Filologiya fakulteti


Ishning  tuzilishi  va  hajmi



Yüklə 0,74 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə7/34
tarix02.01.2022
ölçüsü0,74 Mb.
#41562
1   2   3   4   5   6   7   8   9   10   ...   34
Ishning  tuzilishi  va  hajmi.  Bitiruv  malakaviy  ish  tuzilishi  jihatdan  kirish, 

ikki  asosiy  bob,  umumiy  xulosalar,  foydalanilgan  adabiyotlar  ro‘yxatidan  tashkil 

topgan bo‘lib, umumiy hajmi 67 betdan iborat. 



 

9

K I R I SH 



 

Hozirgi  kunda  umumiy  tilshunoslikda  qator  yutuqlar  qo‘lga  kiritilmoqda. 

Shu  qatorda  o‘zbek  tilshunosligida  ham  bir  qancha  ishlar  amalga  oshirilmoqdaki, 

bu  ishlar  tilga  substantsial  (zotiy),  ya’ni  tizim  sifatida  yondashuv  asosida  olib 

borilmoqda.  Bu  esa  o‘zbek  tilshunosligining  taraqqiyot  bosqichining  yaqqol 

ifodasidir.  

Mus taqil  O‘zbe kistonning  ra vnaqi  uc hun  olib  borila yotga n 

iqtis odiy-ijtimoiy,  ma da niy- ma’ na viy  soha la rda gi  ke ng  ko‘ la mli  is hla r 

bila n  birga,  O‘zbekiston  Respublikas ining  “ Ta’ lim  to‘ g‘ris ida” gi 

Qonuni  va  “ Kadrla r  ta yyorlas h  Milliy  dasturi”

1

  ta’limning  ba rc ha  



bo‘ g‘ inla rida  ona  tilini  o‘rga nis hni  ha m  tas hkiliy,  ha m  maz muniy 

jihatda n qa yta ko‘ rib c hiqis hni  taqoz o etadi.  

Ma’lumki,  milliy  mustaqilligimiz  uchun  kurash  o‘zbek  tiliga  –  millatning 

asosiy  atributi  hisoblanmish  ona  tilimizga  davlat  tili  maqomi  berilishi  bilan 

boshlandi. Bu borada Prezidentimiz Islom Karimov tilning jamiyat taraqqiyotidagi 

o‘rni,  mavqei,  komil  inson  tarbiyasidagi  ahamiyatiga  alohida  e’tibor  qaratib 

shunday  deydi:  «Jamiki  ezgu  fazilatlar  inson  qalbiga,  avvalo,  ona  allasi,  ona 

tilining  betakror  jozibasi  bilan  singadi.  Ona  tili  –  bu  millatning  ruhidir.  Ona  tilini 

yo‘qotgan har qanday millat o‘zligidan judo bo‘lishi muqarrar»

2



Mustaqillik  yillari  tilshunoslik  sohasida  katta  o‘zgarishlar  ro‘y  berdi. 

Tilshunoslikning  barcha  sohalari  bo‘yicha  yangi  tadqiqotlar  yuzaga  keldi. 

Jumladan,  so‘z  yasalishi  sohasi  bo‘yicha  talaygina  ilmiy-tadqiqot  ishlari, 

monografiyalar yaratildi va yaratilmoqda.   

Tildagi  ma’lum  usul  va  vositalar  yordamida  yangi  so‘zlar  hosil  qilish  so‘z 

yasalishi deyiladi. Tilshunoslikda “so‘z yasalishi” termini ikki ma’noda qo‘llanadi: 

bir  tomondan,  tilda  yangi  so‘z  hosil  qilish  jarayonining  o‘zini  bildiradi,  ikkinchi 

tomondan  esa  tilshunoslikning  so‘z  yasalishi  sistemasini  o‘rganuvchi  bo‘limini 

                                                

1

 Karimov I.A. Barkamol avlod orzusi. –Toshkent, 1997. 



2

 Karimov I.A. Adolat, vatan va xalq manfaati har narsadan ulug‘. –Т.: O‘zbekiston, 1998. -B. 59




 

10

bildiradi.  So‘z  yasalishi  tilda  mavjud  bo‘lgan  so‘z  yasalishi  tarkibini,  so‘z  yasash 



usullarini o‘rganadi. Bularni o‘rganish  hozirgi o‘zbek adabiy tilidagi so‘z yasalishi 

me’yorini  belgilash,  uning  qonuniyatlarini  to‘g‘ri  tushunish  imkoniyatini  beradi. 

So‘z yasalishi  tizimi  morfemika bilan  uzviy bog‘langan. Chunki so‘zning  ma’noli 

qismlari – morfemalar (o‘zak morfema va affiksal morfema) tilda yangi so‘z hosil 

qilishning  eng  muhim  elementlari  hisoblanadi.  Hozirgi  o‘zbek  adabiy  tilida 

morfemika  bo‘limidan  tashqari  so‘z  yasalishi  ham  alohida  soha  sifatida  o‘rganib 

kelinmoqda. 

So‘z yasalishiga oid asosiy tushunchalarni to‘la va to‘g‘ri belgilash, ulardan 

har  birining  mohiyatini  to‘g‘ri  aniqlash  so‘z  yasalishi  tizimi  bilan  bog‘liq  barcha 

hodisalarning  mohiyatini  to‘laligicha,  to‘g‘ri  yoritish  imkonini  beradi.  Bu 

tushunchalardan  har  birini  aniq  belgilash  va  mohiyatini  to‘g‘ri  yoritish 

boshqasining  ham  shunday  muvaffaqiyatli  hal  etilishiga  yo‘l  ochadi.  Shuning 

uchun ham ularni ma’lum tartib asosida bayon etish lozim. 

O‘zbek  tili  so‘z  yasalishiga  oid  asosiy  tushunchalar  quyidagilar:  1)  so‘z 

yasash  (so‘z  yasalishi),  2)  so‘z  yasash  usuli,  3)  yasama  so‘zning  tarkibi,  4)  so‘z 

yasalish asosi, 5) so‘z yasovchi,  6) so‘z  yasalish  ma’nosi, 7) so‘z  yasalish tipi, 8) 

mahsulli va mahsulsizlik, 9) so‘z yasalish imkoniyati. 

O‘zbek  tilida  so‘z  yasalishi  hodisasi  mustaqil  so‘z  turkumlariga,  mustaqil 

so‘z  turkumlaridan  ham,  asosan,  ot,  sifat  va  fe’l  turkumiga  xos  hodisadir.  Son, 

olmosh  va  ravish  turkumlarida  haqiqiy  ma’nodagi,  tizim  sifatidagi  so‘z  yasalishi 

kuzatilmaydi.  Masalan,  son  turkumida  «so‘z  yasalishi»  deb  qaralayotgan  hodisa, 

aslida,  forma  (shakl)  yasalishidir,  ya’ni,  masalan,  -ta,  -(i)nchi  qo‘shimchasi  bilan 

yasaluvchi  beshta,  beshinchi  kabilar  so‘z  (son)  yasalishi  emas,  balki  sonning 

ma’lum grammatik ma’noli (dona, tartib ma’noli) shaklidir.  

 Olmoshlar  boshqa  so‘z  turkumiga  mansub  so‘zlar  o‘rnida  qo‘llanuvchi 

so‘zlar  bo‘lganidan  ularning  o‘ziga  xos  so‘z  yasalishi  tizimi  bo‘lmasligi  tabiiy 

holdir

1



                                                

1

 Bular haqida maxsus maqolada fikrlar aytilgan. Qarang: A.Hojiyev va b. Спорные вопросы в системе 



словообразования тюркских языков. «Советская тюркология» ж. №2, 1989. 


 

11

Xullas, o‘zbek tilida ot, sifat va fe’l turkumlariga oid so‘z yasalishi tizimlari 



shu tilning so‘z yasalishi tizimini tashkil etadi. 

O‘zbek  tiliga  oid  adabiyotlarda  so‘z  yasalish  tizimida,  asosan,  asosga 

qo‘shimcha  qo‘shish  yoki  affiksatsiya  (morfologik)  usuli  hamda  so‘zga  so‘zni 

qo‘shish yoki kompozitsiya (sintaktik) usullari faol hisoblanadi.  

Affiksatsiya  usulida  so‘z  yasalishida  asos  so‘zga  yasovchi  qo‘shimcha 

qo‘shish yordamida yangi ma’noli so‘z hosil qilish tushuniladi. Masalan, zar so‘zi 

asosiga  –gar  yasovchi  qo‘shimchasini  qo‘shish  bilan  yangi  soha  mutaxassisi 

ma’nosini ifodalovchi zargar leksemasi yasaladi.  

Kompozitsiya  yoki  sintaktik  usulda  so‘z  yasalishida  esa  bir  asos  so‘zga 

ikkinchi  asos  so‘zni  qo‘shish  orqali  yangi  ma’noli  qo‘shma  so‘z  hosil  bo‘ladi. 

Masalan,  mustaqil  ma’noli  qo‘l  so‘zi  va  qop  so‘zlarini  qo‘shish  yordamida 


Yüklə 0,74 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   10   ...   34




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin