FƏrrux rüSTƏmov tamilla dadaşova ali MƏKTƏb pedaqogikasi
Yüklə 6,79 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
təhsilin bütün mərhələ və pillələrində, müstəqil işlərin ən aktual foraıalanndan istifadə olunmalıdır. Tələbələrin müstəqil işləri konkret və perspektiv məqsədlərə xidmət etməlidir. Ali məktəbdə müstəqil işlərin həm təlim, həm də təlimdənkənar 255
formalarından geniş istifadə olunmalı, onun təşkilində təsa- düfiliyə. pərakəndəliyə yol verilməməlidir. Sinergetik yanaşma prinsipinə görə, tələbəyə müstəqil işə müxtəlif elmlərin qarşılıqlı əlaqəsi baxımından yanaşmaq öyrədilməlidir. Sinergetik yanaşma tərzi tələbə müstəqil işlərinin bütün fonnalarında-referat, kurs işləri, buxarılış işləri və şairədə tətbiq edilir. Çünki pedaqoji faktlara, hadisə və proseslərə bir sıra elmlərin predmeti mövqeyindən yanaşmadıqda alınan nəticələr məhdud və birtərəfli olur. Bu əsasda məhz tələbədə sinergetik düşüncə bacarığı aşılamaq lazımdır. Yalnız bu cür düşünməyə, seçilmiş məzmunun ideyaca əhatə dairəsini, pedaqogika. psixologiya, sosiologiya, iqtisadiyyat və digər yaxın elmlərin mövcud nailiyyətlərini nəzərə almağı öyrəndikdən sonra «girişmək» olar. Deməli, tələbəni müstəqil işə qoşmazdan əvvəl onu düşünməyə, həm də sadəcə «düşiinməyə» yox, sinergetik tərzdə düşünməyə hazırlamaq lazımdır. İndi, sadəcə «elmi-texniki tərəqqi əsri» deyil, yeni ideyalar, düşüncələr, təbiətə, insana, həyata yeni anlamda yanaşmalar, bütün varlığı, kainatı tam, bütöv şəkildə öyrənmə əsridir. Aparılan müstəqil işlərin məqsədi tələbələri məhz belə bir əsrdə yaşamağa hazırlamaqdan ibarət olmalıdır. Buradan aydın olur ki, tələbələrin müstəqil işləri ancaq öyrədici deyil, həm də tərbiyəedici xarakter daşımalıdır. Tələbə «ürəksiz», «duyğusuz», işgüzar tədqiqatçı, «faktlarla nəfəs alan quru fərd» kimi yox, mənəviyyatca zəngin, xeyirxah, başqaları üçün gərəkli olmağı bacaran insan kimi tərbiyə olunmalıdır. Elm mühüm tərbiyə vasitəsidir, insanın şəxsiyyət kimi formalaşmasını təmin edən qüdrətli amildir. Elm sadəcə məzmunu ilə yox, elmi öyrənmək üsulları, elmə yiyələnməyin çətinlikləri ilə də insanı tərbiyə edir, onda işgüzarlıq, dəqiqlik, qətiyyət kimi fərdi psixi keyfiyyətlər fonnalaşdırır, öz düşüncələrini aydın şəkildə ifadə etmək, hadisələrə münasibət bildirmək, diskussiyaya qoşulmaq, öz mövqeyini müdafiə etmək, əsaslandırmaq, tərəf- müqabilə hönnət etmək mədəniyyəti formalaşdırır. Təhsil təkcə elmli adamlar yox, həm də zəngin mənəviyyata, yüksək mədəniyyətə, təşkilatçılıq bacarığına malik mütəxəssislər yetişdirməlidir. Bu baxımdan, müstəqil işlərin imkanları çox böyükdür. 256
Deməli, tələbə müstəqil işləri məzmununa, təşkili fonnalanna, iş üsulları və tərzlərinə görə tərbiyəvi xarakter
daşımalıdır. Bu, tələbə müstəqil işlərinin təşkilinin mühüm prinsipidir. Tələbələrin müstəqil işinin səmərəliliyini təmin edən prinsiplərdən biri də vaxtdan düzgün istifadə olunması və
Tədqiqatlar göstərir ki, bəzən tələbələr müstəqil işləmək yollarına bələd olmadıqlarından vaxt itkisinə yol verir, lüzumsuz yerə enerji sərf edir və heç bir nəticəyə nail olmurlar. Bu səbəbdən do müstəqil işə maraq azalır, onun icrası cəhdi zəifləyir. Tələbə işdən «soyuyur», vaxt «itirir». Məqam yetişəndə «aka- demik borcu» olmasın deyə tələm-tələsik nəyisə üzündən köçürüb təhvil verir, müstəqil və yaradıcı surətdə işləmək əvəzinə, müstəqil işdən «canını qurtanr». Belə mənfi halların baş verməməsi üçün tələbəni birinci kursdan başlayaraq müstəqil işə cəlb etmək, onu müstəqil iş texnologiyaları ilə tanş etmək, yuxarı kurslara qalxdıqca, tədricən müstəqil işin daha mürəkkəb formalarına cəlb etmək və onlarda tədqiqatçılıq səriştəsi yaratmaq lazımdır. Buna nail olmaq üçün tələbənin təlim əməyini elmi surətdə təşkil etmək lazımdır. Tələbə müstəqil işində vaxtdan düzgün istifadə və yorğunluğa yol verilməməsi prinsipi yeni bir prinsip - tələbə əməyinin elmi təşkili
prinsipini doğurur. Tələbənin təlim əməyini elmi əsaslarla qunnadan nə səmərəliliyi və məqsəd ardıcıllığını təmin etmək, nə də tələbənin əmək qabiliyyətini inkişaf etdirmək mümkün deyil. Sinergetik yanaşma prinsipi, tərbiyəedici prinsip, vaxtdan düzgün istifadə olunması prinsiplərinin reallaşdırılması tələbə əməyinin elmi təşkilindən çox asılıdır. Tələbələrin müstəqil işinin səmərəliliyi və məhsuldarlığı məhz bu prinsiplərin vəhdətindən asılıdır. Tələbə müstəqil işinin təşkili prinsiplərindən biri də müstəqillikdir.
Bu, o deməkdir ki, müstəqil işin icrası zamanı tələbə elmi infonnasiyalan axtarıb tapa bilir, bu və ya digər fikri, ideyanı əsaslandırır, idrakı fəallıq göstərir, başqasını təkrar etmir, elmdə özünəməxsus «cığır» açmağı (elmin geniş yolu «cığır»lardan başlayır), işin icrasının yeni, orijinal yolunu, tərzini tapır. Bir sözlə, müstəqil iş tələbənin inteqral xüsusiyyətlərini 257
formalaşdırır. Tələbədə müstəqil elmi-pedaqoji işləri aparmaq imkanları açır, müvafiq bacarıq fonnalaşdınr. Tələbə müstəqil işlərinin təşkilində gözlənilməsi vacib olan bir sıra prinsiplərə diqqət yetirək: * intellektual qüvvələrin, potensial imkanların nəzərə alınması; * müstəqil iş üçün əlverişli şəraitin yaradılması; * müasir texnika və texnologiyalardan (kompüter, texniki vasitələr) istifadə bacarığının fomıalaşdınlması; * ciddi fəaliyyət rejiminin yaradılınası; * tələbənin sağlamlığına və səhhətinə qayğı göstərilməsi; * tələbədə qətiyyət, işgüzarlıq kimi iradi keyfiyyətlərin inkişaf etdirilməsi. Deməli, tələbələrin müstəqil işlərinin təşkili zamanı təkcə pedaqoji prinsiplərə deyil, həm də bir sıra mühüm sosioloji, psixoloji, fizioloji prinsiplərə əməl olunmalıdır. Tələbə müstəqil işinin effektivliyinin təmin edilməsində tələbəni müstəqil işə yönəldən metodların düzgün seçilməsinin rolu böyükdür. Tələbəni müstəqil işə yönəldən metodlar - müəllimin istifadə etdiyi iş üsullarıdır. Müəllimin məsləhəti, xüsusən də başlanğıcda verdiyi tə^-kiledici məsləhət, işin icrası zamanı l məsləhət, istiqamətverici məsləhət, inkişafa təkanverici məsləhət, müəllimin bələdçilik istiqamətli məsləhəti, müəllim-tələbə əməkdaşlığının müxtəlif formaları, giriş, ye- kunUışdırıcı və istiqamətverici müsahibələr, rəy verilməsi və s. tələbəni müstəqil işə yönəldən metodlardır. İlk mənbələr üzərində iş, müşahidə aparılması, müsahibə, anket sorğusu, tədqiqat xarakterli işlər, habelə disputlar, müzakirələr, elmi diskussiyalar, İNTERNET-dən istifadə, tələbə elmi konfransları və s. tələbənin müstəqil işlərinin reallaşdırılması fomıalandır. * Tələbə elmi işinin təşkili və icrası zamanı pedaqoji, psixoloji, metodik prinsip və tələblərin nəzərə alınması həm müəllimin, həm də tələbənin səmərəli iş metodlarının müəyyənləşdirilməsi, müəllim-tələbə əməkdaşlığı, tələbəyə hörmət 258
vo onun imkanlarına inam, tələbənin müəllimə etibarı kompleks şəkildə ləlimin məhsuldarlığını təmin edir. Müstəqil işin birinei mərhələsi bir qayda olaraq tədris prosesində (auditoriyada), ikinci mərhələsi isə əsasən auditori- yadankənarda həyata keçirilir. Aydındır ki. tədris prosesində əsası qoyulan müstəqil iş auditoriyadankənar müstəqil işlə tamamlanır, zənginləşir və təkmilləşir. Müstəqil işləri təşkil edərkən. onların ali məktəbdə təlimin digər fonnaları ilə qarşılıqlı əlaqəsi təmin edilməlidir. Müstəqil iş tələbənin bilikləri və informasiyaları fəal qavramaq, anlamaq, yenidən işləmək, dərinləşdirmək və möhkəmləndirmək məqsədilə istifadə olunan təlim formasıdır. Müstəqil işlərin əhəmiyyəti aşağıdakılardır: • müstəqil işlər tələbələrin bilikləri şüurlu surətdə qavramasına. dərk etməsinə və mənimsənilməsinə şərait yaradır; • müstəqil işlər təlim prosesində qavrandmış bilikləri möhkəmləndirməyə, dərinləşdirməyə və genişləndirməyə imkan verir; • tələbədə ixtisasla bağlı bacanq və vərdişləri formalaşdırır və daha artıq təkmilləşdirir; • tələbədə tədqiqatçılıq qabiliyyəti və bacarığı formalaşdırır; • müstəqil işlər tələbədə gələcək peşə ilə bağlı qabiliyyətlərin inkişafına şərait yaradır. Ali məktəbdə təlim prosesinin bütün mərhələlərində tələbələrin ən çox istifadə olunan müstəqil işi formaları aşağıdakılardır: • mühazirəni dinləmək \'ə konspektləşdirmək; • tədris ədəbiyyatından və əlavə mənbələrdən istifadə etmək; .seminar məşğələlərinə hazırlaşmaq; laborator və praktik tapşırıqları icra etmək; islelualat və pedaqoji təcrübədə iştirak etmək; kurs və buraxılış işləri yazmaq; tədris və elmi-tədqiqat işləri ilə məşğul olmaq və s. 259
8.6.1. Referat işləri və yaradıcı tapşırıqlar Tədris planı üzrə icra olunan müstəqil işlərdə müəyyən ardıcıllıq mövcuddur və referat bu sahədə tələbənin atdığı ilk addımdır. Referat (latınca «refero» sözündən götürülüb, mənäsı «məlumat vennək» deməkdir) hər hansı bir əsərin məzımmumm yazılı şəkildə qısa şərhindən ibarətdir. Referat bir faktın, hadisənin, yaxud biri-birilə əlaqəli olan bir neçə faktın və yaxud aktual ideyaların məntiqi ardıcıllıqla şərhidir. Ali məktəbdə referat ixtisasdan asılı olaraq müxtəlif formalarda icra edilir: tapşırılmış əsəri oxuyub qısaca şərhini vermək, filmə baxıb məzmununu yazmaq; hər hansı sənədi şərh etmək və s. Referatda iki hissə üzvü surətdə əlaqələnməlidir: • ədəbiyyat mənbələrinin ümumiləşdirilməsi; • praktika müddətində toplanmış pedaqoji faktların sistemləşdirilməsi. Referatm mahiyyətini öyrənilən mənbənin əsas
məzmununun şərhi və tənqidi təhlili təşkil edir. Referat o zaman uğurlu hesab olunur ki, tələbə istifadə etdiyi ədəbiyyata və materiallara tənqidi surətdə yanaşır, öz fikrini və tənqidi mülahizələrini bildirir. İşin bu cür təşkili yeni biliklərin əldə edilməsinə, pedaqoji təfəkkürün inkişafına, pedaqoji fakt və hadisələrə müəllimlik mövqeyindən yanaşma bacanğının formalaşmasına, pedaqoji əlaqə və asılılıqları gönnək bacarığının yaranmasına şərait yaradır. Referat mövzusu seçilərkən, tələbənin arzu və istəkləri nəzərə alınmalıdır. Referatm yazılmasına hazırlıq seminarlar məşğələlərində başlanmalıdır. İlk mərhələ
referat mövzusunun müəyyənləşdirilməsi ilə bağlıdır. Sonra materialın toplanması, öyrənilməsi və sistemə salınması mərhələsi başlayır. Bu mərhələdə tələbə müəllimə işin gedişi barədə məlumat verir. Referat tamamlandıqdan sonra, onun qrupda müzakirəsi keçirilir. Referatm əsas məzmunu haqqında tələbə elmi dəməyin məşğələsində, seminarda, habelə konfransda məlumat verə bilər. Referat 15 (əlyazması ilə), yaxud 10 (çap) səhifədən çox olmamalıdır. Referat giriş (mövzunun aktuallığı əsaslandırılır, 2(50
məqsəd və vəzifələr müəyyənləşdirilir, mənbələrin qısa təhlili verilir); əsas hissə (psixoloji-pedaqoji ədəbiyyatın, dövrü mətbuatın öyrənilməsi, təhljlj-və. habelə məktəbin, müəllimin təcrübəsinin ümumiləşdirilməsi əsasında konkret vəzifələrin həlli veri lir) və nəticədən (müxtəsər surətdə əsaslandırılmış nəticələr) ibarət olmalıdır. Titul vərəqi, plan, giriş, əsas hissə, nəticələr. istifadə olunmuş ədəbiyyat siyahısı referatm strukturunu təşkil edir.
aparıcı ideyalarını tezis, yaxud metodik göstərişlər, cədvəl, sxem, diaqram, məruzə və s. şəklində 2-3 səhifə həcmində hazırlanmasıdır. Referat və yaradıcı tapşırıqlar tələbənin kurs işi yazmağa hazırlığını şərtləndirir. 8.6.2. Kurs işləri Ali təhsil sistemində ümumi və ixtisas fənlərinin öyrənilməsi kurs itilərinin yazılması ilə başa çatır. Kurs işi təlim tapşırığı kimi nəzərdə tutulur və müəllimin tədris yükünə daxil edilir. Buna görə də tələbəyə kurs işinin hazırlanması ilə bağlı məsləhətlər verilməlidir. Kurs işləri, bir qayda olaraq, ümumi və ya ixtisas fənlərinə həsr edildiyindən mütəxəssis hazırlığında böyük əhəmiyyətə malikdir. Təlimin bu fonnasının əsas məqsədi tələbələrin öz nəzəri biliklərindən praktik vəzifələrin həllində istifadə bacarığını aşkarlainaq, gələcək mütəxəssisin peşəyə hazırlıq səviyyəsini yoxlamaq və qiymətləndinnəkdir. Kurs işi tələbənin bu və ya digər elmi-nəzəri məsələni nə dərəcədə qavramasını, praktik əhəmiyyətini dərk etməsini, yaradıcılıq göstərməsini, faktları seçmək, təhlil etmək və ümumiləşdirmə aparmaq bacarıqlarını aşkar etməyə imkan verir. Kurs işini icra edən hər bir tələbə aşağıdakıları bilməlidir: • mövzunu elmi cəhətdən şərh etməyi bacarmaq, müxtəlif
261
• toplanmış faktik materialı təhlil etmək və otum elmi, praktik əhəmiyyətini müəyyənləşdirmək; • eksperiment qoymaq; • kur.s işinin texniki tərtibatı qaydalarına riayət etmək. Kurs işi təlimin referata nisbətən daha mürəkkəb fonnasıdır və tələbədən daha artıq müstəqillik, idraki fəallıq tələb edir. Referat elmi rəhbər tərəfindən qəbul edilərək şifahi şəkildə qiymətləndirildiyi halda, kurs işi rəhbərin iştirakı ilə xüsusi komissiya tərəfindən qəbul edilir. Tələbə komissiya üzvləri qarşısında kurs işinin məzmununu qısa şəkildə şərh edir, komissiya üzvlərinin və tələbələrin suallarına cavab verir. Komissiya tələbənin yazdığı kurs işini yazılı formada qiymətləndirir. Kurs işinin yazılması və müdafiə olunması tələbədə müstəqilliyin, təşəbbüskarlığın, yaradıcılığın, elmİ axtarış qabiliyyətinin inkişafına təkan verir. Tələbənin kurs işinin müdafiəsinə hazırlaşması özü də müstəqil iş hesab olunur. Kurs işini müdafiə edən tələbə fikrini yığcam, aydın, məntiqi şəkildə ifadə edə bilmək üçün öz nitqi üzərində çalışmalı olur. 8.6.3. Buraxılış işləri Ali məktəbdə təlimin mühüm təşkili formalarından biri də buraxılış işləridir. Mütəxəssis hazırlığının tamamlayıcı mərhələsində icra olunan buraxılış işinin qarşısında duran vəzifələr aşağıdakılardır: • təltsil illərində ixtisas üzrə qazanılmış nəzəri və praktik bilikləri sistem ləşdirmək; • nəzəri bilikləri konkret sahəyə tətbiq etmək; • tədqiqatçılıq qabiliyyətini, müstəqil işləmək bacarığını
• mütəxəssis hazırlığının .səviyyəsini müəyyənlə.'idirmək. Buraxılış işləri üçün baza rolunu, problem üzrə müvafiq ədəbiyyatın öyrənilməsi və elmi təhlili, müəllim və şagirdlərin fəaliyyətinin müşahidə edilməsi, qabaqcıl pedaqoji təcrübənin öyrənilməsi, eksperimentin qoyulması, aparılmış tədqiqatın nəticələri oynayır. 262
Buraxılış işinin yazılması bir neçə mərhələdən ibarətdir: • mövzunun seçilməsi; • problemlə bağlı ədəbiyyatın öyrənilməsi; • i^in oriyentir planının tərtibi; • tədqiqatın metodlarının müəyyənləşdirilməsi; • materialın toplanması; • alınmış nəticələrin təhlil edilməsi və ümumiləşdiril
• buraxılış işinin tərtibatı; • buraxılış işinin müdafiə edilməsi. Buraxılış işinin icrası zamanı aşağıdakı tələblər nəzərə alınmalıdır:
• buraxılış işi üçün seçilmiş mövzu aktual olmalıdır; • mövzu üzrə psixoloji-pedaqoji ədəbiyyat öyrənilməli, qısa icmalı və tənqidi təhlili verilməlidir; • buraxılış işi elmi-tədqiqat xarakteri daşımalıdır; • kompleks tədqiqat metodlarından istifadə olunmalıdır; • buraxılış işi mövzusunun nəzəri mə.sələləri əsas bölmələrdə əhatə edilməlidir. •
pedaqoji təcrübə öyrənilməli və ümıııniləşdirilməlidir. • öyrənilən məsələlərə münasibət bildirilməlidir. • buraxılış işində mövzunun ardıcıl şərhi verilməli,
• nəticələr aydın, əlaqəli, ardıcıl, dəqiq və əsaslandırılmış olmalıdır. Buraxılış işinin yazılması ilə əlaqədar olaraq, tələbə məktəb müəlliminin, sinif rəhbərinin, tərbiyə işləri üzrə təşkilatçının, yaxud, məktəbin pedaqoji kollektivinin iş təcrübəsini öyrənərək ümumiləşdirir və pedaqoji prosesi daha da təkmilləşdirmək məqsədilə tövsiyələr hazırlayır. Ümumiləşdirmə zamanı tələbə aşağıdakı komponentləri əsas götünnəlidir: • Tədqiqatın ə.sas təlim-tərbiyə vəzifələri. • Pedaqoji təcrübənin məqsədəmüvqfiqliyi. 263
• Müəllim və .şagirdlərin, habelə pedaqoji pro.se.sin digər i^tirakçdannm fəaliyyəti. ® • Şagirdlərin təhsil-tərhiyəsi idində qazanılan konkret
• Buraxıb^ mövzusunun yeniliyi. • Tədqiqat prosesində məktəb şəraitinin nəzərə alınması. • Əldə edilmiş müsbət nəticələrin tətbiqi imkanları, yolları və va.sitələri. Buraxılış işi yazılarkən tələbələr mövzu ilə bağlı qabaqcıl pedaqoji təcrübənin öyrənilməsinə xüsusi diqqət yetirməlidirlər. Pedaqoji təcrübənin öyrənilməsi zamanı müşahidə, müsahibə, intervü, anket, pedaqoji situasiyaların təhlili, statistik və digər metodlardan vəhdət halında istifadə olunmalıdır. Pedaqoji təcrübənin öyrənilinəsi zamanı hər bir tələbə aşağıda qeyd olunan ardıcıllığa əməl etməlidir: • təcrübəsi öyrəniləcək pedaqoji kollektivin, müəllimin,
• pedaqoji təcrübənin öyrənilməsi nıeyarlarının aydınlaşdırılması: • m iixtəlif informasiyaların toplanması; • toplanmış materialların və faktların işlənməsi: • təcrübədə tətbiq ediləcək ümumi ideyaların dəqiqləşdirilməsi; • pedaqoji təcrübənin öyrənilmə.si ə.sa.sında toplanmış materialın təhlili və elmi tədqiqatın bu və ya digər formasına (referat, kurs, buraxılış işləri vəs.) verilən tələblərə uyğun yazılması. Buraxılış işlərinin yazılması və müvəffəqiyyətlə müdafiə edilməsində müvafiq kafedraların rolu çox böyükdür. Kafedralar buraxılış işlərinin mövzularını müəyyənləşdirməli, onları hər il təzələməli, kafedrada müzakirə etməli və fakültə elmi şurasının təsdiqinə vemıəlidir. Mövzular müəyyənləşdirilərkən, elmin müasir və perspektiv inkişafı, təhsil qarşısında duran real vəzifələr nəzərə alınmalı, tələbələr yüksək hazırlıqlı və ixtisaslı elmi rəhbərlərlə təmin edilməlidir. Elmi rəhbər nəzəri və praktik hazırlığı, pedaqoji təcrübəsi, elmi fəaliyyətinin genişliyi, erudisiyası ilə seçilməlidir. 264
Buraxılış işi vcrorkən. talubənin ar/ıısu nəzarə almmalı. bu zaman bacarıqlı va hazırlıqlı talabalbrə üstünlük vcrilnıaliclir. Buraxılış işi tələbənin aşağı kurslarda yerinə yetirdiyi kurs işi. ladris-iədqiqat, elmi-tədqiqat işlərinin davamı olduqda daha samarəli nəticələr alınır. Tələbənin buraxılış işi kafedranın qərarına uyğun olaraq rektorun əmri ilə rəsmiləşdirilir. Bundan sonra tələbə elmi rəhbərin köməyi ilə buraxılış işinin planını tərtib edir, özünün fərdi planını hazırlayır. Müvafiq ədəbiyyatla, problemin tarixi ilə tanış olur, diplom işinin qarşısında duran məqsəd və vəzifələri, habelə fərziyyəni müəyyənləşdirir. Sonra tədqiqatın metodları seçilir. Eksperiment aparılır, alınmış nəticələr təhlil edilir, töv.siyələr hazırlanır.
Buraxılış işi bir qayda olaraq qaralama variantında yerinə Yüklə 6,79 Mb. Dostları ilə paylaş:
|