Filmlar V ommaviy madaniyat

isyonkorlik bilan inkor etadi: yuksak madaniyatni, ma'naviyatni, axloqni, yuksak orzu-maqsadlarni mensimaydi... Ular uchun ezgulikning o‘zi yo‘q. Jumladan, san'at - alohida iste'dodlar tomonidan yaratiladigan ma'naviy boylik, mo‘'jiza ekanligi kabi ijodning oliy mezonlari «pop-madaniyat» tarafdorlarining o‘ta darajada g‘ashini keltiradi. Ularcha, hamma san'atkor bo‘lishi mumkin. Hamma narsa san'at atalishi mumkin. «Pop-art» - ommaviy san'at shu xulosa manbaida vujudga kelgan. Chunonchi, «ommaviy madaniyat» namoyandalaridan biri Karl Manning fikricha, atrof-borliqda, maishiy hayotda mavjud barcha narsalar (masalan, konserva bankalari, siniq tish cho‘tkalari, mashina, vodoprovod kabilarning zanglagan bo‘laklari, turli suratlar, jurnal-gazeta qiyqimlari ham) hayot bag‘ridan alohida ajratilib, ularga muayyan tartib berilib, odamlar nazariga tutilsa, bu oddiy chiqindilar baayni arxeologik qazilmalar chog‘ida topilgan qadimgi yunonlar davriga xos osori atiqalarday o‘zgacha ahamiyat kasb etib, «san'at, madaniyat namunalari» qatoridan o‘rin olar emish. «Pop-art»chilarning dasturiy qarashi shundayki, ular insonni emas, aksincha, narsalar va buyumlarni e'zozlashadi; ma'naviy dunyoni emas, maishiy-iste'molchilik his-tuyg‘ularini qadrlaydilar va ularni keng ommalashtirishga intiladilar. Ularning ma'naviy pozitsiyasi - ma'naviyatni o‘ldirish va «narsalarga qullik»ni rag‘batlantirishdir. Amerikaning taniqli adibi R. Bredberi aytganidek, «ommaviy madaniyat» maktabidan o‘tgan avlod uchun hayotning ma'nosi - avtomobil, televizor, muzlatkichga ega bo‘lish. Agar televizor ikkita bo‘lsa, ularga shuncha yaxshi. * * * «Ommaviy madaniyat»da «Pop (ommaviy)-muzika» alohida o‘rin tutadi. «Pop-muzika»ni «Yangi rok» belgilaydi. «Yangi rok», ta'bir joiz bo‘lsa, kuchaytirilgan ritmik tuzilmali musiqadir. Ya'ni jazavali ritm, zarb, shovqin ushbu musiqaning qiyofasidir. Bu musiqa tinglashga, qalbdan huzurlanishga emas, balki vujud harakatiga, talvasali raqsga yo‘naltirilgan. «Ommaviy madaniyat»dagi texnik-ijro vositalari musiqa imkoniyatlarini nihoyatda toraytirmoqda, polifonizm - musiqiy sadolar boyligi va rang-barangligini yo‘qqa chiqarmoqda. Umuman aytganda, «pop-muzika» ijrochiligi ko‘ngil­ochar musiqa niqobi ostida ommaviy vasvasali, shaytoniy talvasali, badaxloq raqs­lar, ko‘pincha oxiri janjal, ur-yiqit, vahshiyliklarga borib yetadigan agressiv diskoteka shoularini uyushtirish bilan ajralib turadi. 1970 yilda Kaliforniyaning Altamonte shahrida bo‘lgan musiqa ­festivalida o‘zini «pop-muzika» qiroli hisoblaydigan «Rolling Stounz» («Aylanayotgan tosh») guruhi kontserti ana shunday ur-yiqitlar bilan tugab, politsiya bu mojaro oqibatlari bilan uzoq muddat shug‘ullanishiga to‘g‘ri kelgan edi. «Pop-muzika» namoyandalari o‘z «ommaviy»liklarini ta'kidlash uchun sahnadagi xatti-harakatlari va kiyim-liboslari namoyishida ham - odob-axloq, jamiyatga ehtirom tuyg‘ularini rad etib - asosan ko‘cha, olomonchilik qonun-qoidalariga amal qiladilar. Va o‘zlarining kulguli darajada ajralib turadigan shunday raftorlaridan faxrlanadilar. Afsuslanarli tomoni shundaki, bunday holatlarni «pop-muzika»chilar san'atdagi demokratizmning, xalqchillikning tantanasi, deb bilishadi. Aslida, ularning sahnada o‘zlarini bezorilarday tutishi san'atni va san'atkorlikni yerga uradi. Bu esa hayron qolarli emas: chunki asl san'atni yerga urish - «Ommaviy madaniyat»ning dasturiy, ya'ni o‘z oldiga maqsad qilib qo‘ygan vazifalaridan biridir. «Pop-muzika» namoyandalari ijro etadigan qo‘shiq matnlari esa, avvalo, she'riyatning oddiy talablariga javob bermaydi yoki ular ko‘proq ko‘chada mavjud behayo, jargon iboralarga - qadriyatlarni, insoniy ezguliklarni kinoya, mazax qiladigan so‘zlarga asoslangan. Xullas, erkinlik, demokratiya «namunalari» deb tavsiya etilayotgan «pop-muzika» matnlari bilan haqiqiy she'riyat hamda asl xalqchil did, sog‘lom ruhiyat, ma'naviyat o‘rtasida yer bilan osmoncha farq bor. * * * 1964 yilda AQShda T.Sazern va M.Xoffenberg degan ikki muallif hamkorlikda yozishgan «Kendi» («Asal qiz») nomli romanini ­nashrdan chiqarishdi. Keyinchalik bu kitob qayta va qayta, katta miqdorlarda amerikalik kitobxonlarga taqdim etildi. Ushbu roman asosida yaratilgan kinofilm kinotomosha bozorida keng tarqaldi. «Kendi» qahramoni, «Asal qiz» deb ta'riflangan juvon duch kelgan odam bilan to‘shakda aysh-ishrat qilishdan charchamaydi. Uning ishqibozlari - turli diniy va siyosiy qarashli shaxs­lardir. «Kendi» romani Amerika adabiyotida shakllangan va keng tarqalgan romantik tabiatli, shirin va go‘zal o‘y-xayollarga beriluvchan qizlar timsolini keskin hajv qiladi, ularning ustidan kuladi. Badiiy mahorat talablaridan ancha pastda turadigan, ammo «ko‘ngilochar»lik mavzui muxlislarini oshufta etgan bu kitobga AQSh adabiyotshunoslari: «Madaniy tanazzulda oldinga qarab qo‘yilgan ulkan qadam», deya kinoya bilan baho berishdi. Xuddi shu kitob bilan ayni bir vaqtda AQShda Jon Rechi ismli yozuvchining «Tungi shahar» nomli romani chop etildi. Kitob sahifalarida shahardagi tun - jinoyatlar bazmiga aylanadi, inson shaxsi va uning qadri esa mis chaqaga arzimaydi. Bu roman «tubanlik va qabohat - inson tabiatini belgilovchi haqiqatdir», degan g‘oyani tasdiqlash uchun bitilgan. Biz nega bu ikki romanni esladik? Aynan, ana shu kitoblar va ular asosida yaratilgan filmlar - g‘arb­dagi «ommaviy madaniyat»ning adabiyotdagi, televidenie va kinodagi yo‘lini belgilab berdi. Intim munosabatlar, shahvatpa­rastlik, zo‘ravonlik, xudbinlik, «Kim kuchli bo‘lsa - o‘sha haq» degan changalzorlar qonunini poetiklashtirish AQSh va Yevropa «ommaviy madaniyat»ida mana shunday asarlar ta'sirida keng ommalashdi. Agar ayrim G‘arb davlatlarida erkak bilan erkak, ayol bilan ayol o‘rtasidagi nikoh - hayratlanarli hodisa bo‘lmay qolayotganligi nazar tutilsa, «ommaviy madaniyat» targ‘ib etayotgan ma'naviy tubanliklar, behayoliklar, qabohatlar naqadar chuqurlashib ketganligini tasavvur etish qiyin emas. Shu o‘rinda zarur bir izoh: «pop (ommaviy) madaniyat»ning namoyandalari va targ‘ibotchilari «pop-adabiyot»ni unchalik tan olishmaydi. Ularning fikricha «adabiyot - bu so‘z san'ati» degani. «Pop (ommaviy) madaniyat» esa san'atga, jumladan, «so‘z san'ati»ga qarshi. Aniqrog‘i, «san'atsiz so‘z», ya'ni yovvoyi, dag‘al, tarbiya, axloqni xush ko‘rmaydigan «ko‘cha so‘zlari»ga moyil. Biroq, ular xohlaydimi-yo‘qmi, aynan G‘arb olamida bemaza qovunning urug‘iday ko‘payib, tomir otayotgan «ommaviy madaniyat» ta'sirida «Pop (ommaviy) adabiyot» ham tug‘ilyapti. Va bu «adabiyot» «ommaviy madaniyat»ning tuban g‘oyalari targ‘ibotiga xizmat qilmoqda. * * * «Ommaviy madaniyat» ko‘pdan-ko‘p shakllarda o‘zini namoyon etadi. Kitch (zarracha badiiy-estetik qimmatga ega bo‘lmagan narsa va buyumlarga yuksak andoza tusini berish), komiks (tagiga qisqa matn yoki luqmalar bitilgan behayo matbaa - rasm mahsulotlari), starizm (sub'ektiv ehtiroslarga berilgan holda, estrada artistlari, aktyorlar, sportchilar, telediktorlarni ilohiylashtirish), xeppining (avvaldan rejalashtirilmagan, nogahonda uyushtiriladigan «keskin» tomoshalar, masalan, royal, pianino yoki avtomobillarni urib abjag‘ini chiqarish yoxud o‘t qo‘yish orqali vahshiyona, ommaviy «ko‘ngil ochish»lar uyushtirish) «ommaviy madaniyat»ning ayrim ko‘rinishlaridir. * * * Yuqorida biz G‘arbda «ommaviy madaniyat»ning tarixi, tug‘ilish manbalari to‘g‘risida so‘zladik. Hozir-chi? Hozirga kelib esa bu tamoyillar yanada g‘ovlab, tomir otyapti. Masalan, «pop-muzika»ga xos o‘sha ritmik «bit» (zarb), qo‘shiq niqobidagi alahsirash, valdirashga yaqin didsiz «repp»lar ta'siri dunyo miqyosida tar­qalib, milliy mumtoz va xalq musiqa san'atidan odamzotni uzoqlashtirmoqda. G‘arb davlatlarining ayrimlarida «ommaviy madaniyat» tarqatayotgan «pornografiya» (sharmsizlik, hayosizlik) hamda sadizm (zo‘ravonlik) targ‘iboti yo‘lidagi g‘ovlar, qarangki, sud qarorlari asosida, birin-ketin olib tashlanayapti. Hatto AQSh maktablarida «Yangi rok» musiqalari o‘quv dasturlariga kiritilgan... «Ommaviy madaniyat» maktabining «natijalari» esa yaqqol ko‘rinib turibdi. Masalan, AQShning ayrim maktablarida sodir etilayotgan portlashlar, bolalarning savdoyi, vas-vos kimsalar qo‘lida qurbon bo‘layotgani, yoshlar fe'lida kuchayib bora­yotgan agressivlik jahon ommaviy-axborot vositalari orqali hammaga ma'lum. «Ekkaningni o‘rasan» deb shunga aytsalar kerak-da. Afsuski, yer yuzidagi axborot almashinuvi mislsiz tezlashgan hozirgi globalizm sharoitida, G‘arb­dagi «markazlar» bundan foydalanib, boshqa davlatlar va xalq­lar o‘rtasida G‘arb hayoti «jozibalari»ni, jumladan, «ommaviy madaniyat» ta'sirini «erkinlik shabadalari» tarzida imkon qadar keng yoyishga yeng shimarib harakat qilmoqdalar. AQShning taniqli siyosatshunosi Zbignev Bjezinskiy shunday yozadi: «...Madaniyat sohasida Amerika jahon yoshlari orasida alohida jozibadorligi bilan ajralib turadi. Bu esa AQShga jahonning hech bir davlatiga nasib qilmagan siyosiy ta'sirni ta'minlaydi. Ayniqsa, Amerikaning televizion dasturlari va filmlari jahon bozorining to‘rtdan uch qismini egallaydi. Uning ommabop musiqasi, amerikaliklarning qiziqishlari, ovqatlanishlaridagi odatlari va hatto, kiyinishlariga butun dunyoda taqlid qiladilar». AQSh siyosati va mafkurasi namoyandalari o‘z mamlakatlari manfaati, siyosati va turmush tarzini faqat kitoblar, publitsistik chiqishlar orqali targ‘ib etish bilan cheklanib qolayotganlari yo‘q. Dunyo xalq­larini «g‘arblashtirish»­-ga urinishlar quroli sifatida, masalan, «ommaviy madaniyat» vositalaridan, turli-tuman axborot tarqatish (reklama, matbuot, kino, televidenie kabi) yo‘llaridan zo‘r berib foydalanilmoqda. * * * Albatta, xalqimiz, jumladan, yosh avlod g‘arb fan-texnikasi, madaniyati, adabiyotu san'atining ilg‘or jihatlarini inkor etmaydi. Biroq g‘arb­dagi taraqqiyparvar ziyolilarning o‘zi «g‘arbning muammosi» sifatida baholayotgan «ommaviy madaniyat»ning ma'naviy-axloqiy tubanliklarini yoshlarimiz qancha tez anglasa, shuncha yaxshi. To‘g‘ri, biz demokratiya davrida yashayapmiz. Jamiyatimizda qiziqish va mayllarga hurmat bilan qaraladi. Ammo xatarli qiziqish va mayllardan davlat va jamiyat o‘zini himoya qilishi lozim. Buning uchun esa, eng avvalo, reklama va ommaviy axborot vositalari to‘g‘risidagi davlatimiz qonunlarining talablari qat'iy bajarilishi kerak. Ya'ni «reklama»chilar va jurnalistlar davlatimiz, jamiyatimiz xavfsizligiga (jumladan, xalqni, yoshlarni ma'naviy aynitishga olib keladigan holatlarga) yo‘l qo‘ymasliklari kerak. Afsuski, bunday holatlar yuz berayapti. Qolaversa, dunyoqarash tarbiyasi imkoniyatlarini rivojlantirishimiz lozim. Masalan, «Ogohlik» iborasining ma'nolarini bugungi zamon sharoitidan kelib chiqib, ancha keng miqyosda tushunishimizga to‘g‘ri keladi. Ya'ni bugungi ogohlik xal­qimiz, ayniqsa, yoshlar dilini, ruhiyatini, aql-idroki va umuman ma'naviyatini diniy-aqidaparastlik, jaholatparastliklar xataridan tash­qari, ayni paytda, jahonda yuz berayotgan siyosiy, mafkuraviy, ijtimoiy, iqtisodiy, ma'naviy va estetik manfaatlar yo‘nalishidagi oshkora va xufya kurashlarning keng miqyosdagi xatarli jihatlaridan, jumladan, «ommaviy madaniyat»ning yemiruvchi ta'siridan muhofaza qilishni ham o‘z ichiga oladi. Iloji bo‘lsa, mamlakatimiz ta'lim tizimining - maktablardan tortib to oliy ta'lim muassasalarigacha bo‘lgan barcha bosqichlari o‘quv dasturlariga ana shunday keng, yuksak malakali, ilg‘or zamonaviy, ma'no-mazmunli, maxsus «Ogohlik» darslarini kiritish maqsadga muvofiqdir. Bu o‘ylab ko‘riladigan muhim va jiddiy masaladir.

Ma‟lumki, madaniyat ma‟naviyatning mavjudlik shakllaridan biri. U ma‟naviyatning predmetlashgan, moddiylashgan, voqelashgan ko„rinishidir. Masalan, har qanday badiiy, texnik g„oya san‟at asarida yoki texnik qurilmada o„zining moddiy predmetlashgan aksini topadi. Muayyan axloqiy, siyosiy va huquqiy g„oyalar ham tegishli meyorlarda, jamiyat a‟zolarining munosabatlarida, xulq-atvori va faoliyatida yuzaga chiqadi.
Ma‟naviyat madaniyatning mohiyatli mazmunidir, madaniyat esa ma‟naviyatning voqeligidir. Ushbu mushtaraklik nafaqat ma‟naviyat va yuksak madaniyatga, shuningdek ma‟naviyat va ommaviy madaniyatga ham xos. Zero, ommaviy madaniyat zamonaviy jamiyatning barcha asosiy va xarakterli xususiyatlarini, shu jumladan ziddiyatlarini aks ettiribgina qolmay, ko„p hollarda ularning ijtimoiy-madaniy poydevori va shart-sharoitini tashkil etadi. Hozirgi amon jamiyatining yutuqlari-yu ma‟naviy inqirozi, tabiiyki, turli sabablarga borib taqaladi. Ular orasida siyosiy, iqtisodiy, ijtimoiy, ilmiy-texnikaviy, diniy-e‟tiqodiy va rang-barang boshqa mafkuraviy-ijtimoiy sabablar bor. Lekin ularning hammasi inson ongi orqali o„tib, uning amaliy xatti-harakatida muayyan tarzda o„zini namoyon etadi. Boshqacha aytganda, madaniyat hodisasiga aylanadi. Shu sababdan biz madaniyatni aniq shakllarga ajratamiz: axloqiy madaniyat, badiiy madaniyat, huquqiy madaniyat, lisoniy madaniyat, iqtisodiy madaniyat, maishiy madaniyat, texnologik madaniyat va h.k. va h.k. Uning turli darajalari, shakllari ma‟naviyatni turlicha aks ettiradi va unga turlicha ta‟sir ko„rsatadi.
Madaniyat o„zining rang-barangliklar birligi va mushtarakligida tag„in ikkiga bo„linadi: elitar (yuksak) madaniyat va ommaviy (tuban) madaniyat. Binobarin, ma‟naviyat va madaniyat dialektikasi hamda ta‟lim-tarbiya masalalari tadqiq etilayotganda ushbu holat nazardan qochmasligi lozim.
O„zbekistonning mustaqil taraqqiyoti va jahon hamjamiyatiga integratsiyalashuvining yildan-yil kuchayishi ko„plab yangi iqtisodiy, siyosiy, ijtimoiy va madaniy aloqalarni, shular bilan birga yangi muammolarni vujudga keltirdi. Globallashuv sur‟atlari ortayotgan, xalqaro raqobat kuchayayotgan, axborot texnologiyalari jadal rivojlanayotgan, G„arb ommaviy madaniyati tez tarqalayotgan hozirgi sharoitda ona tilimizni, milliy mentalitetimizni, ma‟naviy xususiyatlarimizni, madaniyatimizni asrab avaylash, mustahkamlash va rivojlantirish masalasi dolzarblik kasb etmoqda. G„arbning o„zida ommaviy madaniyatga nisbatan ijobiy baholashdan tortib mutlaq qoralashgacha bo„lgan
turlicha qarashlar qaror topgan. Oraliqda hali yana qanchadan-qancha yondashuvlarga duch kelish mumkin.
O„zbekiston Prezidenti Islom Karimov adolatli ta‟kidlaganidek: “Ommaviy madaniyat” degan niqob ostida axloqiy buzuqlik va zo„ravonlik, idividualizm, egotsentrizm g„oyalarini tarqatish, kerak bo„lsa, shuning hisobidan boylik orttirish, boshqa xalqlarning necha ming yillik an‟ana va qadriyatlari, turmush tarzining ma‟naviy negizlariga bepisandlik, ularni qo„porishga qaratilgan xatarli tahdidlar odamni tashvishga solmay qo„ymaydi”. Ushbu iqtibos tarbiya muammosining g„oyat dolzarbligidan, “ommaviy madaniyat” va uni niqob qilib olgan g„oyaviy buzg„unchi “madaniy” mahsulotlar mavjudligidan, ularni “ommaviy madaniyat” bilan chalkashtirmaslik zarurligidan dalolat beradi. Davr bilan hamqadam bo„lishni istagan xalqlarga, mamlakatlarga zamonaviy taraqqiyot tanlash uchun ko„p imkoniyat qoldirmaydi: eng so„nggi ilmiy-texnika yutuqlarini ishlab chiqarishga joriy qilish, urbanizatsiya, ommaviy kommunikatsiya vositalarini (OKV) va axborot texnologiyalarini (IT) rivojlantirish, jahon hamjamiyatiga integratsiya bo„lish. Bular esa har bir xalq, mamlakat hayotiga o„ziga xos unifikatsiya qiluvchi, ya‟ni birxillashtiruvchi, bir qolipga tushiruvchi ta‟sir ko„rsatadi. G„arb mamlakatlari ijtimoiy-madaniy hayotiga, umuman ma‟naviy dunyosiga qarab, ertaga bizni ham nimalar kutayotganini ma‟lum darajada bashorat qilish mumkin. Yaponiya, Janubiy Koreya, Gongkong va boshqa qator davlatlar misoli buni tasdiqlaydi. Ularga g„arbcha turmush tarzi, g„arbcha qarashlar, g„arb yuksak madaniyati va qadriyatlari qatorida ommaviy madaniyati, sayoz qadriyatlari, ba‟zi hollarda soxta qadriyatlari o„ta ziddiyatli ta‟sir ko„rsatmoqda. Bu ushbu mamlakatlar aholisi katta avlodida, o„z xalqi milliy madaniyatiga befarq bo„lmagan ijodkor ziyolilarda bezovtalik uyg„otmoqda.
O„zbekistonning jahon hamjamiyati bilan aloqalari kuchayayotgani va raqamli texnologiyalarning xalqimiz turmushiga chuqur kirib borayotgani hayotimizda ommaviy madaniyatning mavqei va nisbatining ham ortib borishiga olib keladi. Uning salbiy jihatlarini minimallashtirish, qulayliklari va ba‟zi bir ijobiy jihatlaridan unumli foydalanish yo„llarini hozirdanoq izlashimiz kerak. Qadim zamonlardayoq, temir qurollarga o„tilgach, odamlarning turmush tarzi, farovonligi, o„z ma‟naviy va moddiy ehtiyojlarini qondirish imkoniyatlari o„rtasida farq kuchayib, ijtimoiy tabaqalashuv yuz berdi. Bu jarayonda tabaqa ularning o„ziga xos madaniyatlari vujudga keldi. Ijtimoiy notenglik jamiyat a‟zolarining bir qismi qo„lida moddiy boyliklar to„planishiga olib keldi. Moddiy jihatdan yaxshi ta‟minlangan oilalar bolalarini jismoniy mehnatdan ozod qilib, ularni o„qitish, yaxshi tarbiya berish, ilm-fan, adabiyot va nafis san‟at asarlaridan bahramand etish, aqliy mehnat yoki boshqaruv ishlari bilan shug„ullantirish imkoniga ega bo„ldilar. Ularning didi, ma‟naviy-madaniy ehtiyojlari kambag„al, zo„rg„a kunini o„tkazadigan oilalarda o„sgan savodsiz bolalarnikidan farq qildi. Ular jamiyatning elitasini (xos kishilarini, xavosni) tashkil etdi. Elitaning ma‟naviy-madaniy ehtiyojlarini qondirish uchun elitar madaniyat vujudga keldi. Bunda birinchi galda aqliy mehnatning jismoniy mehnatdan ajralib chiqishi mulkiy tabaqalanish bilan birga katta rol o„ynadi. Asta-sekin xos va avom madaniyatlari orasidagi farq kuchayib o„rta asrlarda Sharqda, keyinchalik G„arbda olimlar,
mutafakkirlar madaniyatni ikkiga – elita (xos) va omma (avom) madaniyatlariga bo„la boshladilar.
G„arb mumtoz falsafasida (I.Kant, F.SHelling, I.Fixte, Gegel va ulardan ham avval I.Gerder) biz aynan shunday yondashuvni kuzatamiz. Ammo tushunchalarga mumtoz faylasuflar tomonidan batafsil ta‟rif berilmagan, ular ilmiy tahlil etilmagan. Xos – elitar madaniyat jamiyat kiborlari, o„qimishli ziyolilar didi, ta‟bi, ma‟naviy qiziqish va ehtiyojlariga mo„ljallangan yuksak professional adabiyot va san‟at namunalari, oliy tabaqalarning ijtimoiy xulq-atvori va muomala-muloqoti bilan bog„langan. Omma madaniyati esa oddiy xalqning ehtiyojlarini qondiruvchi ma‟naviy mahsulot hisoblangan. Folklor, xalq amaliy-bezak san‟ati, urf-odat va an‟analar ham omma madaniyatiga kiritilgan. Boshqacha aytganda, ommaviy madaniyat va xalq madaniyati bir hodisa deb tushunilgan, ular bir biridan ajratilmagan va qarama-qarshi qo„yilmagan. Ushbu madaniyatga jo„n hodisa deb birmuncha bepisand qarashlar uchrasa-da, aslida umumiy munosabat unchalar salbiy bo„lmagan. Xalq og„zaki ijodiga esa ko„p hollarda, ayniqsa mumtoz adabiyotda ijobiy munosabatni kuzatamiz. Masalan, buyuk rus shoiri A.S.Pushkin folklorni juda sevgan. U xalq og„zaki ijodining bir necha namunalarini qayta ishlab, original asarlar yaratgan.
Lekin XIX asrda Yevropada ijtimoiy-sinfiy qarama-qarshilik avj olib, inqiloblar yuz bera boshlagach, avom xalqda bunyodkorlikka nisbatan vayronkorlikka moyillik kuchliligi ayon bo„ldi. XVIII asr oxiri – XIX asr boshlarida ishchilarning ilk kurashi anarxistik ko„rinishlar kasb etib, ziyolilarni qo„rqitib qo„ygan edi. XIX asrda bu tuyg„u yanada kuchaydi. Masalan, 1830-48-yillarda Yevropada sodir bo„lgan inqiloblar H.Hayneni cho„chitib yuborgan. K.Marks “do„stim” deb murojaat etgan va kommunistik g„oyalardan durust xabardor bo„lgan buyuk ijodkor 1854 yilda bunday deb yozadi: “Yo„q, kommunizm g„alabasi tufayli ko„p asrlar davomida ajdodlarimizning olijanob mehnati evaziga qo„lga kiritilgan bugungi sivilizatsiya yutuqlari xavf ostida qolishini kuzatganda san‟atkor va olimlarda paydo bo„ladigan ichki qo„rquv meni ham mag„lub etmoqda”. Bir yil o„tib esa u yana-da keskinroq fikr bildiradi: “Men qo„rquv va dahshat ichra bu tund dahriylar hokimiyat tepasiga keladigan damlar haqida o„ylayman. Ular o„zining dag„al qo„llari bilan mening qalbimga juda yaqin bo„lgan Go„zallikning marmar haykallarini shafqatsiz yakson qilajaklar... nilufar gulzorlarni shudgorlab, kartoshka ekajaklar”.
H.Hayne o„z gumoni va qarashlarida yakka, yolg„iz emas edi. Butun XIX asr davomida postklassik falsafada “omma madaniyati”ga salbiy qarashlar kuchayib bordi. Shopenhauer va Nitsshe ijodi bunga yaqqol misol bo„la oladi.
Madaniyatni ikkiga – elitar (yuksak) va ommaviy (tuban) madaniyatga bo„lish an‟anasi bizning davrgacha saqlanib qoldi. Ammo ommaviy madaniyat tushunchasi mazmuni o„zgarib, konkretlashdi. Endi u quyi ijtimoiy qatlamlar madaniyatini emas, ko„proq ommaviy ravishda industrial (sanoat) usullarda ishlab chiqiladigan va ommaviy axborot vositalari yordamida tarqatiladigan, zamonaviy texnologiyalar va qulayliklar sharoitida vujudga kelgan madaniyatni anglata boshladi.
Birinchidan, madaniy mahsulotlar sanoat usulda iste‟mol tovari sifatida ishlab chiqarila boshladi. Ular takrorlanmas individuallikka, originallikka ega emas edi. Ikkinchidan, ushbu mahsulotlar iste‟molchi yashayotgan asl – hayotiy voqelikni emas, balki xayoliy va baxtli gipervoqelikni yaratdi. Bu bilan u iste‟molchini ancha ovutadi, xayolan bo„lsa-da, bir dam o„zini baxtiyor sezishiga ko„maklashadi. Uchinchidan, aholi turli qatlamlarining didi va ehtiyojiga, shu jumladan biologik instinktlariga muvofiq behayolik va zo„ravonlikni namoyish etuvchi mahsulotlarni chiqarishni asta-sekin “qonuniylashtirib” oldi. Ekranda va komikslarda aks topgan superqahramonlar mehnat qilib jisman ezilgan, asablari charchagan, o„zini nohaq tahqirlangan va aldangan his etuvchi kishilar uchun taskin vazifasini o„tadi. U xayolan superqahramon bilan birga “dushmanlari”dan o„ch olar, junbushga kelgan hirsini qondirar, shu tariqa yig„ilib qolgan alamlari bir oz tarqagandek bo„lardi. Ushbu tendensiya bugungi kungacha davom etib, hattoki kuchayib bormoqda. Zamonaviy ommaviy madaniyat – iste‟mol mahsulotiga aylangan tovar. U jamiyatdan begonalashgan, o„z identligini, individualligini yo„qotgan, o„zi ham ma‟lum bir funksiyani bajaruvchi mexanizmga aylangan zamonaviy ommaviy insonning immanenti – ichki xossasi va ehtiyojidir. Individualligidan mahrum, aqli va jismoniy kuchi tovarga aylangan kishiga o„ziga o„xshagan individualligidan mahrum etilgan, ommaviy hisoblangan madaniy mahsulot kerak.
XX asrning 20-yillarida “ommaviy madaniyat” tushunchasi Yevropada dastlab to„liq salbiy mazmun kasb etdi deyish mumkin. Bunga industrial jamiyat rivojlanib, turli mamlakatlar o„rtasida ziddiyatlar kuchaygani, oqibatda Birinchi jahon urushiga olib kelgani, urushdan keyin esa mavjud ziddiyatlar saqlanib qolgani, boz ustiga, Rossiyada sotsialistik inqilob yuz berib, vayronkor “jahon revolyutsiyasi” g„oyalari dunyo bo„ylab tarqalgani, “Proletkult” va “Lef” kabi o„tmish madaniyatini yo„q qilishga chog„langan tashkilotlar vujudga kelgani sabab bo„ldi. Ular mumtoz gumanizm va ratsionalizm chuqur inqirozga uchraganidan, qadriyatlar tizimi ostin-ustun bo„lganidan dalolat edi. Olimlar, ijodkorlar, injener-texnik xodimlar, ziyolilar avom ongi va intilishlarida anarxizmga, buzg„unchilikka, vayron etishga moyillik ustunligini payqadi. “Proletkult” (proletar madaniyati) atamasining o„zi elitar madaniyatga qarshi turadigan yangi, o„ta tajovuzkor sinfiy ommaviy madaniyatni anglatar edi. U hatto xalq (dehqonlar) madaniyatini inkor etardi. Shu o„rinda Lef (leviy front – so„l front) a‟zosi, o„zini futurist (kelajakchi) deb e‟lon qilgan adabiy oqim a‟zosi V.Mayakovskiy kabi ulug„ iste‟dod egalari ham Rafaellarni va Pushkinlarni kelajakka qarab suzayotgan inqilob kemasidan uloqtirib tashlashga chaqirib she‟r bitganini, buyuk rejissor V.Meyrxoldning akademik teatrlar mulkini (dekoratsiya va kostyumlarigacha) musodara qilib xalq teatrlariga bo„lib berishga chaqirib, hukumatga xatlar yozganini eslash kifoya.
Proletar ommaviy madaniyatida stixiyali vayronkorlik, o„zini yuksak madaniyatga qarshi qo„yish, yuksak madaniyatni xalq tashvishlaridan, ehtiyojlaridan uzilib qolganlikda, estetizmda ayblash azaldan mavjud bo„lgan va butun sotsialistik tuzum davomida saqlanib qolgan. “Saroy adabiyoti”, “diniy-klerikal adabiyot”, “san‟at san‟at uchun”, “salon adabiyoti” va shu kabi yorliqlarni sovet mafkurasi o„z talablariga mos kelmaydigan asarlarga yopishtirishi esa sovet ommaviy
madaniyatining soxta demokratizmini, murosasiz sinfiyligi va partiyaviyligini oziqlantirib turgan.
To„g„ri, madaniyat sohasidagi oktabr inqilobidan keyingi dastlabki yillarda stixiyali vayronkorlikning oldini olishga bolshevik rahbarlar urindi. V.I.Lenin VLKSMning III syezdida o„tmish madaniy merosini o„zlashtirmasdan haqiqiy kommunist bo„lish mumkin emas, “o„qish, o„qish va yana o„qish”, deya xitoblar qildi. Agar bolsheviklar hukumatida Lunacharskiy va Chicherin kabi yuksak madaniyatni qadrlaydigan kishilar bo„lmaganida, buning ustiga maorif xalq komissari Lunacharskiy bir vaqtning o„zida madaniyat va ilm-fan ishlarini boshqarmaganda, san‟at sohasidagi inqilobiy avangardistlarni bir qadar jilovlab turmaganda, vayronkorlik miqyoslari qanday bo„lishi mumkinligini tasavvur qilish qiyin.
O„sha davrda proletariat nazariyachilari yetakchilaridan hisoblangan N.Buxarinning “Leninizm va madaniy inqilob muammolari” ma‟ruzasida, bir qator nutqlari va asarlarida “elitar” va “ommaviy” madaniyat masalalari yuzasidan G„arb olimlari bilan murosasiz siyosiy bahslar olib borilgan. Lekin “ommaviy madaniyat” tushunchasi bugungi mazmunda emas, balki xalq madaniyatini o„z ichiga oladigan an‟anaviy mazmunda qo„llangan. Buxarin ham, tabiiyki, safdoshlarini vayronkorlikka undamagan. Aksincha, ozodlikka erishgan xalq eng ilg„or, haqiqiy gumanistik madaniyatni kelajakda yaratajagi to„g„risida ishonch bildirgan. U Leninning sotsialistik qurilish nazariyasida mamlakatni industrlashtirish va qishloq xo„jaligini kollektivlashtirish qatorida madaniy inqilobni amalga oshirish asosiy talablardan ekanligi haqida zavq-shavq bilan yozgan.
Ammo ko„pchilik yevropalik ziyolilarni Birinchi jahon urushi va Oktabr inqilobi oqibatlari tushkunlikka solib qo„ygan edi. Ular omma tashabbuslari va madaniyatining bunyodkorlik kuchiga, jamiyatni tubdan ijobiy mazmunda qayta qurish g„oyalariga ishonmay qo„ygan edilar.
Ommaviy madaniyatga industrial jamiyatdagi shahar turmush tarzi va iste‟molchilik psixologiyasi bilan bog„liq hodisa sifatida qarash asosan XX asrning 30-yillarida shakllandi. Mazkur qarashlarning tizimga keltirilishi va ommaviy madaniyatning alohida tadqiqot yo„nalishiga aylanishi “ommaviy jamiyat” nazariyasi ta‟sirida keyinchalik yuz berdi. Industrial jamiyat kapitalizm rivojlanishi jarayonida o„rta asrlar jamiyatiga xos tuzilmalar – ijtimoiy tabaqalanish va tabaqaviy imtiyozlarni, hunarmand-kosiblarning kasbiy guruhlari, korporativ tashkilotlari va shu kabilarni yakson etdi. Aristokratiya (zodagonlar, kiborlar) va ruhoniylar o„z imtiyozlarini, jamiyatning xos qatlami mavqeini yo„qotdi. Ular qonun oldida boshqalarga teng kishilarga aylandi. Aristokratiya daromadlarini tadbirkorlikdan topa boshladi. Tadbirkorlik qo„lidan kelmaydigan, jamiyatga moslasha olmaganlari tezda ota-bobolaridan qolgan merosni yeb bitirdi, yerlarini, mulkini sotishga majbur bo„ldi. Zamonga moslasha olganlari burjuazlashdi. Mehnatkash xalq o„rtasida ham jiddiy o„zgarishlar yuz berdi. Zavod va fabrikalarda endi bir biridan ajratilgan individlar ommasi mehnat qila boshladi. Shahar aholisi ilgargidek biror kasbga ixtisoslashgan mahallalarda emas, ko„p qavatli uylardan iborat ishchi kvartallarda istiqomat qilardi. Kasbiy jihatdan
birlashgan mahalla jamoalari bir biridan alohidalashgan individlar ommasi bilan almashdi.
Shunday qilib, ommaviy jamiyatning asosiy birlamchi belgilari – bu, birinchidan, sinfiy-tabaqaviy imtiyozlarning bekor qilinib, hammaning qonun oldida tengligi tamoyilining asta-sekin tatbiq etilishi, ikkinchidan, sanoat ishlab chiqarishning oilaviy va mahalla darajasidan o„sib chiqib, zavod va fabrikalarda to„planishi natijasida turli kasb-hunar egalarining aralashib yashay boshlashi, turmush tarzining birxillashuvi, uchinchidan kasbiy xususiyatlarni aks ettiruvchi professional etikalar ahamiyatining pasayib ketishi va asta-sekin yo„qolishidir.
Keyinchalik ommaviy jamiyatning yangi-yangi belgilari paydo bo„lib, rivojlana bordi. Demakratiya, demokratik saylovlar, mashhur kishilar hayotining oshkorlashuvi, OAVning to„rtinchi hokimiyatga aylanishi shular jumlasidandir. Bugun esa globallashuv va internet jamiyatni yanada ommalashtirib yubordi. Jamiyatning ommaviylashuvi, jamoaviylik tamoyilining individualizm tamoyili bilan almashishi boshlandi. Ushbu holat tanqidi E.Byork, J. de Mestr, L.T.A. Bonald asarlarida XIX asrning birinchi yarmidayoq o„z aksini topdi. Ularning asarlarida ommaviy jamiyat konsepsiyasining ilk namunalarini uchratamiz. Ommaviy jamiyat xuddi o„ziga o„xshagan bir xil andozali, bir xil qiyofali ommaviy madaniy mahsulotlarga, bir qolipli turmush tarziga ehtiyoj tug„dirdi. Ilgari har bir usta yasagan buyum takrorlanmas bo„lib, ustaning mahoratini, didini, dunyoqarashini o„zida aks ettirar edi. Endi esa fabrikada ishlab chiqilgan buyumlar bir biridan farq qilmas, ustaning hech qanday mahoratini yoki didini ifodalamas edi. Moddiy madaniyatda boshlangan ommaviylik ma‟naviy madaniyatga ham tezda kirib keldi. Fanda ommaviy madaniyat ommaviy jamiyatning ichki xususiy belgisidir (immanentidir), degan qarash qaror topdi. F.Nitsshe, O.Shpengler, Ortega-i-Gasset, T.Adorno, N.Berdyayev kabi faylasuflar o„z davri madaniyatini ommaviy jamiyat konsepsiyasi bilan bog„ladilar. Ularning xulosasi tushkun edi – yuksak madaniyat omma va olomon bilan to„qnashuvda vayron bo„ladi!
Ta‟kidlash joizki, kapitalizm rivojlanishi jarayonida ommaviy jamiyat nazariyasi ham rivojlandi. O„ta keskin sinfiy kurash, siyosiy va global iqtisodiy inqirozlar, inqiloblar ortda qolib, kapitalistik jamiyat ancha barqarorlashdi. O„tgan asrning 50-yillari oxiri – 60-yillari, ayniqsa 70-80 yillarda G„arbda aholi turmush farovonligi, yashash sifati ancha yuksaldi. Aholining moddiy va madaniy mahsulotlarni, xizmatlarni iste‟mol qilishi juda tez o„sdi. Bo„sh vaqti ko„paydi. Bu dam olish va ko„ngil ochish ehtiyojlarini yanada kuchaytirdi. Ularni faqat industrial usullarda, ommaviy adadlarda ishlab chiqiladigan mahsulotlar yordamidagina qondirish mumkin edi. Shu sababdan ommaviy madaniyat endi ijobiy talqin qilina boshladi (D.Martindeyl, D.Bell, E.Shills). Nazariya “xalq kapitalizmi”, “umumiy farovonlik davlati”, “yagona o„rta sinf” konsepsiyalari ta‟sirida o„zgardi. Ushbu konsepsiyalarga binoan, ommaviy jamiyatda ijtimoiy-sinfiy farqlar asta-sekin yo„qoladi, odamlarga teng imkoniyatlar yaratiladi. Kapitalistik jamiyatda aristokratiya va boshqa elitar tabaqalarning siyosiy va ijtimoiy-iqtisodiy mavqei, yuqorida ta‟kidlanganidek, o„zgaradi. Natijada “elitar madaniyat” tushunchasi odamlar ongida sobiq aristokratiya madaniyatini
anglatuvchi atamaga aylandi. Shu bois endi fanda ko„proq “yuksak madaniyat” tushunchasi qo„llanilmoqda.