Filologiya fakulteti

qiz,  yumaloq-yass i,  o‘tin-cho‘p,  er ta-kec h,  yiqila-qo‘pa,  sekin-asta 

(asta-sekin s ha kli bila n birga,  buning aks i  ha m bor.  Qiyos la ng:  fonetik 

o‘zga ris h  bila n  bog‘ la nga n  sodda la nis h  natijas ida  a na logiya nin g 

is htiroki  bila n  bu  juft  so‘zda n  sekinasiga  ra vis hi  hos il  bo‘lga n:  sekin-

asta  –  sek inasiga),  yeyish-ic hish,  qovun-uzum  va  b.  Bu  ho l 

kompone ntla ri  asos iy  qoida ga  muvofiq  holda   joylas hga n  juft  s o‘z larda  

ha m  rol  o‘ yna ga n  bo‘ lis hi  mumkin  (chol-kampir,  tinib-tinchib,  avval-

keyin,  oldin-ketin,  birin-ketin  ka bi).   Yana :  oy-k un,  tog‘-tos h,  savdo-

sotiq  kabi  juftlarda  «umum-qis m»  (umum  tus hunc ha ning  bir  qis mini 

bildira diga n  ko mpone ntning  ke yin  kelis hi:  «ke ng-tor»)  ta rz ida gi  hola t 

ha m  a ha miya tga  e ga  bo‘ la  oladi.  2.  Aha miya ti  bir  xil  yoki  s hunga  

---

 

49

ya qin  bo‘lga nda,  ta rtib  juda   ha m  bog‘ liq  bo‘ lma ydi:  ba’za n  inve rs iya  

bila n  ha m  qo‘ lla na vera di:  go‘sht-y og‘  va  y og‘-go‘s ht,  xas -cho‘p  va  

cho‘p-x as, 

qo‘l-oyoq 

va 

oyoq-qo‘l. 

3. 

Undos h 

tovus h 

bila n 

bos hla nadiga n  e le me ntning  a vva l  ke lis hi  ha m  uc hrab  qoladi:  ko‘ylak -

ishton,  qovun-uzum  kabi.  4.  Tartibda  ha r  xillikning  bo‘lis hi  ba’za n 

dia le kta l  xus us iya tla r,  s he va  farqlari  bila n  bog‘ la nga n  bo‘ la di: 

qaynona-kelin  (Tos hke nt)  va  ke lin-qaynona  (Fa rg‘ona ).  5.  Aniq 

tus hunila diga n  ( ma’ nos i  a niq  bo‘ lga n)  so‘z  tus hunilma ydiga n  so‘zda n 

yoki  mus taqil  qo‘ lla nadiga n  so‘z  bunda y  qo‘ lla na  olma ydiga n  so‘zda n 

yoki  ko‘p  qo‘ lla nadiga n  s o‘z  oz  qo‘ lla na diga n,  ka m  o‘qiladiga n,  a niq 

tus hunilma ydiga n  so‘zda n  a vva l  kela di:  ko‘cha-k o‘y,  temir -tersak,  

katta-kalon.  Qiyos la ng:o‘t-  o‘lan  jufti  bugungi  tilda  s hu  tipga  to‘ g‘ri 

ke ladi  (o‘ la n  hoz irgi  za mon  a dabiy  tilida  o‘t  ma’ nos ida  qo‘ lla nma ydi),  

le kin 

uning 

e le me ntla ri 

as lida  

bo‘ g‘ in 

soni 

ka m 

bo‘lga n 

kompone ntning  a vva l  ke lis hi  holatiga  ko‘ra  joylas hga n:  es ki  o‘zbe k 

tilida  ho‘l,  nam  so‘z i  ma’ nos ida  o‘l  so‘zi,    o‘t  ma’ nos ida  o‘ la ng  so‘z i 

is hlatiladi,  de ma k,  o‘t-o‘lan  as lida  sinonimik  xa rakte rda gi  juft  so‘zdir 

(o‘lan:  o‘l  +  ang).  6.  Sonla rning  juftlas his hi  a yrim  xus us iyatga  e ga : 

ular  izc hillik  bila n,   kic hikda n  katta ga  –  pastda n  yuqoriga  boris h  yo‘ li 

bila n  juftlas hib,  kompone ntla r  s hu  asosda   joylas ha di:  a )  ya kka  

sonla rning  birikis hi:  birda n  o‘ ngacha  bo‘ lga n  sonla r  ke tma -ke t,  

orada gi  s onni  qoldir ma y  -  «sakrab  o‘tma y»  juftlas hadi  (bir -ikk i,  uch-

to‘r t,  yetti-sakk iz),  lekin  bes h  va  o‘ n  (ikki  bes h)  ha m  juftlas ha  oladi: 

besh-o‘n  kishi  (ka ma ytirib  ko‘ rsatish),  past  qaras h  kabi  ma’ nola rni 

beris h  uc hun  bes h-to‘rt  kabi  s ha klda   is hlatis h  ha m  uc hra ydi:  dia lekta l 

sha kl:  b)  yirik  bo‘ lakla rning  birikishi  (o‘n-o‘n  besh,  yigirma-o‘ttiz,  

qirq-ellik,  ikki  yuz-uch  yuz  kabi):  birinc hi  o‘ nlikda  uning  yar mi  (bes h) 

bila n  birikis h  (o‘n-o‘n  besh)  oda tda gi  hol,  lekin  dastlabki  ikki 

o‘nlikning  qo‘shilis hi  (o‘n-yigirma)  juda  ka m  uc hra ydi;  unda n 

ke yingila ri o‘ nlikla r ta rtibida, birda n o‘ngac ha  bo‘ lga n sonlar  tartibiga  

---

 

50

o‘xs has h,   qo‘s hila ve radi  (o‘ttiz-qir q,  sakson-to‘qs on  kabi);  unda n 

ke yin  y uz-ikki  yuz,  uc h  yuz -to‘rt  yuz   va  b.  Ke yingi  holatda  yuz,  ming 

kabi  so‘z la r  har  bir  kompone nt  bilan  birga  takrorla nib  ke ladi  (besh 

yuz-olti  yuz  qiyos la ng:  besh-olti  yuz),  shuningdek,  bunda y  o‘rinlarda  

ular  qo‘ lla nma y  qoladi  ha m  (besh-olti  ming,  qiyos la ng:  besh  ming-olti 

ming).  Bunda y  xus us iyatla r  ixc ha mlikka  intilis h  (juft  so‘z  –  bir  s o‘z : 

uning  «ke nga yis hi»  ko‘p  jiha tda n  noqula y),  us lubiy  ta lab  kab i 

hodisa lar bila n  bog‘ liq.  

Juft  so‘z la rda gi  kompone ntla rning  o‘zaro  fone tik  munos abatida  

shunda y  hodisa ni  ko‘ra miz :  ula rning  bir  turida  bir-biriga   oha ngdos h 

bo‘ lis h  –  qofiya la nis h  te nde ns iya si  ha m  bor.  Buning  natija s ida  

kompone ntla rda  fone tik  o‘z ga ris h  yuz  be ris hi  ha m  mumkin:  bir 

ele me ntning 

fonetik 

o‘z garis hi 

fone tik 

holatga 

mos las his hda n 

tug‘ ila di.  Masa la n,  eski-tusk i  (eski-to‘zg‘i:  ikkinc hi  ko mpone nt  as lida  

to‘z  fe’ li  bila n  bog‘ liq),  bosar-tus ar  (bosar-turar :  u  bos ar-tusarini 

bilmay  qoldi),  yasanib-tus anib:  yas an-tusan  (yasan-tuzan:  u  yoq-b u 

yog‘ ini  tuzat moq;  beja moq),  telik -teshik  (as li:  tilik-teshik )  i  unlis i  e  

unlis iga  o‘tga n  (qumliy-shumliy,  quvlik -shumlik :  quv -ayy or,  ba’za n 

shumliy-qumliy  s haklida  ha m  qo‘ llana di).  Bunda y  fone tik  ya qinlik,  

o‘zga ris h  ma’ lum  o‘rinla rda gina  uchra ydi  (qiyos la ng:  og‘iz -bur un,  

opa-singil,  quloq-c hakka,  s igir -buz oq  kabi  juftlas his hla rda  bos hqa  

holni  ko‘ra miz ).  Bu  hodisa  ula rda  fonetik  butunlik,  bir  s o‘z  sifatida  

bo‘ lis h  xus us iya tini  kuc ha ytiradi.  Fonetik  o‘z ga ris h,  oda tda,  ikkinc hi 

kompone ntning  birinc his iga  mos lashis hi  tus ida  bo‘ ladi.  Bu  o‘z ga ris h 

na tijas ida  s hu  e le me ntning  (o‘z gargan  e le me ntning)  mus taqil  so‘z lik 

holati  xira las hadi,  ba’za n  sez ilmas   holga   ke la di  -  sodda la nis h  yuz  

beradi.   J uft  so‘z ning  kompone ntla ri  oras ida  bunda n  bos hqac ha  fone tik 

o‘zga ris hla r  ha m  uc hra ydi:  qisqa ris hga  intilis h,  c he ga ra  tovus hla rning 

o‘zaro  ta’s iri  (san-man  –  sam-man:  ular  qizishib  ketib,  san-manga 

borishdi),  bo‘ g‘ in  tarkibida gi  o‘z ga ris h  (qo‘l-oyoq:  qo‘-lo-yoq)  ka bi.  

---

 

51

Lekin  bunda y  o‘z garis hla rning  ha mma s i  juft  so‘z ga gina  xos  e mas.  

Qiyos la ng: 

buytma-bunday 

etma  

(xa lq 

dostonla rida),  

qor  

oq 

(e ga+kes im:  qo-roq:  odatda  tez roq  te mpda gi  nutqda;  ya na :  s ut  oq,  ot 

oq) ka bi.  

Tilning  umumiy  rivojla nis hini  juft  so‘zla rda  ha m  ko‘ra miz : 

general-mayor,  maktab-internat,  v agon-restor an,  ruscha-o‘zbekcha 

(lug‘a t),  ha rbiy-de ngiz  (floti)  kabi  juftlikla r  tilni  boyituvc hi  ya ngi 

hodisa lar  bo‘ lib,  bula r  rus  tilida n  olinga n  (general-mayor  kabi),  rus  

tilida n  ka lka  qilinga n.    R us  tilida gi  bunda y  juftlikla r  turli  tipda  bo‘ lib,  

ular  o‘zbe k  tilida  ha m  s hu  holini  saqla ydi;  ba’za n  qo‘s hilma nin g 

se ma ntik  xus us iyatiga  mos  ra vis hda  aniqlovc hi+a niqla nmis h  mode lida  

beriladi. 

Masa la n, 

samolyot-bombardirovshik : 

bombardimonchi 

samoly ot,  dom-muzey :  uy-muzey  kabi.  Zavod-fabrika  tipida gi  juft 

so‘zla r  rus  tilida n  olinga n  s o‘z lar  asosida  yaratilga n  nisbata n  ya ngi 

juft so‘z lardir.