Finans bazarinda banklerdin’ tutqan orni ha’m a’hmiyeti. Reje. Kirisiw

Bank hám finans bazarınıń ekonomikalıq mánisi.
Ekonomikanı finanslıq támiynlewdiń eki tiykarǵı usılı bar bolıp, olar bank kreditleri járdeminde finanslıq támiynlew hám de bahalı qaǵazlar bazarı arqalı finanslastiriw bolıp tabıladı. Bank kreditleri járdeminde finanslıq támiynlew kontinental Evropada finanslıq támiynlewdiń tiykarǵı usılı esaplanadı. Bunda finanslıq resurs tartıw maqsetinde bankke xabar etedi. Bank kompaniya finanslıq jaǵdayın tekseredi, usınıs etken joybarı jáne onıń natiyjeliligin unamlı bahalaǵanda basqa shártlerdiń de orınlanıwın inabatqa alǵan halda kredit ajratadı. Tiyisli talaplar atqarılmaǵan yamasa usınıs etilgen joybarlar unamlı bahalanbaǵan jaǵdaylarda, sonıń menen birge joybarlar joqarı risklı dep tabılǵanda bankler finanslıq támiynlew boyınsha arzaǵa biykarlaw juwabın beriwi múmkin. Bunnan tısqarı iskerlikti finanslıq támiynlew boyınsha bir neshe kreditlerdi finanslıq támiynlew quramalı process ekenligin da sol orında belgilep ótiw kerek. Bank stavkaları joqarılıǵı, bólek bank tárepinen erkin túrde iri summada kredit beriw múmkinshiligi tómenligi bunday ámeliyattıń kemshilikleri esaplanadı. Bankler tárepinen kreditlewdiǹ kemshilikleri óz gezeginde kompaniyalar tárepinen bahalı qaǵazlar bazarı arqalı aqshalar tartıwdı rawajlandırıwǵa zárúrlikti júzege keltiredi.
Hár qanday ekonomikalıq iskerlik qarjı, pul talap etedi. Islep shıǵarıw qay jerde bolmasın, baribir finanstı júzege keltiredi. Sebebi makroekonomikanıń ush tiykarǵı baǵdarı, yaǵnıy ne islep shıǵarıw kerek, qansha islep shıǵarıw kerek, islep shıǵarıw iskerliginde alınǵan nátiyjelerdi qanday bólistiriw kerekligini tek finans járdeminde sheshiliwi múmkin.
Bul máseleni sheshiwde siyasiy yamasa basqarıw ilajlar járdeminde ámelge asırılsa, gáp buyrıqpazlıqqa tiykarlanǵan yamasa rejeli ekonomika haqqında baradı. Finans bazarı milliy hám xalıq aralıq xojalıq sheńberinde pul qarjları erkin háreketiniń arnawlı forması bolıp tabıladı.
Finans bazarı júdá keń túsinik bolıp tabıladı. Ol keń mánisli hám quramalı ekonomikalıq taypanı quraydı, hám de málim bir finans mekemeleri arqalı óz-ara tásirinde bolatuǵın múlk iyeleri menen qarjı, qarız alıwshılar ortasındaǵı múnásibetlerdi suwretleydi.
Házirgi zaman ekonomikası ushın finans bazarı ayriqsha “Nerv orayi” esaplanadı, onıń rawajlanıw dárejesine qaray mámleket ekonomikasınıń “jaǵdayi” haqqında oylaw múmkin, sebebi finans bazarına tásir kórsetip jámiettiiń ekonomikalıq aktivligin basqarıw múmkin.
Bahalı qaǵazlar bazarı arqalı finanslıq támiynlew AQShta hám Ullı Britaniya sıyaqlı mámleketlerde ekonomikanı finanslıq támiynlewdiń tiykarǵı usılı esaplanadı. Bunda kompaniyalar bahalı qaǵazlar aylanısqa shıǵaradı hám kapital tartıw ushın olardı bazarda satadı.
Bahalı qaǵazlar bazarınan aqshalar tartıw kapital tartıwshı ushın qolay bolsada, joybarlardı finanslıq támiynlew ushın bahalı qaǵazlardan paydalanıw mudamı qolay esaplanbaydı. Sebebi bank kreditin tartıw ushın tek ǵana bank isenimin erisiw jetkilikli bolsa, bahalı qaǵazlar arqalı kapital tartıw kóplegen investorlar isenimin erisiwdi talap etedi. Bunda investorlardı joybardıń natiyjeliligi hám eń tiykarǵısı investordı úzliksiz túrde dáramat penen támiyinlewine isendire alıwı kerek boladı.
Bahalı qaǵazlar bazarınan aqshalar tartıw tómendegiler menen tikkeley baylanıslı:
• emitent investorlar ushın ashıq hám abıraylı bolıwı kerek, onıń joybarları, finanslıq esabatları hám kórsetkishleri tanısıw ushın qolay bolıwı kerek;
• tartılıp atırǵan kapital kreditke salıstırǵanda arzanǵa túsiwi kerek. Onıń ushın ádetde bahalı qaǵazlar shıǵarıw arqalı úlken muǵdarda kapital tartıwǵa ayrıqsha itibar qaratıladı.
Joqarıdaǵılardan kórinip turıptı, túrli mámleketlerde ekonomika hám finans tarawı rawajlanıwına kóre jáhánde finans bazarınıń bank hám bahalı qaǵazlar bazarına tiykarlanǵan eki tiykarǵı modeli qálipleskenligi tilge alınadı. Bul modeller ádetde insayderlik hám autsayderlik modelleri, nemis hám ingliz modelleri retinde de tilge alınadı.
Finanslıq sxemalar hám múnásibetlerdegi ayqın ayırmashılıqlardıń júzege kelgenliginen kelip shıqqan halda finans bazarınıń islam modeli de keyingi payıtlarda ayrıqsha atalıp atır.
Bank modeli bank tárepinen finanslıq támiynlewge tiykarlanǵan sistema bolıp, Germaniya, Fransiya, Yaponiya hám basqa dúnyanıń kóplegen mámleketlerinde keń qollanıladı.
Ózbekstanda da finans bazarı bankler tárepinen finanslıq támiynlewge ústin turatuǵın áhmiyet berilgen bolsada, málim bir ayrıqsha tárepler bar ekenligin atap kórsetiw kerek. Usı modeldiń tiykarǵı qásiyetleri tómendegiler:
• kommerciya bankleri finanslıq dáldalshılar (broker, diler, anderrayter) funksiyaların atqaradı ;
• kreditlew mexanizmleri arqalı kompaniyalardı uzaq múddetli finanslıq támiynlew ústinlik etedi;
• múlkshiliktiń joqarı úlesi gruppalar qolında jıynaladı. Bunda mámleket hám iri korporativ strukturalar úlesi joqarı esaplanadı ;
• bahalı qaǵazlardı qosımsha jaylastırıw jabıq xarakterge iye;
• akcionerlik kapitalı quramı qadaǵalaw paketi hám vertikal qatnasıwǵa tiykarlanadı; .
• bir procentkeshe kapitalǵa iyelik etiwshi mayda akcionerler kemshilikti quraydı, sonıń menen birge kollektiv investitsiyalaw institutları iskerligi mayda investorlar iskerliginde áhmiyetke iye boladı.
Autsayderlik, anglo-amerika modeli sıyaqlı atlar menen de atalıwshı nobank modeli - bahalı qaǵazlar bazarına baǵdarlanǵan hám institutsional investorlar (qamsızlandırıw kompaniyaları, investitsiya hám fondlar) sisteması bolıp tabıladı.
Usı modeldiń tiykarǵı qásiyetleri tómendegiler:
• bahalı qaǵazlar bazarında finanslıq dáldalshılar funksiyaların nobank finanslıq institutlar, bahalı qaǵazlar boyınsha shólkemler (birjalar, dáldalshılıq shólkemleri hám basqalar) atqaradı ;
• bankler hám olardıń filialları yamasa wákilxanalarına bahalı qaǵazlar bazarında klientler ushın operatsiyalardı ámelge asırıwları qadaǵan etilgen;
• bahalı qaǵazlar tiykarınan kóplegen mayda múlk iyeleri ortasında birja mexanizmleri arqalı jaylastırıladı ;
• akcionerlik kapitalı tarqaq bolıp, mayda menshikli investorlar úlesi akcionerlik kapitalınıń 50 procentinen joqarın quraydı ;
• menshikli investorlar ortasında finanslıq aktivler sawdası ushın bazar retinde fond birjalardıń rawajlanǵanlıǵı ;
• kompaniyalardı finanslıq támiynlewde qarız minnetlemelerine salıstırǵanda aksiyalar bazarınıń ústinlikke iyeligi.