“Fitopreparatlar texnologiyasi” fanidan o‘quv –uslubiy majmua

“Fitopreparatlar texnologiyasi” fanidan o„quv –uslubiy majmua
12 
Efedrin 
1887 
Nagal 
Skopolamin 
1888 
SHmidt 
Ioximbin 
1896 
SHpigel 
Lobelin 
1921 
Viland 
Anabazin 
1926 
Orexov 
Salsolin 
1933 
Orexov va Preskurnina 
Paxikarpin 
1933 
Orexov, Robinovich, Kanovalova 
Platifillin 
1935 
Kanovalova va Orexov
1
Sferofizin 
1944 
Rubinshteyn va Menshikov
 
Alkaloidlar o‗simliklar dunyosida keng tarqalgan. quyidagi oilaning vakillari alkaloidlarga boy: 
lolaguldoshlar (liliaceae); chuchmomadoshlar (amaryllidaceae); kendirdoshlar (arosupaseae); 
ayiqtovondoshlar (Ranunsulaceae); ko‗knordoshlar (Raraveraseae); dukkakdoshlar (Fabaseae); 
ituzumdoshlar (Solanaseae) va boshqalar. SHu davr ichida bugun er yuzida ajratib olingan va 
tasvirlangan 4959 ta alkaloiddan faqat birgina kendirdoshlar oilasiga 897 tasi togri keladi.
O‗simliklarning tarkibida juda oz miqdordan tortib, to 10-15%, ba‘zan 25% gacha alkaloidlar 
bo‗lishi mumkin. O‗simliklarda bir-biriga yaqin ko‗pgina alkaloid bo‗ladi.
Alkaloidlar uchun eng xarakterli bo‗lgan o‗rni o‗simlik organizmida tayyor xolda bo‗lishi va ular 
o‗simlikning xayot faoliyati natijasida xosil bo‗lishi. Alkaloidlar qimmatbaxo dorivor modda 
bo‗lganligi uchun uni o‗rganishga va kimyoviy strukturasini tuzishga qiziqish oshdi. Alkaloidlar 
strukturasini o‗rganish bizlarga bir qator izlanishlarni olib borishga va shu bilan birga yangi dorivor 
preparatlarni olishga olib keladi.
 
Delphinium 
turkum o‘simliklarI alkaloidlari asosida yaratilgan 
dorivor preparatlar va bioreaktivlar.
 
Delphinium 
turkum o‘simliklar iko‘ptarqalgan o‘simliklar qatoriga kiradi.Ulardan 
Delphinium 
dictyocarpum
DC. (to‘rsimonisfarak), 
D.confusum 
M.Pop. (chalkashtirilgan isfarak) va 
D.elatum
L. 
(baland bo‘yl iisfarak) o‘simliklari yer ustki qismlarining asosiy alkaloidlari asosida mellektin 
(metillikakonitin gidroyodidi), kondelfin va elatin kuraresimon preparatlari yaratilib tibbiyotga tadbiq 
qilingan. Ayni vaqtda bu bilan deterpen alkaloidlar I asosida dorivor preparatlar yaratish yo‘nalishiga 
asos solindi
1. 
Alkaloidlarning kimyoviy xossalari 
Alkaloidlarning strukturasini aniqlash juda qiyin va murakkab vazifa xisoblanadi. Bu vazifani 
xal qilishda organik kimyoning barcha analitik va sintetik usullaridan foydalaniladi. Bunda bir necha 
umumiy usullar bor. 
Xalqa ochilishi reaksiyasi. 
Bunga asosan Gofman reaksiyasi qilinadi. Gofman to‗rtlamchi qizdirilganda suv, uchlamchi 
amin va tuyinmagan uglevodorod xosil qilib parchalanishini topdi. 
(C
2
H
5
)
4
- N-OH 
(C
2
H
5
)
3
- N CH
2
q CH
2 
H
2
O
2 
Alkaloidlarni o‗rganishda ular ko‗pincha metil gruppa tutuvchi uchlamchi asos bo‗lganligi uchun 
dissotsiyalash reaksiyasi muximdir. Bu reaksiya xar xil usulda olibborilishi mumkin. Shundan 
asosiylar i quyidagilar. 
1. Bromsian ta‘siri. Ba‘zi xolatlarda BrSN ta‘sirida uchlamchi asosda xalqa emas, metil gruppa 
bilan azot o‗rtasidagi bog‘ uziladi. 
2. Yodgidratni quruq xaydash 
3. Asosga gipoxloridlar ta‘siri. Avval xloramin, keyin ikkilamchi amin bo‗ladi. 
4. Asosning permanganat bilan oksidlanishi 
Alkaloidlarning asosligi qanchalik alifatik radikali ko‗p bo‗lsa, asoslik xossalari xam kuchayadi. 
NH
2
CH
3
, NH(CH
3
)
2
, N(CH
3
)
3
, C
6
H
5
- asosligi ko‗payyadi. 
1
.K.Vilkhu, R.Mawson, L.Simons, D.Bates Applications and opportunities for ultrasound assisted extraction in 
the food industry — A review // Innovative Food Science & Emerging Technologies.-Boston, 2010.- V. 9.- № 
2.- P. 161-169

---