FƏrrux rüSTƏmov tamilla dadaşova ali MƏKTƏb pedaqogikasi
Yüklə 6,79 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
11 variant
9.5. INKIŞAFETDİRICİ TƏLİM TEXNOLOGİYALARI Ali təhsilin müasir inkişaf səviyyəsində təlim texnologiyaları məzmunu, xüsusisyyətləri və metodikalarının özünəməxsusluğu ilə diqqəti cəlb edir. L.V.Zankov. D.B.Elkonin. V. V.Davıdov, Q.S.Altşuller, Q.K.Selevko, İ.P.İvanov və başqaları inkişafetdirici təlim texnologiyalarının hazırlanmasında uğurlu nəticələr əldə etmişlər. İnkişafetdirici təlim nə deməkdir? Onun fərqləndirici xüsusiyyətləri hansılardır? Üstünlükləri nədədir? İnkişafetdirici təlim deyərkən, təlim prosesinin yeni fəal növü
başa düşülür. İnkişafetdirici təlim ənənəvi izahlı- illüstrativ təlim tipindən fərqli olaraq, şəxsiyyətin qısa zaman kəsiyində inkişafını, başqa sözlə, fiziki və psixi parametrlərinin sadədən-mürəkkəbə doğru irəliləməsini nəzərdə tutur. Yaxşı təşkil olunmuş ənənəvi təlim, söz yox ki, təhsilalanın inkişafı üçün müvafiq şərait yaradır. Lakin tədqiqatlar göstərir ki, ənənəvi təlim təhsilalanların, intellektual inkişafını və digər psixi proses və keyfiyyətlərinin yüksək inkişaf səviyyəsini təmin edə bilmir. Deməli, şəxsiyyətin tam inkişafını təmin etmək məqsədilə inkişafetdirici ləlimdən istifadə etmək lazımdır. Müasir dövrdə inkişafetdirici təlim texnologiyası yaratmaq üçün didaktika elmi kifayət qədər imkanlara malikdirmi? Müasir dövrdə psixologiya, pedaqogika və didaktika inkişafetdirici təlim konsepsiyasını yaratmaq üçün kifayət qədər fundamental imkanlara malikdir. Və bu istiqamətdə dəyərli nəzəri və eksperimental tədqiqatlar aparılmışdır. Mükəmməl inkişafetdirici təlim konsepsiyasını yaratmaq üçün təfəkkür proseslərinin mexanizmini dərindən dərk elmək lazımdır. İnkişafetdirici təlim didaktikasının müasir inkişaf səviyyəsində onun aşağıdakı xarakteristikasını vermək olar: • Təlim-inkişafetdirici xarakterə malik olmalıdır. 300
• İnkişafetdirici talim öz məqsəd və vəzifələrinə, iştirakçıların (öyrədən və öyrənənlərin) fəaliyyətinin xarakterinə görə ənənəvi təlim texnologiyalardan prinsipial surətdə fərqlənir. • Təlim yalnız o halda produktiv təfəkkürün inkişafını təmin edir ki. öyrənənin bütün idrak prosesləri aktiv fəaliyyətə cəlb edilmiş olsun. • İnkişafetdirici təlim təkcə güclü və orta səviyyəli tələbələrin deyil, zəiflərin də yaradıcılıq potensialını nəzərə çarpacaq dərəcədə artırır. Təlim prosesi necə təşkil olunmalıdır ki, inkişafı təmin edə bilsin? Cavab birmənalıdır: şəxsi səy və müstəqil axtarıcılıq qabiliyyəti olmadan insanın inkişafı mümkün deyil. İnkişaf müxtəlif fəaliyyət növlərində aktiv surətdə iştirak etməklə, bacarıq və qabiliyyətlərə yiyələnmək prosesində baş verir. Təhsilalananın təfəkkürünü və digər psixi proseslərini inkişaf etdirmək məqsədilə təlimi necə təşkil etməli? Cavab yenə birmənalıdır: təlim prosesində öyrənənin müstəqil və yaradıcı fəaliyyəti üçün əlverişli şərait yaradılmalıdır. Bu məqsədlə təhsilalanlar qarşısında problemlər qoyulmalı, onlar (təhsilalanlar) müstəqil axtarıcılığa, tədqiqatçılığa cəlb edilməlidir. Lakin bu işdə müvəffəqiyyət qazanmaq üçün öyrənənin idrak bacarıqlarını, təfəkkür proseslərini inkişaf etdirmək lazımdır. Çünki bunlarsız yeni problemlərin müstəqil həlli mümkün deyil. Öyrənənin fəaliyyətinin belə təşkili öyrədənin də fəaliyyət xarakterinin dəyişməsini tələb edir. İnkişafetdirici təlimi təşkil etmək üçün öyrədənin-müəllimin fəaliyyətinə yeni elementlər daxil edilməlidir. Bu elementlərdən hcuşhvası öyrənəni müstəqil axtarıcılığa sövq etmək bacarığıdır. Di^rVİ təlim prosesini yeni strukturda qurmaq qabiliyyətidir. Üçünami, inkişafetdirici təlimi ənənəvi təlimdən köklü surətdə fərqləndirən yeni texnologiyaların tətbiqidir. Yeni suallar meydana çıxır: inkişafetdirici təlimin müvəffəqiyyətlə reallaşdırılmasını təmin etmək üçün müəllim 301
hansı professional bacarıqlara malik olmalıdır? İnkişafcldirici lolimin strukturu necə olmalıdır? İnkişafetdirici təlimin səmərəli təijkilinin şərtləri hansılardır? İnkişafetdirici təlimin birinci əsas şərti təhsilalanların müvafiq bilik ehtiyatına malik olmasıdır. Bunsuz qarşıya çıxan problemləri həll etmək mümkün deyil. Belə bir həqiqətlə razılaşmaq lazımdır ki. insan ona məlum olmayan sferada problem həll edə bilməz. Bütün idrak prosesləri kimi, yeni problemin də həlli uzunmüddətli hafizənin hifz ekliyi ► biliklərə əsaslanır. İkinci əsas şərt, öyrənənin idrak imkanları və bacarıqlarıdır. İnkişafetdirici təlimin elmi-tədqiqat metodikasına əsaslandığını nəzərə alsaq, onda məlum olar ki. təhsilalanı müstəqil axtarıcılıq fəaliyyətilə bağlı idrak bacarıqları ilə silahlandırmaq lazımdır. Bu bacarıqları belə qruplaşdırmaq olar: • yeni problemi dərk etmək bacarığı; • problemin həlli üçün zəruri olan materialı (.sənədlər, faktlar, məlumatlar) təhlil elmək, müxtəlif mövqelərlə tanış olmaq, müqayisə elmək bacarığı; • problemin həllinin strategiya və taktikasının hazırlanması bacarığı (axtarıcılıq fəaliyyətinin planının tərtibi, hipotezin irəli sürülməsi, müxtəlif mənbələr üzərində iş, faktlar arasında əlaqələri tapmaq, mövcud bilikləri yeni situasiyaya tətbiq etmək və s.; • ümumelmi və konkret elm sahəsi ilə bağlı biliklərə malik olmaq və onlardan problemin həllinin optimal yolunu tapmaq məqsədilə istifadə etmək bacarığı. • təhsilalanlar həmçinin, yeni problemin həlli mərhələlərini müəyyən ardıcıllıqla reallaşdırmaq bacarığına malik olmalıdır. Bu mərhələlər, aşağıdakılardır: • məsələnin şərtinin öyrənilməsi, problemin mahiyyətinin və həlli üçün mövcud imkanların aşkarlanması: • problemin həlli strategiyasının, başqa .sözlə, fəaliyyətin ümumi planının hazırlanması; 302
• problemin həlli laktikasınm (koııkrcl moiodım) hazırlanması; • nəticələrin ilkin məkımaliarla müqayisəsi; • uyğunsuzluq (ziddiyyət) olduğu təqdirdə əqli qabiliyyətin fəallığı. Qeyd olunan bacarıqlar tədqiqatçılıq te.xnologiyasımn ayn-ayn elementləridir. Bu bacarıqların izahlı-illüstrativ təlim bacarıqlarından nə qədər fərqli olduğunu aşağıdakı müqayisədən görmək olar. İzahlı-reproduktiv təlim İnkişafetdirici təlim T,ılinı malerialtannı dinləmək və qavramaq
Problemi dərk etmək \ə ifadə elmək
İnformasiyanı konspektləşdirmək
Faktları təhlil elmək, müxtəlif mənbələr üzərində işləmək
Kitab üzərində iş Hipotez irəli sürmək
Təlim materialını yadda saxlamaq və yada salmaq
Hipolcz.in doğruluğunu yoxlamaq
Bilikləri tanış situasiyada, yaxud aiqorilm əsasında tətbiq elmək
Nəticələr çıxarmaq
Diskussiyada öz mövqeyini müdafiə elmək
Cədvəldən göründüyü kimi, izahlı-reprodukiiv və inkişafetdirici təlimdə öyrənənin mümkün bacarıqları əks etdirilmişdir. İzahlı-reproduktiv təlimlə inkişafetdirici təlimin bu müqayisəsi bir daha sübut edir ki, inkişafetdirici təlim öyrənəndən tədqiqatçılıq fəaliyyətinin elementləri olan kompleks idrak bacarıqları tələb
edir. Kompleks idrak bacarıqlarının formalaşdırılması tədricən elmi-tədqiqatçılıq (əaliyyətinə qoşulmağa şərait yaradır. Bu işin texnoloji əsasını isə problem-idrak tapşırıqları, təlimin xüsusi metod və formaları təşkil edir. Bcl,')likb, inkişafetdirici təlimin əsas fərqləndirici cəhəti onun yaradıcı xarakter daşımasıdır. İkincisi, reprodukliv }03
təfəkkürü inkişaf etdirən ənənəvi təlimdən fərqli olaraq, inkişafetdirici təlim produktiv təfəkkürün inkişafına səbəb olur. Üçüncüsü, inkişafetdirici təlim təhsilalandan daha çox müstəqillik, öz qüvvə və imkanlarına inam tələb edir. Bunu nəzərə alaraq, bir çox xarici didakllar təhsüalanları tədqiqatçılıq fəaliyyətinə tədricən qoşmağı tövsiyə edirlər və bu məqsədlə üç səviyyə (mərhələ) qeyd edirlər:
göstərir. Öyrənən onu aiqoritm əsasında həll edir. İkinci səviyyədə müəllim problemi qoyur, lakin həlli yollarını göstərmir. Öyrənən problemi özü müstəqil olaraq həll edir. Üçüncü, daha yüksnk ssviyy^da öyrənənlər müstəqil olaraq problemi aşkar edir. Həlli metodunu müəyyənləşdirir və həll edirlər. Problemin müstəqil həlli təhsilalanm hazırlığından çox asılıdır. Digər tərəfdən, . təhsüalanları tədqiqatçılıq fəaliyyətinə hazırlarkən onların fərdi-psixi xüsusiyyətləri və imkanları nəzərə alınmalı və bu məqsədlə tapşırıqlar diferen- siallaşdınlmalıdır. İnkişafetdirici təlimin müvəffəqiyyətini təmin etmək məqsədilə şəxsiyyətin inkişafının xüsusiyyətlərini və onun qanunauyğunluqlarını nəzərə almaq lazımdır. • Formalaşma və inkişaf şəxsiyyətin son dərəcə mühüm xüsusiyyətidir (immanentlik xüsusiyy^)ti) {immanentlik - latınca immanentis-nəyinsə daxilində olan, nəyə isə xas olan deməkdir. Hər hansı predmetə, hadisəyə, prosesə xas olan bu və ya digər xassəni, qanunauyğunluğu bildirən anlayış xüsusiyyəti). • Şəxsiyyətin formalaşması və inkişafında irsiyyət amilinin rolu çox böyükdür (hiogen xüsıısiyy^ıt). • Şəxsiyyətin formalaşması və inkişafına sosial mühitin təsiri qaçılmazdır (sosiogen xüsusiyyət)’, • Şəxsiyyət özünüidarə edən və özünütənzimləyən mürəkkəb sistemdir. 304
• Şəxsiyyət özünəməxsus xüsusiyyətləri, keyfiyyətləri, təkrarolunmaz fərdi inkişaf variantı olan unikal bir varlıqdır {fərdilik xüsusiyyəti). • Şəxsiyyətin inkişafı ümumi
dialektik qanunauyğunluqlar əsasında baş verir {mərhələli inkişaf). • Hər bir şəxsiyyətin özünəməxsus inkişaf tempi var (inkişafın qeyri-bərabər və ziddiyyətli olması). • Psixi inkişafın kəmiyyət və keyfiyyət dəyişmələri fiziki dəyişmələrlə müəyyən edilir. Beləliklə məlum olur ki, inkişafetdirici təlimi təşkil edərkən, müvəffəqiyyət qazanmaq üçün həm şəxsiyyətin inkişaf qanunauyğunluqları, həm də hər bir fərdin özünəməxsus xüsusiyyətlərini və inkişaf səviyyələrini nəzərə almaq lazımdır. İnkişafetdirici təlimin son dərəcə mühüm fərqləndirici əlaməti budur ki, pedaqoji təsir təhsilalanların irsi imkanlarının inkişafını “qabaqlayır”, stimullaşdırır və sürətləndirir. Məhz təlim prosesi bu əsasda qurulduqda təhsilalan (öyrənən) təlimin bütün mərhələlərində tam hüquqlu subyekt olur (obyekt yox!). Təlim prosesinin hər bir mərhələsi şəxsiyyətin inkişafına özünəməxsus şəkildə təsir göstərir. İnkişafetdirici təlimdə məqsədin bu tərzdə qoyulması təhsilalanda məqsəd ardıcıllığı, müstəqillik, azadlıq, ləyaqət və qürur hissini inkişaf etdirir. İnkişafetdirici təlimin planlaşdırılması təhsilalanda təşəbbüskarlıq, yaradıcılıq və mütəşəkillik kimi keyfiyyətlər doğurur və iradəni möhkəmləndirir. Məqsədlərin reallaşdırılması prosesində əməksevərlik, təkidlilik, fəallıq kimi xarakterik əlamətləri formalaşır. Təhlil mərhələsi məsuliyyət hissini artırır, qiymətləndirmə kriteriyalarını müəyyənləşdirir. Təhsilalanların obyekt kimi yox, subyekt kimi inkişafının göstəricisi və üstünlükləri məhz bununla müəyyənləşir. İnkişafetdirici təlim texnologiyasının uğurlu təşkili müəllimdən bir sıra bacarıqlar tələb edir. Bu bacarıqlar aşağıdakılardır: • problemi qoymaq (sadəcə ifadə etmək yox, məhz qoymaq) bacarığı; 305
tahsUaUmda problemin hollino maraq vo istok oyai- maq: • prohlemb əlaqədar uyğun situasiya yaratmaq hacarığt: • təhsilalam fəal təfəkkür fəaliyyətinə (fakt və hadisələrin təhlili, onlar arasındakı əlaqələrin müəyyənləşdirilməsi, hipote- zin irəli sürülməsi və s.) cəlb etmək; • təhsilalanın təfəkkür fəallığım düzgün istiqamətləndirmək; • təhsilalam axtarıcılıq fəaliyyəti üçün zəruri olan vəsaitlə (lüğət, tekst, didaktik materiallar, tədris vəsaitləri, tədqiqatın aparılması üçün avadanlıq və s,) təmin etmək', • için təşkilinin bütün formalarından (fərdi, qrup, kollektiv, qarışıq) istifadə etmək; • təşkilatçılıq, idarəetmə, rəhbərlik, nəzarət etmək və korreksiya aparmaq; • təlimi fərdiləşdirmək və təhsilalanla əməkdaşlıq etmək; • alınmış nəticələrin təhlili, işin yekunlaşdırılması və
Yuxarıdakı cədvəldə ənənəvi və inkişafetdirici təlimin öyrənənlərdən tələb etdiyi bacarıqları müqayisəli şəkildə göstərmişdik. Analoji müqayisəni müəllim fəaliyyəti üçün aparaq. İzahlı reproduktiv təlim
İnkişafetdirici təlim Təhsilalanlann
motivləşdirilməsi Problem-situasiya
yaradılması Tədris materialının izahı
Problemin aşkarlanması və
qoyulması
Yeni biliklərin mənimsənib məsi prosesinin təşkili
Təhsilalanlann yaradıcılıq fəaliyyətinin təşkili
Biliklərin möhkəmləndirilməsi və yoxlama
İştirakçıların diskussiyaya cəlb edilməsi - işin yekunlaşdırılması
Cədvəl izahlı reproduktiv və inkişafetdirici təlimdə müəllimin pedaqoji fəaliyyətinin əsas elementlərini əks etdirir 306
Cədvəldən bir daha məlum olur ki, ənənəvi-reprodukiiv fəaliyyətdə müəllim “öyrədir” (hazır informasiyalar verir və mənimsənilmə səviyyəsini yoxlayır), inkişafetdirici (produk- liv) təlimdə isə öyrənəni “öyrənməyə”, bilikləri müstəqil surətdə əldə etməyə yönəldir. İnkişafetdirici təlim prosesində fərdin inkişafının .xüsusiyyətlərini nəzərə almaq vacibdir. Müasir pedaqogika və psixologiya elmində şəxsiyyətin psixi xüsusiyyətləri aşağıdakı kimi qruplaşdırılır: • hiHk, bacarıq və vərdirlər - BBV; • əqli fəaliyyət qaydaları - ƏFQ; • şəxsiyyətin özümUdarrj mexanizmləri - ŞÖM; • emosional-əxlaqi sfera - EƏS; • praktik fəaliyyət mühiti- PFM. Bu keyfiyyətlər biri-birilə sıx vəhdətdədir və mürəkkəb tam, dinamik bir sistem tiəşkil edir. İnsanlar arasındakı bu və ya digər fərdi fərqlər hər bir fərddə keyfiyyətlərin inkişaf səviyyəsini müəyyənləşdirir. İnkişafetdirici təlim texnologiyası şəxsiyyətin bütün keyfiyyətlərinin ahəngdar inkişafını təmin etməlidir. Əgər, inkişafetdirici təlimi-İT ilə işarə etsək, onda bu texnologiyanı formula şəklində belə göstərə bilərik: İT=BBV+ƏFQ+ŞÖM+EƏS+PFM İnkişafetdirici təlim şəxsiyyətin «yaxm inkişaf zonası»na (L.S.Vıqotski) əsaslanır. L.V. Zankov, D.B. Elkonin, V.V. Davıdov, Q.S.Altşul- ler və başqalarının hazırladıqları inkişafetdirici təlim texnologiyalarını ümumiləşdirdikdə məlum olur ki, bu innovasiya texnologiyalardan aşağıdakı məqsədlər aşkarlanır: • nəzəri və praktik təfəkkürü formalaşdırmaq; • BBV-dən daha çox ƏFQ inkişaf etdirmək; • təlim prosesində elmi və məntiqi təfəkkürə istinad etmək. Deməli, inkişafetdirici təlim texnologiyaları: 307
• idrak motivlərinin; • məqsədəuyğun inkişafın; • öyrədənlə-öyrənən arasındakı «subyekt-subyekt» münasibətlərinin; • BBV və ƏFQ-nin; • yaradıcı refleksiyamn ahəngdar formalaşmasını təmin etməlidir. Ali təhsil sistemində inkişafetdirici təlim texnologiyaları, qeyd edilənlərlə yanaşı, aşağıdakı vəzifələrin də həllinə şərait yaratmalıdır: • gələcək mütəxəssisin - bugünkü tələbinin yaradıcılıq qabiliyyətlərini üzə çıxarmaq; • tələbələri yaradıcı fəaliyyətə qoşmaq; • - tələbələrdə yaradıcı təfəkkürü inkişaf etdirmək; • fəal həyat mövqeyinə malik şəxsiyyət tərbiyə etmək; • öz mədəni sferasını daim genişləndirən insan, respublikamızda hüquqi demokratik cəmiyyətin tərəqqisinə xidmət edən vətəndaş yetişdirmək. Bu vəzifələrin müvəffəqiyyətli həllinə nail olmaq üçün texnologiyaların təşkili zamanı aşağıdakı prinsiplərə əməl olunmalıdır: 1) məzmunun tamlığı və sistemliliyi; 2) təlimin ən yüksək çətinlik səviyyəsində qurulması; 3) sürətli təlim; 4) şüurlu təlim motivasiyası; 5) təlimin diferensiallaşdırılması; 6) innovasiya təlim metodlarının tətbiqi; 7) rasional və emosional psixi düşüncə tərzinin vəhdətdə inkişaf etdirilməsi; Ənənəvi təlim modeli ilə inkişafetdirici təlim modelini müqayisə etdikdə, inkişafetdirici təlimin üstünlükləri daha aydın şəkildə nəzərə çarpır. 308
Ənənəvi təlim texnologiyası MF
TF Təhsilalanları qavrama prosesinə hazırlamaq -------------- ► Motivləşmə I Tədris materialının izahı Qavrama , 1 1 A *
Biliklərin möhkəmləndirib, məsinin təşkili ”
Anlama Problem situasiyanın yaradılması Problem situasiyanın qəbul -> edilməsi
aşkarlanması Təhsilalanlann axtarıcılıq fəaliyyətinin təşkili Müstəqil yaradıcılıq fəaliyyətinin təşkili Diskussiya ^ (nəticələrin müzakirəsi) Burada MF - müəllimin fəaliyyəti; TF - təhsilalamn fəaliyyəti deməkdir. Ənənəvi təlimdə təhsilalamn mənimsəmə prosesi aşağıdakı ardıcıllıqla gedir; M •* Q •*'A Burada; M - motivləşmə; Q - qavrama; A - anlama deməkdir. 309
İnkişafetdirici təlimdə təkcə motivləşmə kifayət deyil. Təhsilalan problemli-situasiya şəraitinə salınmalıdır. Faktların toplanması, təhlili, hipotezin irəli sürülüməsi və yoxlanması şəraitində qavrama və anlama prosesləri, ənənəvi təlimdə olduğu kimi, ciddi ardıcıllıqla getmir, onlar qaynayıb qarışır. Təhsilalan mənimsəmənin yüksək səviyyəsinə qalxır, mənimsənilən biliklər və bacarıqlar şəxsi «mən»ə keçir, «özününküləşir», «özəlləşir», «interiorizasiya» baş verir. Deməli, inkişafetdirici təlim aşağıda göstərilən ardıcıllıqla cərəyan edir: PS ^ Q -»• A -> «interiorizasiya». Burada PS - problem situasiya; Q - qavrama; A - anlama deməkdir. Ənənəvi və inkişafetdirici təlimi digər parametrlər əsasında da müqayisə edək: Didaktik
parametrlər Ənənəvi təlim
İnkişafetdirici təlim 1
2
3 Məqsəd
Bilik, bacarıq və vərdişlərin formalaşdırılması. Biliklərin nümunə əsasında tətbiqi
Şəxsiyyətin psixi keyfiyyətlərinin inkişaf etdirilməsi. Biliklərin yeni şəraitdə tətbiqi
Mahiyyət İnformasiyaların verilməsi, dərk edilməsi, möhkəmləndirilməsi, mənimsəmənin yoxlanılması
Təhsilalanm müstəqil tədqiqatçılıq fəaliyy,ətinə qoşulması: problemin həlli, fəaliyyətin yeni qaydalarının mənimsənilməsi
Tətbiqetmə imkanları
Praktik olaraq həmişə mümkündür
Təhsilalanlann problemlə bağlı baza bilikləri və idrak bacarıqları olduğu təqdirdə müəllim və təhsilalanlann axtarıcılıq fəaliyyətini təşkil etdikdə mümkündür
310 l
2 3
Üslımlükləri
Bilik, bacarıq və vərdişlər sisleminin formalaşması üçün şərait yaradır. Vaxta qənaət olunur. Müəllim şəxsiyyətinin (elmə ehtirasının, zəngin mənəviyyatının, yüksək mədəniyyətinin) rolu böyükdür
Maraqlan, təfəkkürü və digər psixi prosesləri inkişaf etdirir. Təhsiialanları özüınit.əhsil prosesinə təhrik edir. Diskussiya bacarığı və mədəniyyəti formalaşdırır
Prinsipial xarakterli
ç.">tinliklor Auditoriyanın diqqətini cəlb etmək. Qavramanı idarə etmək. Təlimi Yüklə 6,79 Mb. Dostları ilə paylaş:
|