiyələnməyə səy göstərirlər, elmi tədqi- qatçıhğa meyil edirlər, kollektiv fəaliyyətin müxtəlif formalarında sosial aktivlik göstərirlər. İkinci tip tubbsbr dar ixtisaslaşmaya yönəlirlər. Burada da tələbələrin idrak fəallığı tədris proqramının hüdudlarını keçir. Lakin birinci tip tələbələrdə olduğu kimi «genişliyə» yox, «dərinliyə» yönəlmiş olur. Bu tipə daxil olan tələbələrin mədəni tələbatları ixtisasla məhdudlaşır.
tutulmuş biliklərlə kifayətlənirlər, fəallıq və yaradıcılıq göstərmirlər. Birinci və ikinci kurs tələbələrinin adaptasiyası ali məktəb həyatının müxtəlif dəyərlərini mənimsəməklə bağlı olur. Üçüncü kursda bu proses demək olar ki, başa çatır, adaptasiya prosesi xüsusi hazırlığa yönəlir. Tələbələrin bu mövqeyi yuxarı kurslarda da davam edir. Tələbələrin adaptasiya prosesini çətinləşdirən, deməli, həm də ya.xşı oxumalarına mane olan əsas amillər aşağıdakılardır: * sistematik işləmək bacarığının olmaması; 526
* lədris proqramlarının ağırlığı; * vaxtın çatmaması; * tənbəllik, həvəsin olmaması; * təlim motivlərinin qeyri-müəyyənliyi; * seçilmiş ixtisasın şəxsi tələbatlara uyğun gəlməməsi. Buradan belə bir nəticə çıxarmaq olar ki. ali məkiəb tələbələrə mənəvi normalar aşılamaqla kifayətlənməməli, həm də onlarda peşə-ixtisas maraqlarını inkişaf etdirməli, pe.şəyə yiyələnməyin konkret yollarım və qaydalarını öyrətməlidir. Tələbənin əxlaqi tərbiyəsi onun mütəxəssis kimi hazırlanması ilə vəhdətdə həyata keçirilməlidir. Ali məktəb pedaqogikasının spesifikliyi də buradan irəli gəlir. Tələbələrin tərbiyəsi prosesində dəyərləndirmə və utilitar (funksional) (fransızca utiüiaire, latınca utilitas - fayda, mənfəət, yalnız əməli fayda, yaxud, xeyir götürməyə uyğunlaşdırılan) yanaşmalarının vəhdəti təmin olunmalıdır. Bu prinsipin nəzərə alınması tələbələrin ictimai, siyasi, mədəni, mənəvi tərbiyəsi işini lazımi səviyyədə qurmağa imkan verir. Tələbənin ali məktəb həyatına adaptasiyası prosesinə səmərəli təsir etmək məqsədilə həyata keçirilən təlim və tərbiyə işini də götürmək lazımdır. Deməli, ali məktəb özünün çoxcəhətli fəaliyyətini tələbələrdə sosial və mənəvi dəyərlərin, habelə insan cəmiyyətinə, ictimai faydalı əməyə düzgün münasibətlərin formalaşdırılmasına və nəticə etibarilə, mükəmməl mütəxəssis yetişdirilməsinə yönəltməlidir. Bu məqsədlə tələbələri ictimai faydalı işlərə (maarifiəndirmə tədbirlərinə, tərbiyə və hamilik işlərinə və s.) cəlb etmək lazımdır. Aşağı kurs tələbələrinin ali məktəb həyatına adaptasiyasının əsas forması fəaliyyətin məhz bu sferasıdır. Yuxarı kurslarda isə fəaliyyətin formaları əsasən gələcək peşə-ixtisas maraqlarını təmin etməlidir. Yuxarı kurs tələbələrinin fəaliyyətləri aşağı kurslara nisbətən daha çox utilitar (funksional) məzmunna malik olur. Odur ki, aşağı kurslarda fəaliyyətin müxtəlif formalarında əxlaqi başlanğıca daha çox diqqət yetirilir. Tələbələrin adaptasiyası prosesinə pedaqoji təsirin vacibliyi həm də onunla şərtlənir ki, ali məktəbin real şərai- 527
lincİDiı və özünün şəxsi keyfiyyətlərindən asılı olaraq, tələbə öz şəxsiyyətini ya əsasən birtərəlli. yaxud da əsasən hərtərəfii inkişafını təmin etməyə yönəlir. Tərbiyəvi işlərin təsiri isə fərdin mənəvi aləminin zənginliyinə və çoxçalarlığına əsaslanaraq, tələbənin ahəngdar inkişafını təmin edir. Bu və ya digər səbəblərlə əlaqədar, inkişafın bu normaları kortəbii olaraq pozulur. beləliklə birtərəfli inkişaf etmiş tələbələr meydana gəlir. Müəyyən edilmişdir ki. tələbələrin böyük bir qismini ixtisasla bağlı olan xüsusi biliklərdən başqa heç bir şey cəlb etmir. Belə tələbələrin mədəni, estetik fəaliyyət formaları radio, televiziya. İNTERNET, kino və s. bu kimi qeyri-fəal xarakterdə olur. Tələbələrin çox az hissəsi fəal, yaradıcı estetik fəaliyyətlə (məsələn, bədii yaradıcılıqla) məşğul olur. Tələbələrin asudə vaxtlarını nə cür təşkil etdiklərini öyrənərkən, məlum olur ki. tələbələr öz mənəvi tələbatlarını, əsasən mədəni dəyərlərdən passiv surətdə istifadə etməklə təmin edirlər, onların asudə vaxtları kifayət qədər inkişaf etməmiş struktura malik olur. Bu məqsədlə, tələbələrdə professional və sosial perspektivləri inkişaf etdirmək, estetik və mədəni tərbiyəvi işi gücləndirmək, tələbələri asudə vaxtlarında fəaliyyətə, xüsusən də fəaliyyətin yaradıcı növlərinə cəlb etmək lazımdır. Bununla da tələbəni birtərəfli inkişafdan, məhdud dünyagörüşündən, passivlikdən «xilas» etmək olar, 15.5. ALİ MƏKTƏB MÜƏLLİMİ TƏRBİYƏÇİ KİMİ Ali məktəb müəlliminin tərbiyəçi kimi rolu, hər şeydən əvvəl, onun ali məktəbdə təlim prosesinin və ictimai həyatın iştirakçısı, təşkilatçısı və rəhbəri olması ilə müəyyənləşir. Müəllimin dərin elmi, nəzəri, peşə hazırlığı, həyat təcrübəsi, davranış mədəniyyəti, ali məktəbdə özünəməxsus tərbiyəvi mühit yaradır. Tələbələr hörmət etdikləri müəllimlərin haqlı tənqidini, yerində edilmiş iradını qəbul edir və səhvlərini düzəltməyə çalışırlar. Elmi və ictimai fəaliyyəti ilə seçilən müəllimlərə ləlim, elmi, həyati, hətta şəxsi problemləri ilə əlaqədar məsləhət üçün müraciət edirlər. Bir sözlə, ali məktəbdə hər bir tələbənin fərdi imkanlarının inkişafı kompleks biliklərin, sağ- 528
laın əqidənin, ideya-siyasi durumun daşıyıcısı olan ali məktəb müəllimindən çox asılıdır. Tələbənin tərbiyəsi dekanlığın, kafedranın, onun hər bir üzvünün elmi dərəcəsindən və elmi adından asılı olmayaraq əsas vəzifəsidir. Bəzən fakültə dekanları zəif tələbələrlə işin təşkilinə birinci dərəcəli əhəmiyyət verir, qüvvəliləri diqqətdən kənarda saxlayır, tələbələrin elmi- tədqiqat işlərinə rəhbərlik kimi mühüm funksiyalarını «unu- durlar». Halbuki, yaxşı oxuyanlar tələbələrin böyük hissəsini təşkil edir və ölkə iqtisadiyyatının yaradıcı kadrlara ehtiyacım sonralar məhz onlar təmin edir. Bunu nəzərə alaraq fakültə dekanları qüvvəli tələbələrlə işin təşkilinə, onların elmi maraqlarının, fərdi imkanlarının, xüsusi qabiliyyətlərinin inkişaf etdirilməsinə müntəzəm diqqət yetirməli, «zəif»lərlə işlərkən «qüvvəli»lər unudulmamalıdır. Təlim əməyini və tərbiyə prosesini vəhdətdə həyata keçirən pedaqoq tərbiyə sahəsində az-çox müvəfəqiyyət qazana bilir. Tələbəni təlimdənkənar vaxtda «tək» qoymaq olmaz, ona etibarlı məsləhətçi, mənəvi dəstək lazımdır. Bu rolu isə ancaq müəllim-tərbiyəçi öz üzərinə götürə bilər. Mürəkkəb tərbiyə işi müəllim-tərbiyəçi şəxsiyyətinə bir sıra ciddi tələblər verir. Ən başlıcası budur ki, «tərbiyə verənin özü tərbiyəli olsun». Müəllimin ancaq elmi, yeni texnologiyanı bilməsi kifayət deyil. O, həm də, tələbələrlə işləmək bacarığına malik olmalıdır. Ali məktəb müəllimi himayəçi, nəzarətçi, qəyyum rolunu
oynamamalıdır, o, əsil nümunə, nüfuz sahibi olmalıdır. O, ali məktəb kollektivinin yüksək mədəniyyətinin daşıyıcısı olduğunu bir an belə unutmamalı, elmi erudisiyası, dərin ideyalıhğı, mədəni davranışı və hərəkətləri, aydın və səlis nitqi ilə fərqlənməlidir. Müəllim özünün təlim-tərbiyə fəaliyyətini qurarkən, tələbə auditoriyasının xüsusiyyətlərini, bilik və hazırlıq səviyyəsini, seçdikləri ixtisası, təhsil ilini (kursu), müstəqil işləmək bacarığını, praktik təcrübəsini və digər amilləri mütləq nəzərə almalıdır. Tələbə auditoriyasının xüsusiyyətləri haqqında bilgilər müəllimdə təhsil-tərbiyə işi prosesində tədricən yaranır. 529
Ali məktəbdə professor-müəllim heyətinin tərbiyə işində kütləvi surətdə iştirakının əsas forması kuratorluqdur. Təcrübə göstərir ki, akademik tələbə qrupunda mühazirə, yaxud seminar məşğələləri aparan və buna görə də qrupun tərkibinə, qarşılıqlı münasibətlər sisteminə, maraqlarına yaxşı bələd olan müəllim kuratorluq etdikdə, orada tərbiyəvi effekt daha yüksək olur. Odur ki, akademik qrupa kurator təyin olunarkən bu cəhət mütləq nəzərə alınmalıdır. Aydındır ki, tələbə tərbiyə prosesinin fəal iştirakçısıdır. Odur ki,
müəllim tələbə
təşəbbüskarlığının, müstəqilliyinin, özfəaliyyətinin təşkilatçısı, təhrikedicisi kimi çıxış etməli, tərbiyəvi tədbirlərin keçirilməsində həlledici rolu onların üzərinə qoymağı bacarmalıdır. Tərbiyə işinin məhz bu cür qoyuluşu tələbələrdə təşkilatçılıq bacarıqlarını və siyasi-ideoloji bilikləri inkişaf etdirir. Gənclərdə müstəqillik keyfiyyətləri inkişaf etdirmədən onları cəmiyyətin fəal qurucusuna çevirmək olmaz. Respublikamızın müasir siyasi, iqtisadi, mənəvi-mədəni həyatı tələbə gənclərin tərbiyəsi işini qüvvətləndirməyi tələb edir. Bu gün tələbələri elə tərbiyə etməliyik ki, onlar gələcəkdə respublikamızın quruculuq işlərində aparıcı qüvvə ola bilsinlər. Dar ixtisaslaşmanı təlimdənkənar humanitar hazırlıqla əlaqələndirmək lazımdır. Kifayət qədər mədəni mühit olmadan mükəmməl təhsil prosesi da yoxdur. Ali məktəbdə məhz belə bir sfera yaradılması tərbiyə işinin əsas məqsədi olmalıdır. Tərbiyə işini təşkil edərkən ali məktəbin bir sıra özünəməxsus xüsusiyyətləri nəzərə alınmalıdır. Ali məktəblərdə ixtisasların çoxluğu tərbiyə prosesində maraqların müxtəlifiiyini nəzərə almağı çətinləşdirir. Digər tərəfdən, professor-müəllim heyətinin müxtəlif ixtisaslara malik adamlardan ibarət olması tələbələrin ən müxtəlif maraqlarını təmin etməyə real şərait yaradır. Tələbə kollektivi içərisində tərbiyə işi aparmaq müəllimdən dərin bilik, xüsusi hazırlıq tələb edir. Çünki o, ümum- təhsil almış, müəyyən hazırlığa və həyat təcrübəsinə malik, daim inkişafda və təkmilləşmədə olan, həyatı başa düşən, təhlil etməyi və ümumiləşdirməyi bacaran, öz fikri, düşüncə tərzi olan adamlarla işləyir. 530
Hər bir kursda tərbiyə işləri özünəməxsus şəkildə həyata keçirilməlidir. Bu zaman əsas diqqət birinci kurslara yönəldilməlidir, çünki məhz birinci kursda tələbənin imkan və qabiliyyətləri müəyyənləşir, onun ixtisas seçiminin düzgün olub- olmaması bəlli olur. Məhz birinci kursda məktəblinin - tələbəyə, «müstəqil şəxsiyyətə çevrilməsi» prosesi baş verir. Birinci kursda aparılacaq tərbiyəvi işlər planlaşdırılarkən və reallaş- dırıiarkən məhz bu xüsusiyyətlər nəzərə alınmalıdır. Bu məqsədlə də tələbəliyə qəbul təntənəli surətdə qeyd olunmalı, ali məktəbin tarixi, ənənələri, muzeyləri haqqında birinci kurs tələbələrinə məlumatlar verilməli, məzunlarla görüşlər keçirilməlidir və s. Birinci kursda tərbiyə işinin ikinci mühüm vəzifəsi tələbələri ali məktəbdə təhsil prosesinə hazırlamaqdır. Bu məqsədlə əqli əməyin psixoloji əsaslan, əqli əməyin gigiyenası və elmi təşkili (mühazirələrdə qeydlər götürülməsi, seminar və praktik məşğələlərə hazırlıq, biblioqrafik iş və s.) haqqında birinci kurs tələbələrinə mühazirələr oxumaq lazımdır. Bütün bunlar birinci kurs tələbələrinin ali məktəbin təlim və ictimai həyat ritminə daha tez «qoşulmasım» təmin edir. Sonrakı kurslarda aparılan tərbiyə işləri konkret biliklərə daha tez yiyələnmək, ixtisaslaşma, peşə maraqlarının daha artıq dərinləşdirilməsi, praktik fəaliyyətə hazırlıq və başqa bu kimi işlərlə əlaqəli olmalıdır. Ali məktəbdə təhsil və tərbiyənin, təlim və elmi işin, ideya və siyasi, əmək və estetik, fiziki tərbiyənin vəhdəti bir məqsədə - gələcək fəal, mədəni, möhkəm əqidəyə malik mütəxəssislərin tərbiyə edilməsinə yönəldilməlidir. Buna nail olmaq üçün müəllim hər bir tələbəyə uyğun yanaşma tərzi seçməlidir. Müəllimin hər bir tələbə ilə fərdi tərbiyəvi işi - tərbiyə prosesinin effektivliliyinin ən mühüm başlanğıcı, ən etibarlı əsasıdır. Tərbiyə prosesində hər bir tərbiyəvi tədbirin konkret vəzifələri müəyyənləşdirilməlidir. Əsas vəzifə - əməklə tərbiyədir, çünki, əməksiz insanın əsil və böyük səadətə qovuşması mümkün deyil. Əməklə tərbiyə tələbəni səmərəli təlim prosesinə, fəal peşə-ixtisas fəaliyyətinə yönəldir. Ali məktəbə daxil olan abituriyentlər bəzən heç təlim əməyinə də alışmış olmur- 531
lar. Odur ki, ali məktəb tələbələrinin əmək tərbiyəsini ön plana çəkmək, onları peşə-ixtisas fəaliyyətinin çətinliklərini aradan qaldırmağa hazırlamaq lazımdır. Elm və texnika hansı vüsətlə inkişaf edirsə etsin, o, etikanı, əxlaq qanunlarını «geridə» qoya bilməz. Öz ixtisasının dərin bilicisi olan müəllim ümumi mənəvi durumları konkret situasiyalara tətbiq etməklə, tələbələrdə peşə etikasını inkişaf etdirməlidir. Peşə etikası mütəxəssisi öz vəzifə borcuna məsuliyyətlə yanaşmağa təhrik edir, vətəndaşlıq mövqeyini möhkəmləndirir. Müəllimin - tərbiyəçinin qarşısında duran mühüm vəzifələrdən biri də tələbənin şüuruna təsir göstərməklə onda əxlaqi-mənəvi durumu formalaşdırmaqdır. Tələbələrin tərbiyəsi işinin müvəffəqiyyəti ali məktəb həyatına xas olan mütərəqqi ənənələrin yaradılması və inkişaf etdirilməsi ilə bağlıdır. Söz yox ki, köhnə ənənələri bir kənara «atmaq» olmaz, onları möhkəmləndirməklə yanaşı daha faydalı ənənələrə istinad etmək vacibdir. Tələbələrin hərbi-vətənpərvərlik ruhunda
tərbiyəsi professor-müəllim heyətinin fəal təsiri olmadan mümkün deyil. Müasir dövrün informasiya bolluğu içərisində məhz yüksək kvalifikasiya daşıyıcısı olan müəllimlər müvafiq tərbiyə yollarını seçə bilir; bir halda tələbəyə xarici ölkəyə səfərindən sonra həmin ölkənin təhsil sistemindən danışır, başqa halda ədəbiyyat və incəsənət sahəsindəki müasir konsepsiyalardan söhbət açır, üçüncü halda hansısa bir əsəri oxumağı və sonra birlikdə müzakirə etməyi tövsiyə edir və s. Ali məktəbdə rektor da, prorektorlar da, müəllim və professor heyəti də özlərinin fəaliyyətləri, davranışları, nümunələri ilə tələbəyə tərbiyəvi təsir göstərir. Müəllimlə tələbənin birgə elmi fəaliyyəti, elmi ideyaların müzakirəsi, tələbələrin kafedra və laboratoriyaların elmi işlərində, elmi seminarlarda, konfranslarda, simpoziumlarda iştirakı, tələbə elmi işlərinin çap edilməsi, müsabiqələr, baxışlar, elmi problemlər üzrə klublar, mütəxəssislərin diskussiyaları, elmi problemlərə həsr olunmuş gecələr, tədqiqatçıların elmi ezamiyyətləri haqqında söhbətləri, elmin gələcəyi, proqnozları və sosial əhəmiyyəti haqqında mühazirələr elmi fəaliyyətin 532
mürəklcob və çoxcəhətli formaları olub, tələbəni təkcə mürəkkəb elmi fəaliyyətə deyil, həm də ümumiyyətlə əmək həyalına hazırlayır, estetik cəhətdən tərbiyə edir. Tələbələrin nümayəndələrinin Elmi Şuranın, elmi tədqiqatçılıq qruplarının tərkibinə daxil edilməsi, professor- dosent-aspirant-magistr-bakalavr əməkdaşlığının yaradılması böyük tərbiyəvi əhəmiyyətə malikdir. Elmin tarixinə, elmi problemlərin fəlsəfi, metodoloji əsaslarına həsr olunmuş mühazirələr tələbələrə çox qüvvətli tərbiyəvi təsir göstərir. Bir sözlə, ali məktəb həyatının təlim, elmi, tərbiyəvi sferaları biri- birilə sıx əlaqədə fəaliyyət göstərməlidir. Ali məktəbdə daha ox tətbiq olunan mühazirə tələbənin şüuruna bilavasitə təsir edən, elmə, mədəniyyətə, ədəbiyyata, incəsənətə, peşəyə maraq oyadan, yüksək insani hisslər aşılayan özünəməxsus tərbiyə metodudur, gələcək mütəxəssisi həyata - praktik fəaliyyətə hazırlayan tərbiyə formasıdır. Sübut etmək, əsaslandırmaq, informasiya bolluğuna malik olmaq, elmi tədqiqatları yekunlaşdırmaq, elmin perspektivlərini görə bilmək bacarığı, elmi problemlərə şəxsi yanaşma tərzi müəllimi tələbə üçün elə qüvvətli tərbiyə amilinə çevirir ki, ona ekvivalent olan digər vasitə tapmaq çətindir. Bu cür mühazirə tələbədə yeni biliklərə həvəs oyadan çox qüvvətli stimuldur. Ali məktəb müəllimləri bəzən tələbənin özünütəhsilinin təşkilinə kifayət qədər diqqət yetirmirlər. Halbuki öz tələbələrinin arzu və istəklərinə yaxşı bələd olan hər bir müəllim tələbəni özünütəhsilə cəlb edə bilər, ona özünütəhsilin sistemini, texnikasını öyrədə bilər. Ali məktəbdə düzgün təşkil olunan məsləhətlər və kol- lekviumlar da böyük tərbiyəvi əhəmiyyətə malikdir. Məsləhətlər və kollekvİumlar bütün digər forma və metodlara nisbətən tələbə ilə daha artıq və daha yüksək səviyyədə əlaqələr yaratmağa imkan verir.
Tələbə özfəaliyyətinin, bədii yaradıcılıq, siyasi təbliğat, tələbə klubları kimi iş formalarının da tərbiyəvi imkanları çox böyükdür və müəllim bu imkanlardan istifadə etməlidir. Fəlsəfi dialoqlar, gənc mühazirəçilər məktəbi, «dəyirmi stol» ətrafında söhbətlər, ədəbi diskussiyalar, peşə klubları, təbliğat 533
və təşviqat işləri müəllimin tərbiyə məqsədilə istifadə edə biləcəyi iş formalarıdır. Ali məktəb muzeylərlə müntəzəm əlaqə saxlamalı və habelə özünün muzeylərini yaratmalıdır. Hər bir ali məktəb özünün yaranma və inkişaf tarixini əks etdirən sənədli film çək- dirçali, ali məktəbin həyatını əks etdirən qəzet və jurnal buraxmalıdır ki, bütün bunlar böyük tərbiyəvi təsirə malikdirlər. Müasir şəraitdə cəmiyyət qarşısında duran quruculuq vəzifələri ali məktəbdə yeni tərbiyə vasitələrinin, forma və metodlarının müəyyənləşdirilməsini və daha artıq təkmilləşdiril- məsini aktuallaşdırir. Pedaqoji peşə özündə əbədi gəncliyin sirlərini saxlayır. Nəsillər biri-birini əvəz etsə də, müəllimlər həmişə gənclərin əhatəsində olur. Buna görə gənclərin tərbiyəsi onların ən ümdə vəzifələri olmalıdır. ƏSAS MÜDDƏALAR Tdbbəlik dövrü i/mımn sosicdla^ması prosesinin son d,-)- ı\7cə miilıüm msrhdhsi olub, ali təhsil sistemində müəyyən sosial faktorların təsiri altında ictimai təcrübənin mənimsənilməsi prosesidir.
Tələbə daxil olduğu ali məktəbin, üzvü olduğu akademik qrupun norma və tələblərini qəbul edir, onları öz dəyərlərinə çevirir. Bəşəriyyətin tarixən yaratmış olduğu təcrübəni (bilik, bacarıq və vərdişlər sistemi, münasibətlər sistemi, yaradıcılıq təcrübəsi) mənimsəyir. Sosiallaşma prosesində tələbə ictimai təcrübəni, sosial normaları, sosial rolları, fəaliyyətin yeni növlərini, ünsiyyətin yeni formalarını mənimsəyir. Tələbəlik dövründə sosiallaşma bir çox mexanizmlərin vəhdətdə fəaliyyəti prosesində baş verir: tələbənin öz sosial rolunu mənimsəməsi; «peşəkar mü- təxəssis» rolunun mənimsənilməsinə hazırlıq; təlqin və təqlid, professor-müəllim heyətinin tələbə qruplarına və ayrı-ayrı fərdlərə sosial təsiri, konformizm və digər mexanizmlər qarşılıqlı əlaqədə və qarşılıqlı təsirdə fəaliyyət göstərərək, tələbənin şəxsiyyət və mütəxəssis kimi inkişafını təmin edir. Ali təhsil tələbə şəxsiyyətinə qüvvətli və həlledici surətdə təsir göstərən faktordur. Ali təhsil sistemində sosializasiya 534
prosesi tələbə və müəllimlərin məqsədəuyğun fəaliyyəti, pedaqoji ünsiyyəti, əməkdaşlığı prosesində baş verir. Tələbələrin sosializasiyası prosesinə müəllimin məqsədəuyğun tərbiyəvi təsiri lazımdırmı? Əgər biz tələbənin tərbiyəsi prosesini ali təhsil prosesində şəxsiyyətin özünütəhsil, özünü- tərbiyə, özünüinkişaf və özünütəkmilləşdirmək üçün optimal şəraitin yaradılması kimi qəbul etsək, onda cavab birmənalı olacaq: bəli, lazımdır. Müəllimin tələbə şəxsiyyətinə təsirinin effektivliyini təmin etmək üçün nə lazımdır?
düzgün layihələşdirməsi. İkincisi, tələbələrin təhsil, təlim və tərbiyəsinin vəhdətinin təmin edilməsi. üçüncüsü, ali məktəbdə təlim-tərbiyə işinin dövrün tələblərinə və prioritetlərinə uyğun istiqamətlərinin dəqiq müəyyənləşdirilməsi.
asanlaşdıran və intensivləşdirən mexanizmlərin birgə təmin edilməsi.
funksiyalarını təhsilləndirici və inkişafetdirici funksiyaları ilə vəhdətdə həyata keçirməsi.
gücləndirilməsi, ali təhsilin tədris planına daxil edilən bütün fənlərin dərindən öyrənilməsinin təminatçısı olması.
izləmək və həmin təcrübəni mənimsəmək cəhdinin yaradılması. Səkkizinci, tələbədə özünütərbiyə prosesini ümumi işin xeyrinə yönəltmək bacarığı formalaşdırılması. Doqquzuncu, ali təhsil müəssisələrində tərbiyə prosesinin «lələbə birliyi-müəllim kollektivi»; «müəllim-tələbə»; «tələbə- tələbə» sistemində reallaşdırılması.
heyətinin, xüsusən də kuratorun rolunu artırmaq. Akademik qrupda kuratorun Özünəməxsus mövqeyi var. Kurator rəhbər kimi tələbələrlə çox vaxt keçirdiyindən 535
tələbə kollektivinin üzvünə çevrilir. Digər tərəfdən, tələbə qrupu kuratordan asılı olmayaraq, yaşayır və inkişaf edir, öz liderlərini irəli sürür. Həyat təcrübəsi, sosial status, yaş fərqi kuratora tələbə qrupunun «tam hüquqlu üzvü» olmasına imkan vermir. Akademik qrup sosial-psixoloji orqanizmdir və ona fərdi surətdə yanaşmaq lazımdır. Yalnız bu halda möhkəm tələbə kollektivi formalaşdırmaq, onun hər bir üzvü üçün optimal inkişaf mühiti yaratmaq, özünütərbiyəsi üçün əlverişli «iqlim şəraiti» proqnozlaşdırmaq mümkündür. Ali rrləktəbdə tərbiyə prosesinin mahiyyətini nə təşkil edir? <3> Ali məktəbdə təlim və tərbiyə proseslərinin vəhdəti nccə ləmin olunur? ^ Adaptasiya nə deməkdir, növləri, mərhələləri hansılardır? Tələbələrin ali məktəb həyatına adaptasiyasına mane olan əsas amillər hansılardır və onları necə aradan qaldırmaq olar? <2> Ali məktəb müəlliminin tərbiyəçi kimi funksiyaları hansılardır? ^ Ali məktəb müəlliminin tərbiyəçi kimi keyfiyyətlərini müəyyənləşdir. Təhsilin bakalavr pilləsində adaptasiya prosesi ilə magistratu- radakı adaptasiya proseslərini müqayisə et, adaptasiya prosesini asanlaşdırmaq və intensivləşdirmək məqsədilə tövsiyələrini ver. m m m
ÜJ
Yüklə 6,79 Mb. Dostları ilə paylaş:
|