Фирузя мяммядли

Фирузя Мяммядли 
Məmməd bəy Səfərin saralmış üzünə diqqətlə 
baxıb:
– Mən səni 
ciyərli
bilirdim, -dedi. 
(Yenə 
orada). 
 
Birinci nümuınədə "kiri" sözü "sus" sözünün 
ekvivalenti kimi işlədilmişdir. Bu söz Qarabağ 
şivələrinə aid olub, şuşalı xan qızının dilində 
verilmişdir. "Kiri" sözü özünün yerli koloriti və 
ərkyanalığı ilə "sus" sözündən daha məqsədyönlü 
olduğu üçün yazıçı Qarabağ xanının ərkəsöyün 
qızının nitqində məhz bu sözü işlətməyə üstünlük 
vermişdir.
İkinci nümunədə – şuşalı Məmməd bəyin 
dilində işlədilən "ciyərli" sözü metaforik məqamda 
ədəbi dildə işlədilən "cəsur", "qorxmaz", "qoçaq" 
sözlərinin ekvivalentidir. Bu mənada "ürəkli" sözü 
daha işləkdir. Lakin canlı danışıq dilində "ciyərli" 
sözünün "ağciyər" antonimi də çox işləkdir. 
"Ağciyər" həm bədii üslubda, həm də ümumişlək 
sözlər sırasında fəal mövqedədir. Məmməd bəy 
özünün silah yoldaşı Səfərin qəlbinə toxunmamaq 
üçün ona "ağciyər" yox, "ciyərli" sözü ilə tənə 
vurur. Lakin bu cümlənin (Mən səni ciyərli 
bilirdim) arxasında "Demə sən ağciyərsənmiş" fikri 
gizlənir ki, bunu Məmməd bəy deməsə də, Səfər 
anlayır. Məmməd bəy "ciyərli" sözü əvəzinə onun 
ekvivalenti olan, “cəsur” sözünü işlətsəydi, 
deyilməmiş, lakin sətiraltı sezilən fikir Səfərə 

---

299 
Сечилмиш ясярляри 
lX 
"Demə sən qorxaqsanmış" kimi çatacaqdı. Bu isə 
Səfər kimi bir igid üçün təhqiramiz bir ifadə olardı.
Göründüyü kimi, sözlərin ekvivalentliyi ilə 
bağlı üslubi məqam onların antonimləri ilə 
müqayisədə öz dəqiq qiymətini tapır. Müqayisə 
üçün: 
ciyərli-ağciyər, cəsur-qorxaq.
Bu cərgədə "cəsur" və "ciyərli" sözləri 
ekvivalent olduğu halda, "ağciyər" və "qorxaq" 
sözlərində məna eynilyi yox, məna yaxınlığı vardır. 
Ona görə də bu sözlər (ağciyər – qorxaq) sinonim 
hesab olunmalıdır.
Leksik ekvivalentliyin dialekt mövqeyi ilə 
bağlı üslubi rolu ədəbi dilə məxsus "fürsət" ilə 
dialekt sözü olan "girəvə" sözünün işəldilməsində 
də müşahidə olunur. Aşağıdakı nümunəyə diqqət 
yetirək: 
"İndi İbrahim xanın əlinə 
girəvə 
düşmüş-
dü" (Y.V.Çəmənzəminli. "Qan içində" romanı).
Nümunə gətirdiyimiz cümlə "Qan içində" 
romanındandır. Romanda Azərbaycan xanlıqlar 
dövrünün siyasi hadisələrində mühüm rol oynamış 
iki məşhur sima – Fətəli xan və İbrahim xan 
arasında hakimiyyət uğrunda çəkişmə getdiyi 
göstərilir. Daha doğrusu, Fətəli xan Azərbaycan 
torpaqlarını birləşdirib, öz hakimiyyətinə tabe 
etmək isətsə də, İbrahim xan Qarabağ xanlığının 
müstəqilliyi uğrunda mübarizə aparır. Bu iki xan 
kiçik bir fürsəti belə əldən vermədən bir-birindən 
intiqam almağa çalışır. Belə bir imkan İbrahim 
xanın əlinə düşdükdə o, Fətəli xanın "Qəmər" və 

---

300