Filologiya fakulteti

ma:shuq  ko mpleks ining  fonetik  o‘zga ris hi  bila n  tug‘ ilga n  s hakli 

ana logiya   yo‘ li  bila n  so‘z  takroriga   o‘ xs hab  qolga n:  ovoz -movoz  

(ovoz -pov oz)  –  os hiq-moshiq.   De ma k,  bu  o‘rinda   unlining  o‘z  

uz unligini  yo‘qotis hi  ko mpone ntla rning  z ic hroq  birikis higa  yorda m 

berga n,   fonetik  o‘z garis h,  ha r  xillik,  se ma ntik  diffe re ns ia ts iya   uc hun 

xiz ma t  qilga n  (o:s hiq-ma:shuq:  se vishga nla r,  oshiq-mashiq:  s ha rnir).  

Qiyos la ng: 

og‘iz -mog‘iz 

- 

og‘izma-og‘iz 

(a na logiya 

bo‘ yic ha   

o‘zga ris h).  

Juft  so‘z lar  –  kopulya tiv  tipda gi  qo‘s hma   so‘z la r  -  de yarli 

ha mma  so‘z  turkumiga  xos,  lekin  u  ot,  sifat  va  ra vis h  turkumlarida  

ko‘p  uc hra ydi:  ota-ona,  kirim-chiqim,  borish-kelis h,  erta-kech,  yer-

ko‘k,  oq-qor a  rang  (oq  qora  ra ng  birikuvi  bos hqa),  past-baland  gapla r 

yuqori-quyi  gaplar  (har  xil,  ya xs hi-yomon  ga pla r),  besh-olti,o‘ttiz-qir q 

va  b.  Fe’ llar  o‘qidi-tashladi  tipida  juft  s haklga  e ga  bo‘ lga nda,  ke yingi 

ele me nt  modifikatorlik  vaz ifas ini  bajara di:  u  so‘z ning  a na litik 

sha kliga  to‘ g‘ri  ke la di,  lekin  ha r  ikki  e le me nt  bir  xil  s haklda  bo‘ la di: 

o‘qidi-tashladi,  o‘qiysan-tashlaysan,  aytding-qo‘y ding  kabi.  Bunda y 

---

 

46

qo‘shilma da  ikkinc hi  ko mpone nt  va zifas ida  qo‘ lla nadiga n  e le me ntla r 

sanoqlidir (tashla, chiq, qol, qo‘y  va  b.). 

Juft  so‘z la rning  as os iy  se ma ntik  xus us iya ti  umumlas htiris h,  

ja mlikni  bildiris hdir.  J uftlas his h  s hu  ta lab  natijas ida  ke lib  c hiqqa n.  

Mis olla r:  olma-o‘rik  (ho‘ l  me va lar),  jiyda-mayiz  (quruq  me va lar).  

De mak,  s hu  turda gi  ha mma   pred metla rning  ja mini  bildiruvc hi  jins   ot i 

hos il  bo‘ ladi.  Qiyos la ng:  u  uyga  k irib  chiqdi:  kirib  c hiq moq  –  kiris h 

va  c hiqis h  ha raka tla rining  umumiy  nomi,  ya na :  borish-kelish:  a loqa ,  

munosa bat.  

Juft  s o‘z larning  ko mpone ntla ri  o‘z  xara kte riga   ko‘ra   ha r  xil 

bo‘ ladi.  1.  Har  ikki  e le me nt  ha m  yakka  holda  ayrim  ma’ no  be ra  

oladiga n  mus taqil  s o‘z  bo‘la di:  soc h-soqol,  osh-suv,  er-suv,  er-ko‘k,  

qo‘l-oyoq,  bos h-oyoq,  o‘pka-jigar   va  b.  2.  Bir  e le me nt  (odatda  

ke yingis i)  bugungi  tilda  a yrim  qo‘ llanma ydi,  ya kka  holda  ma’ no  be r-

ma ydi:  idish-oyoq,  kiyim-kechak,  ko‘cha-k o‘y,  boz or-o‘char  va  b.  

Bularning  ke yingi  e le me nti  ha m  as lida  mustaqil  s o‘z  bo‘ lga n:  u  yok i 

eskirib,  iste’ molda n c hiqqa n,  yoki boshqa tilda n olinga n so‘z bo‘ ladi.  

3.  Ha r  ikki  e le me nt  ha m  yakka   holda  qo‘ lla nma ydi,  faqa t 

juftlas hib  ke la di:  ik ir-c hikir,  g‘idi-bidi,  chirtin-pir tin  ka bi.  Bula rning 

asli e timologik ta hlil orqa ligina a niqla nadi.  

Birinc hi  tur  («musta qil  ‘  +  musta qil  s o‘z »)ning  kompone ntlari 

se ma ntik  jihatda n  bir  nec ha  xil  bo‘ ladi:  1.  Bir  turda gi,  yaqin 

pred metlarning  nomla ri  (umuma n,   shu  se ma ntik  xara kte rda gi  ikk i 

so‘z):  mosh-guruch,  ar pa-bug‘day ,  qosh-qov oq,  qosh-ko‘z,  oltin-

kumush,  qovun-tarvuz  kabi.  2.  Sinonim  so‘z lar:  kuc h-quvvat,  asta-

sekin,  keksa-qari  kabi.  3.  Butun  va  bo‘la k,  umum  va  konkret  qis m 

nomlari:  oy -kun,  vaqt-soat,  tog‘-tos h  kabi.  4.  Antonim  so‘z la r:  kecha-