Fiskal siyosat, davlаt byudjeti va uning taqchilligi

O‘zbekistonda soliq yuki darajasining o‘zgarishi
(YaIMga nisbatan foizda)^


O‘tgan davr mobaynida O‘zbekistonda xo‘jalik yurituvchi sub’ektlar zimmasidagi soliq yukini kamaytirish quyidagi yo‘nalishlarda olib borildi:

• 
  asosiy soliq turlari bo‘yicha soliq stavkalarini pasaytirish;
  
• 
  iqtisodiyotning strategik tarmoq, sohalariga soliqlar va boshqa majburiy to‘lovlardan imtiyozlar taqdim etish;
  
• 
  ayrim asosiy soliq turlarining soliq solish bazasidan korxonalar tomonidan qilingan xarajatlarni chegirish.
  

Xo‘jalik yurituvchi sub’ektlar tomonidan Davlat byudjetiga to‘lanadigan asosiy soliq turlaridan biri hisoblangan yuridik shaxslardan olinadigan foyda solig‘iga nazar soladigan bo‘lsak, uning stavkasi 1995 yilda 38 foizni tashkil etgani holda 2000 yilda 31 foizni, 2005 yilda 15 foizni, 2010 yilda 9 foizni, 2014 yilda 8 foizni tashkil qilgan. 2015 yildan boshlab esa, uning asosiy stavkasi 7,5 foiz miqdorida belgilangan (5-rasm). Demak, O‘zbekistonda korxonalar uchun asosiy soliq turlaridan biri hisoblangan foyda solig‘i stavkasi mustaqillikning dastlabki yillaridagiga nisbatan deyarli 6 barobarga kamaytirilgan. YUridik shaxslar foydasini soliqqa tortish borasidagi xalqaro amaliyotga nazar tashlasak, aytish mumkinki, hozirgi paytda O‘zbekiston yuridik shaxslar uchun foyda solig‘ining juda past stavkasi qo‘llaniladigan sanoqli mamlakatlar qatoriga kiradi.

Yuridik shaxslar foyda solig‘i stavkasining o‘zgarish dinamikasi^


Jismoniy shaxslardan olinadigan daromad solig‘i aholining pul daromadlari darajasiga bevosita ta’sir qiladi, shu bilan birga, davlat daromadlardan yanada maqsadga muvofiq foydalanish uchun rag‘batlantiruvchi omil sifatida soliqni ishga soladi. Daromad solig‘i tufayli daromadlarning, avvalo, yuqori daromadlarning bir qismi aholining qo‘shimcha mablag‘larga ehtiyoji bo‘lgan toifalari foydasiga, qolaversa, jamiyat manfaatlari yo‘lida qayta taqsimlanadi. SHu orqali jismoniy shaxslar daromadlaridagi nomutonosiblik darajasining sezilarli darajada qisqarishi yuz beradi.
Aholi va davlat o‘rtasidagi soliq munosabatlarining uyg‘unlashuvi soliq vositasi orqali ta’minlanadi. Davlat bozor iqtisodiyotiga o‘tish davrida soliqqa tortishning makroiqtisodiy vositasi orqali aholining daromadlarini qayta taqsimlashda tartibga soluvchilik va rag‘batlantiruvchilik vazifasini bajarar ekan, avvalo, aholining daromadlaridan kelib chiqqan holda, oqilona tartibga solib borishi maqsadga muvofiq hisoblanadi.
Ma’lumki, O‘zbekistonda jismoniy shaxslar daromad solig‘ini takomillashtirishda ularning stavkasini kamaytirib borish siyosati olib borilmoqda. 1998 yilda jismoniy shaxslar daromad solig‘ining yuqori stavkasi 45 foiz bo‘lgani holda, quyi stavkasi 15 foiz, 2007 yilda ushbu soliqning yuqori stavkasi 25 foiz, quyi stavkasi 13 foiz, 2015 yilda soliqning yuqori stavkasi 23 foiz, quyi stavkasi esa 8,5 foiz miqdorida belgilangan. 2016 yildan boshlab, jismoniy shaxslarning daromadlari 4 pog‘onali stavka orqali soliqqa tortiladigan bo‘ldi, ya’ni 23;17;7,5 va "nol" (6-rasm). Bunda bir minimal ish haqigacha nollik stavkani qo‘llash orqali kam ish haqi oladigan aholining real daromadlarini oshirish ko‘zda tutilgan.