FƏrrux rüSTƏmov tamilla dadaşova ali MƏKTƏb pedaqogikasi
Yüklə 6,79 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
kollektivin yaranmasım təmin etmək və onu sosial- pedaqoji sistem kimi inkişaf etdirmək lazımdır. 14.3. TƏLƏBƏ KOLLEKTİVİNDƏ MÜNAQİŞƏLƏR VƏ ONLARIN ARADAN QALDIRILMASI YOLLARI Konflikt nəzəriyyəsinin tarixi qədimdir. «Sosial konUik- tologiya» termini isə ilk dəfə alman filosofu və sosioloqu 0-Zimmel (1858-1918) tərəfindən elmə gətirilmişdir. Hazırda bu sahədə sosioloji, sosial-psixoloji, hüquqi və digər aspektlərdə çoxcəhətli tədqiqatlar aparılmaqdadır. Konfliktologiya hətta ayrıca bir elm kimi formalaşmışdır. Bu elmin tədqiqat obyekti ziddiyyətlər, onların
yaranması, inkişafı və həllinin ümumi qanunauyğunluqlarıdır. «Konflikto!ogiya» elminin
əsas kateqoriyaları aşağıdakılardır:
Konflikt çoxsəviyyəli, çoxölçülü, çoxfunksiyalı sosial- pedaqoji və psixoloji hadisədir. Konflikt nükro, mcza ra ınakro səviyyələrdə çoxçalarlı sosial ziddiyyətləri (münaqişələri) özündə birləşdirir. Konfliktologiya elmində konfliktlərin dörd növü ayırd edilir;
konniktlər: bir qayda olaraq tələbə kollektivlərində (qruplarında) təzahür edir. Lakin tələbə kollektivlərində şəxsiyyət- lərarası münasibətlər zəminində yaranan konfliktlərə daha geniş təsadüf olunur. Şəxsiyyəflərarası konfliktlər, «rol göz- ləmələri» ilə əlaqədar olur. Tələbəlik dövründə insanın yoldaşa, dosta daha çox ehtiyacı olur. İnsanın həyatında dostların rolu artır. Yoldaşları və dostları ilə ünsiyyət tələbənin psixi həyatının emosional - iradi sferasına çevrilir. Yoldaşlar və dostlar arasında müəyyən normalara əməl olunması kollektivdaxili (qrupdaxili) münasibətlərin yaranmasına və məqsədəuyğun istiqamətdə inkişafına şərait yaradır. Bu normalar şəx- siyyətlərarası münasibətlər sistemində «yoklaşhq kodeksi» kimi həlledici rol daşımağa başlayır. Tələbələr qrup yoldaşlarının bütün mülahizələrini, hərəkət və davranışlarını «yoldaşlıq kodeksi» prizmasından dəyərləndirir, bu prizmaya uyğun gəlməyən situasiyalardan narazı qalır, inciyir, mübahisə edir, sözləşirlər. Beləliklə də, tələbə kollektivində konfliktlər yaranmağa və dərinləşməyə başlayır. Konflikt təkcə tələbələrin öz aralarında baş vermir. Konfliktlər çoxşaxəlidir. Tələbə öz valideynləri ilə. ailənin digər üzvləri ilə, müəllimləri ilə, fakültənin işçiləri və dekanlıq nümayəndələri ilə münasibətlərdə anlaşılmazlıq üzündən konfliktə girə bilər. Tədqiqatlar göstərir ki, valideynlər, yaxud ailənin digər üzvləri ilə konfliktlər, bir qayda olaraq, ailə-məişət zəminində baş verir. Lakin qəribə burasıdır ki, ailədaxili konfliktlər və ailə münasibətindəki anlaşılmazlıqlar tələbələrin qrupdaxili münasibətlərinə ciddi surətdə təsir edir. Evdən əsəbi, pərişan, yaxud kədərli çıxmış tələbə bəzən özü də hiss etmədən qrup yoldaşı ilə «heç nəyin üstündə» münaqişəyə girir, yaxud müəllimin haqlı iradı onu «təbdən çıxarır», özü də gözləmədən müəllimə cavab qaytarır və s. Sosioloji və psixoloji araşdırmalarla tələbənin ailədaxili konfliktləri məzmunca aşağıdakı kimi müəyyənləşdirilmişdir: • tələbənin üzürsüz dərs buraxması; A 94 • tələbənin təlim uğursuzluqları; • valideynin övladının norma və sərvətlərindən narazı qalması; • tələbənin zahiri görkəmi, geyimində milli menlaliicii gözləməməsi; • tələbənin «oturub-durduğu», ünsiyyətdə olduğu adamların valideynləri qane etməməsi; • tələbənin asudə vaxtını səmərəsiz keçirməsi, faydalı işlərlə məşğul olmaması və s. Ümumtəhsil məktəbində bu qəbildən olan konfliktləri həll etmək nisbətən asandır. Müəllim, sinif rəhbəri konfliktlərin həllində dolayısı ilə iştirak edir. O, şagirdin ailədə sosial inkişaf şəraitini, ailədəki statusunu, konfliktlərin hansı zəmində baş verməsini məharətlə, tərəflərin ləyaqət hissini alçaltmadan, mənliyini təhqir elmədən həll etməyə çalışır. Valideynlərin nədə səhvə yol vediklərini aşkarlayır. onlara elmi-metodik məsləhətlər verir. Digər tərəfdən isə. şagirddə öz valideyninə hörmət hissi oyatmağa, qəlbindəki kini neytrallaşdırmağa çalışır. Lakin tələbə orla məktəb şagirdi deyil. Orta məktəb şagirdinə münasibətdə istifadə edilən yollarla ona təsir elmək mümkün deyil. Məktəb şagirdin ailəsinə nüfuz edə bilir, onunla müxtəlif əlaqələrə girir, tərbiyəvi təsir göstərir. Tələbənin ailəsi ilə ali təhsil müəssisəsi arasında «Çin səddi» mövcuddur. Yeganə təsir obyekti tələbənin özüdür. Qrupun kuratoru, qrupda müxtəlif məşğələlər aparan müəllimlər, bilavasitə tələbəyə, onun yoldaşlarına və dostlarına, bütövlükdə tələbə qrupuna təsir göstərməklə, müvafiq məsləhətlər verməklə, özünün həyat təcrübəsi ilə övlad-valideyn konfliktlərinin səbəblərini aşkarlaya və onları neytrallaşdıra bilər. Tələbə kollektivində konfliktlərin ikinci istiqam.əti tələbə-müəllim münasibətlərindəki anlaşılmazlıqlardan irəli gəlir və əsasən bir neçə sferanı əhatə edir: aU f<)/ısi/ ıııiiM- sisəsin'm
495
496
yolli hərəkətlər situasiyam gərginləşdirir. Tərətlərin sərt toqquşması, açıq mübarizəsi baş verir. Dördüncü marhah - konfliktlərin həlli mərhələsi.
Kon- lliktlərin həlli yolları müxtəlif olur: • tərəfləri barındırmaq yolu ilə konfrontasiyanın
(fransızca confrontation, lat cum-birlikdə, əleyhinə və frons, adhq halda frontis-alm, cəbhə deməkdir. Qarşıdurma-sosial sistemlərin. sinfi mənafelərin, ideya-siyasi prinsiplərin və s.-nin birİ- birinə qarşı qoyulması, qarşıdurması, toqquşması) tanı dayandıniniası; • hər iki tərəfln qarşılıqlı güzəştə getməsi zərurəti və tələblərinin qismən ödənilməsi əsasında kompromis
(qarşılıqlı güzəşt əsasında razılaşma, uzlaşma) əldə edilməsi; • konfliktin prinsipial, işgüzar həlli', • konfliktli tərəflərin obyektiv tələbləri və iddialarının ödənilməsi yolu ilə konstruktiv
(lantınca constructio-quraş- dırma, qurma deməkdir)/ir?///; • tərəflərin davranışının əsassız olduğunu sübut etmək və onları tənbeh etmək; • konfliktin destrııktiıv
(latınca destructio-pozulma, nəyinsə normal strukturunun dağılması deməkdirj həlli. Konfliktin təhlili mürəkkəb prosesdir. Bunun üçün, hər şeydən əvvəl, onun funksiyasını və tipologiyasını aşkarlamaq, quruluşunu və dinamikasını təhlil etmək lazımdır. Hər bir konflikt aşağıdakı struktur elementlərindən ibarətdir;
təsəvvürləri; • konflikt iştirakçılarının davranışı; • konfliktin nəticələri. Aydındır ki, konfliktin hər bir iştirakçısı konflikt zəruriy- yətini özünəməxsus şəkildə, öz dəyərlərindən çıxış edərək 497
təsəvvür edir və qiymətləndirir. Müvafiq təsəvvürləri belə qruplaşdırmaq olar: • konflikt iştirakçılarından hər birinin şəxsi motivləri və meyilləri, məqsədləri və dəyərləri, arzu və imkanları, bir sözlə, özü haqqında təsəvvürləri;
şəxsiyyəti haqqında düşüncələri; • tərəflərin baş vermiş hadisələri necə anlaması və hansı baxımdan qiymətləndirməsi; • konfliktin baş verdiyi mühit haqqında təsəvvürlər. Deməli, konfliktin düzgün həlli üçün, hər şeydən öncə, konfliktin baş verdiyi şəraiti, konflikti doğuran motivləri, kollektiv üzvlərinin konflikt iştirakçılarına münasibətini, konfliktə girənlərin biri-birinə münasibətini; qrupun hadisələrin iştirakçısı və ya müşahidəçisi olan, yaxud konflikti həll etməyə çalışan müəllimə münasibətini, tələbə kollektivinin inkişaf səviyyəsini aşkarlamaq lazımdır. Bunsuz konflikti həll etmək, nizamlamaq, aradan qaldırmaq mümkün deyil. Hər hansı bir konflikti uğurla həll etmək məqsədilə konfliktin «xəritəsini» tərtib etmək lazımdır. Konflikt «xəritəsi» aşağıdakıları əks etdirməlidir: • konflikt hansı problem əsasında baş verib: problemin ümumi xarakteristikası; • konfliktin iştirakçıları adətən onun səbəblərini müxtəlif yollarla gizlətməyə çalışırlar, bununla əlaqədar olaraq konfliktin əsl səbəbini müəyyənləşdirmək lazımdır;
hallan fərqləndirmək; • konfliktin tələbə kollektivində hansı işgüzar və ya şəxsi münasibətlərlə əlaqədar olduğunu, başqa sözlə, onun «obyektiv zonasını» müəyyən etmək;
iştirakçılarının maraqlarını, tələbatlarını, dəyərlərini öyrənmək, onların nədən ehtiyat etdiklərini, nədən çəkindiklərini aşkarlamaq; 498
• konfliktin baş verdiyi situasiyaya qədər onun iştirak- çıtarının şəxsi münasibətlərini Öyrənmək; • konfliktdə iştirak edən tələbələrin konkret fəaliyyətinin, davranışının məzmun və istiqamətini müəyyənləşdirmək; • konfliktdə iştirak elməyən, onun pozitiv və ya neqativ həlli üçün maraqlı olan tələbələrin konfliktə münasibətlərini müəyyənləşdirmək. Təcrübə göstərir ki, «konflikt xəritəsi» konfliktli situasiyanın ümumi strategiyasını, daha səciyyəvi mərhələlərini və həlli yollarını müəyyən etmək imkanı yaradır. Konflikti həll edərkən, kollektivin ümumi mənafelərini, davranış kriteriyalarını, sərvət meyillərini nəzərə almaq lazımdır. Bir məsələni unutmaq olmaz ki, konllikti məişət-güzəran təcrübəsi baxımından deyil, elmi-metodik əsasda həll etmək lazımdır. Yalnız bu halda, baş vermiş konfliktləri aradan qaldırmaq və hətta sonrakı konfliktlərin qarşısını almaq mümkündür. Ən başlıcası isə budur ki, konfliktləri həll etməyi tələbə kollektivinin öhdəsinə buraxmaq lazımdır. Lakin bunun üçün, kollektivə konfliktlərin həlli yollarını öyrətmək lazımdır. Əgər kollektiv üzvləri konfliktli situasiyaları təhlil etmək, konfliktləri səmərəli yollarla həll etmək bacarığına malikdirsə, müəllimin konfliktin həllinə müdaxilə etməsinə ehtiyac qalmır. Əks halda, t|rup kuratoru, müəllim, yaxud dekanlığın nümayəndəsi hadisələri dərindən təhlil edərək, heç kəsin hüquqlarını pozmadan, təhqirə yol vermədən, tələbələrin nüfuzunu aşağı salmadan, ləyaqətini alçaltmadan konflikti sivil yolla həll etməyə nail olmalıdır. Demokratik yaşayış tərzinin geniş inkişaf etdiyi indiki şəraitdə bu, son dərəcə önəmlidir. Ümumiyyətlə, tələbələrdə ünsiyyət mədəniyyəti formalaşdırmaqla konfliktlərin qarşısını almaq mümkündür. Lakin bununla belə, hər bir insan konflikti sivil yollarla həll etmək bacarığına malik olmalıdır. 499
ƏSAS MÜDDƏALAR > Qrup tarixən müəyyən cəmiyyət çərçivəsində yaranmış ümumi mənafe, dəyərlər və davranış normalarına malik olan insanların nisbətən sabit birliyidir. > Qrup özünəməxsus sosial-psixoloji qanunauyğunluqları ilə xarakterizə edilən və müəyyən struktura malik mürəkkəb sistemdir. Adamların qeyri-mütəşəkkil yığımından, təsadüfi birliyindən fərqli olaraq qrup üzvləri qrup üçün lipik olan fəaliyyət növlərinə qoşulurlar. Hər bir qrupda fərdlər biri-birilə, həm də bütövlükdə cəmiyyətlə qarşılıqlı münasibətlərdə olur. Qrup üzvlərinin qarşılıqlı münasibətləri qrupun normalan və dəyərləri ilə tənzim olunur. > İnkişaf etmiş qrupun ən yüksək forması kollektivdir. Kollektiv cəmiyyətin bir hissəsi olan, birgə fəaliyyətin ümumi məqsədlərinə tabe olan insanların birliyidir. Kollektiv sosial-pedaqoji fenomendir. Kollektiv ictimai orqanlara malik mütəşəkkil şəxslərin aydın məqsədli kompleksidir. Cəmiyyətin özünəməxsus modeli olan tələbə kollektivi bir neçə əlaməti ilə səciyyələnir:
tənzimləmə xüsusiyyətlərinə malik avtonom sistem olması; • tələbə kollektivinin bir sistem kimi daha mürəkkəb birlik olan ali təhsil müəssisəsinin üzvü tərkib hissəsi olması; • tələbə kollektivinin ali təhsil müəssisəsinin təsirilə yaranan və onun təşkilati strukturunu müəyyənləşdirən rəsmi və habelə qrupdaxili şəxsi münasibətlərin formalaşdırdığı qeyri- rəsmi strukturlarının olması; • cəmiyyətə xas olan ictimai münasibətlərin tələbə kollektivində öz konkret ifadəsini tapması; • tələbə kollektivinə daxil olan fərdlərin təlim, idrak, tərbiyə və digər ümumi məqsədlər ətrafında birləşməsi (qarşıda birgə məqsəd qoyulduqda, bu məqsəd uğrunda birgə mübarizə aparıldıqda kollektiv yaranır, formalaşır və möhkəmlənir); 500
• tələbə kollektivinin ictimai orqanlara malik olması qarşıya qoyulmuş məqsədə çatmaq üçün kollektiv ayrı-ayn konkret vəzifələri olan müvafiq orqanlar yaradır. Həmin orqanların başında kollektivin təyin etdiyi müvəkillər-məsul şəxslər durur. • «Kollektiv canlı ictimai orqanizmdir. Ona görə orqanizmdir ki, onun orqanları vardır: burada vəkalət, məsuliyyət hissələr arasında nisbət, qarşılıqlı asılılıq vardır. Bunlar olmazsa, kollektiv də ola bilməz, sadəcə güruh və ya yığın ola bilər» (A.S.Makarenko). • tələbə kollektivinin yaranması və yaşaması üçün onun müxtəlif orqanları, eləcə də müvəkillərlə kollektivin başqa üzvləri arasında qarşılıqlı əlaqə və asılılıqların mövcud olması;
növü olması; • kollektivin tələbələri ictimai faydalı fəaliyyət növlərinə cəlb etməklə onların ünsiyyət tələbatlarını təmin etməsi; • tələbə kollektivinin gələcək mütəxəssisin formalaşmasını təmin etməsi, onu mənəvi və əxlaqi cəhətdən tərbiyə etməsi, konkret peşə sahəsi üçün zəruri olan keyfiyyətlərlə zənginləşdirməsi;
tələbələrin bir şəxsiyyət kimi inkişafının həlledici amili olması; • tələbə kollektivinin bazar iqtisadiyyatı şəraitində yaşamağa qabil olan, hər cür rəqabətə dözə bilən, həyatın hər cür sınaqlarına qalib gələ bilən, çox sürətlə inkişaf edən və dəyişən sivilizasiyada yaşamağa qadir olan insan tərbiyəsini təmin etməsi; • tələbə kollektivinə pedaqoji rəhbərliyin həyata keçirilməsi. Tələbə kollektivi tərbiyənin subyektidir. Tələbə şəxsiyyəti yalnız kollektivdə daha mükəmməl və hərtərəfli inkişaf edə bilər. Kollektiv və ümumiyyətlə cəmiyyət üçün çalışmaq arzusu; tapşırılan iş üçün məsuliyyət və borc hissi; təşəbbüs- 501
karlıq və müstəqillik, təşkilatçılıq və icraçılıq, yoldaşlıq və dostluq, qayğıkeşlik və sədaqət kimi əxlaqi keyfiyyətlər kollektivdə yaranır və formalaşır. Tələbə kollektivinin ən böyük məziyyətlərindən biri budur ki, tələbə qrup yoldaşlarının birliyinə və dəstəyinə arxalanaraq öz potensial imkan və qüvvələrini daha artıq genişləndirmək üçün əlverişli şərait əldə edir. Tələbə qruplarında konfliktli situasiyaların qarşısını almaq məqsədilə ziddiyyətləri proqnozlaşdırmaq və profilaktik tədbirlər görmək lazımdır. Tələbə qruplarında sağlam ictimai rəyin formalaşdırılması, tələbələrin təlim, idrak, elmi-tədqiqat işlərinə cəlb edilməsi, asudə vaxtlarının düzgün təşkili, ən başlıcası isə müəllimin pedaqoji məharəti və taktı, yüksək mədəniyyəti, davranışı və iş üslubu konfliktli situasiyaları neytrallaşdırmağa, qrupda yüksək işgüzar şərait yaratmağa səbəb olur. Bunlarla yanaşı hər bir müəllim pedaqoji konfliktologiyanın ümumi elmi-nəzəri məsələlərini dərindən bilməli və baş vermiş konfliktləri ustalıqla həll etməyi bacarmalıdır.
0 Tələbə kollektivinin əsas əlamətləri hansılardır?
hansılardır? xarakteristikasım ver. Tələbə qrupu ilə tələbə kollektivinin ümumi və fərqli cəhətlərini müəyyənləşdir. Təhsil aldığın ali məktəbin pedaqoji kollektivini səciyyələndir. 502
503
XV FƏSIL
ALİ MƏKTƏBDƏ TƏLƏBƏLƏRİN TƏRBİYƏSİNİN SOSİAL-PEDAQOJİ ƏSASLARI 15.1. ALİ MƏKTƏBDƏ TƏRBİYƏ PROSESİNİN MAHİYYƏTİ Respublikamızın müasir ictimai-siyasi və iqtisadi inkişaf səviyyəsində ali məktəbdə təhsil alanların tərkibi cəmiyyətin sosial-iqtisadi strukturu, gənclərin müxtəlif qruplarının ictimai və professional istiqamətləri, həyat və fəaliyyət perspektivlərinin xarakteri ilə müəyyənləşir. Bu mahiyyətdən doğan obyektiv və subyektiv amillərin aşkarlanaraq ali təhsilin nəzəriyyə və praktikasında nəzərə alınması gələcək mütəxəssis hazırlığının və tərbiyəsi işinin təkmilləşdirilməsinə təkan verir. Heç şübhəsiz, tələbə kontingentini formalaşdıran şəraitin və amillərin hərtərəfli öyrənilməsi ali məktəbdə tələbə gəncliyin təlimi və tərbiyəsi ilə bağlı mürəkkəb və çoxcəhətli vəzifələrdən «baş açmağa», mütəxəssis hazırlığı qarşısında duran bir çox önəmli vəzifələrin genezisini görməyə imkan verir. Ali məktəbdə tələbə kontingentinin formalaşmasının əsasını, hər şeydən əvvəl, gənclərin orta təhsil səviyyəsində ümumi və xüsusi biliklərə malik olması, ikincisi, onlarda ictimai istehsalın müəyyən sahəsində fəaliyyət göstərməyə, müəyyən ixtisasa yiyələnmə potensialının mövcud olmasıdır. Gənclərin ümumi və xüsusi hazırlıq səviyyəsi bir qayda olaraq orta ümumtəhsil məktəbinin fəaliyyəti ilə əlaqələndirilir. Əlbəttə, bununla razılaşmaq olmaz. Orta ümumtəhsil məktəbi ali məktəbə daxil olan abituriyentlərin hazırlıq səviyyəsinə nə qədər ciddi təsir göstərsə də, yuxarıda qeyd olunan əsasların formalaşması təkcə məktəbin fəaliyyəti ilə məhdudlaşdırıla bilməz. Tələbə gənclərin həyat tərzinin, ictimai davranışının, peşə-ixtisas maraqlarının öyrənilməsi göstərir ki, tələbə kontingenti bir çox amillərin birgə təsiri ilə formalaşır. Bu obyektiv amilləri belə qruplaşdırmaq olar: 504
• ölkə iqtisadiyyatının ali təhsilli mütəxəssis kadrlarına olan tələbatı (ali məktəblərin sayı, müxtəlif fakültələrə qəbulun sayı və s. bununla müəyyən edilir);
preslijliyi; • şəhər və kənd gənclərinin maddi və mədəni həyal şəraiti: • gəncləri əhatə edən sosial mühitin xarakteri; • məktəb təhsili və tərbiyəsinin səviyyəsi və s. Tələbə kontingentinin formalaşmasının subyektiv amilləri sırasına gənclərin şəxsi maraqlan, idealları, mənəvi dəyərləri, qabiliyyətləri və s. daxildir. Bu amillərin hər biri ali məktəbə daxil olan gənclərin tərkibinin kəmiyyət və keyfiyyət göstəricilərini müəyyən edir. Sosioloji tədqiqatlarla müəyyən olunmuşdur ki, abituriyent kontingenti əsasən şəhər gənclərinin hesabına formalaşır. Bu, təbiidir. Şəhərdəki həyat tərzi, inkişaf elmiş təhsil sistemi, sivil mədəniyyət və məişət, kommunikasiya və informasiya şəbəkəsinin genişliyi gəncləri ali təhsilə yönəldir. Lakin belə bir faktı da unutmaq olmaz ki, abituriyent kontingentinin formalaşmasına kənd məktəblərini bitirmiş gənclər də öz təsirini göstərir. Şəhərdə yaşamaq və təhsil almaq imkanları kənd gənclərinin ali təhsil müəssisələrinə daxil olmasını stimullaşdırır. Respublikamızın iri Yüklə 6,79 Mb. Dostları ilə paylaş:
|