Fitosenologiya

Reja

1. Ekotop va biotsenoz

2. Ekosistemalardagi geterotrof komponentlarning o’simliklar o‘rtasidagi o‘zaro munosabatlarga ta’siri

Tayanch so’z va iboralar: biogeotsenoz, biotsenoz, ekotop, geterotrof, avtotrof, saprofit, ekosistema, produtsent, konsument, redutsent, saprofag

1.Tabiatda har qanday tirik organizm o’zining yashash muxitiga ega. Bu muxitni ular tabiatning tirik bo’lmagan komponentlari bilan birgalikda vujudga keltiradi. Tirik organizmlar va jonsiz tabiat komponentlari murakkab bir tizimni, yani ekologik tizim (ekosistema)ni hosil qiladi. Ekosistema atamasi 1935 yilda ingliz ekologi A.Tensli tomonidan fanga kirirtilgan. Ekosistema deb yashash sharoiti o’xshahsh va o’zaro munosabati natijasida bir-biriga ta’sir ko’rsatuvchi har xil turga mansub bo’lgan birgalikda yashovchi organizmlar yig’indisiga aytiladi. O’tloq, o’rmon, cho’l, dasht, suv havzalari ekosistemaga misol bo’ladi. Ekosistemalarda to’xtovsiz moddalar almashinuvi jarayoni kuzatiladi. Ushbu jarayonning amalga oshishi uchun tirik organizmlarning quyidagi uchta funksional ekologik guruxlari zarur bo’ladi: produsentlar, konsumentlar va redusentlar.

Ekologik sistema bilan bir qatorda biogetsenoz atamasi ham keng qo’llaniladi.Ushbu atama dastlab 1948 yilda Vladimir Nikolaevich Sukachev ilmiy muomalaga kiritgan. V. N. Sukachev biogeotsenozga shunday ta’rif bergan:-“Biogeotsenoz-yer yuzasining muayyan masofasidagi bir xil tabiiy hodisalar (atmosfera, tog’ jinslari, o’simliklar, hayvonot dunyosi va mikroorganizmlar dunyosi, tuproqlar va gidrologik sharoitlar) ning majmuasidir. Bu majmua uni tashkil etuvchi komponentlar o’zaro ta’sirining o’ziga xos xususiyatlariga hamda komponentlar orasida tabiatning boshqa hodisalari bilan modda va energiya almashinuvining muayyan tipiga ega”. V. N. Sukachevning biogeotsenozga bergan ta’rifida, unda modda va energiya almashinuvini o’ziga xos tipining, komponentlarni dialektik birligining hamda uzluksiz rivojlanishining mavjudligi ta’kidlanadi. Biogeotsenozning Harakterli xususiyati shundaki, u band etgan hudud (territoriya yoki akvatoriya) bo’ylab biror-bir muhim biotsenotik, tuproq-geokimyoviy, geomorfologik yoki mikroiqlimiy chegara o’tmaydi. Bu xususiyat tufayli biogeotsenozning yaxlitligi, bir xilligi ta’minlanadi.

N. V. Timofeev-Resovskiy va A. N. Tyuryukanov (1966) biogeotsenozni biosferaning elementar birligi deb hisoblaydilar. Ularning fikricha, biosferaning eng kichik birligi bo’lgan biogeotsenozda biosferaning biokimyoviy ishi va moddiy-energetik aylanma harakati sodir bo’ladi. Biogeotsenozning birorta qismi ham bunday aylanma harakatni amalga oshira olmaydi.

Biogeotsenoz gr. bios - hayot, geo-ep, koinos- umumiy degan ma’noni bildiradi. O’simliklar qavmi (fitotsenoz) va hayvonlar qavmi (zootsenoz) ning muayyan sharoitda bir biriga moslashib, kompleks holda yashashidir. Biogeotsenoz fitotsenoz, zootsenoz, geomuhit va biotopdan iborat bo’ladi. Bu termin 1948 yilda V. N. Sukachev tomonidan fanga kiritilib, biogeotsenologiyani o’rganadigan fan deb ta’riflangan edi. Biogeotsenoz so’zi mazmun jihatidan D. D. Dokuchaev, G. F. Morozov, V. M. Vernadskiylar tomonidan boyitilgan. Ba’zi olimlarning fikricha, biogeotsenoz so’zi ekosistema so’zining ma’nosini ham beradi. Ammo biogeotsenozning o’zi biotsenoz yashayotgan organizm bilan muhitni ham o’z ichiga oladi. Shuningdek, muhit va biosfera, yer yuzining tuzilishi tirik organizm uchun asosiy manba deb qarashga asos bo’ladi.

Biogeotsenoz 2 ta asosiy tarkibiy qismdan: biotsenoz va ekotopdan iborat. Ekotop bu muxitning abiotik qismi hisoblanadi. Uning tirik qismi esa biotsenoz deb ataladi.

2. Biogeotsenozning tirik komponentlariga o’simliklar olami, hayvonot dunyosi, mikroorganizmlar, yer yuzasining atmosfera qatlami va u yerda bo’ladigan gazlar almashinishi, issiqlik manbai, quyosh energiyasi, tuproq va uning tarkiblari kiradi. Biogeotsenozdagi tirik organizmlarning energiya qabul qilishiga qarab ikki gruppaga bo’lish mumkin:

a) a v t o t r o f organizmlar- quyosh energiyasidan foydalanuvchi xlorofilli yashil o’simliklar (fototrof o’simliklar). Bu gruppaga kiruvchi o’simlik turlari oziqlanishi uchun kerakli organik moddalarni o’zlari tayyolaydi. Bular ham o’z navbatida uchga bo’linadilar. a) yashil avtotroflar; bularga quruqlik, dengiz, okeanlar va barcha chuchuk suvlarda yashovchi yashil o’simliklar kiradi. b) xlorofilsiz avtotroflar; xlorofilsiz o’simliklar bo’lib, ular oltingugurt, temir bakteriyalari hamda erkin azotni o’zlashtirib azot to’plovchi bakteriyalar bo’lib, o’zlari uchun kerakli organik moddalarni o’zlari sintez qiladi (xemositez) v) parazit va saprofitlar – bular evolyutsion jarayon natijasida xlorofilini yo’qotgan, parazit hayot kechirishga moslashgan o’simliklar. Saprofitlar esa faqat o’simlik va hayvon qoldiqlarida chirindilar hisobiga hayot kechiradi. Saprofit va parazit turlarni ba’zan geterotroflarga ham qo’shib o’rganiladi.

b) g e t e r o t r o f organizmlar - bular tayyor organik moddalardan energiya hosil qilib oladi ya’ni avtotrof o’simliklar tomonidan tayyorlangan organik moddalarni parchalab mineral moddalarga aylantiradi. Yuqoridagi ikki gruppa o’simliklar ishtiroki asosida tabiatda biologik modda almashinish jarayoni kechadi. Biogeotsenozda ba’zi bir komponetlarning o’rni asosiy bo’lmasada o’ziga xosdir. Biogeotsenozning tuzilishida asosiy rolni yashil o’simliklar egallaydi. Ayniqsa, bu holat o’rmonlarda yaqqol ko’zga tashlanadi.Yashil organizmlar birlamchi organik moddalar ishlab chiqaradi. Ishlab chiqargan energiyani, avval, yashil o’simliklarning o’zlari va geterotrof organizmlar hamda boshqa qismlarga yetkazib beradi. Yashil o’simliklar fototsentez va nafas olish jarayonida atmosferadagi kislorodni hamda ugli kislota gazlarining balansni taminlaydi. Transpiratsiya jarayonida tabiatda suv balansi tartibga tushib turadi, tuproq tarkibidagi ximiyaviy elementlar mikdori muvofiqlashtiriladi. Yashil o’simliklar jamoasi (fitotsenoz) biogeotsenozning tarqalish chegarasini, biogeotsenozdagi hayvon va mikroorganizmlarning tuzilishini, energiya manbaini belgilaydi.

Biogeotsenozdagi geterotrof organizmlar, ayniqsa, hayvonot dunyosi k o n s u m e n t va r e d u t s e n t l a r dan iborat bo’ladi. Zamburug’ va bakteriyalar d e s t r u k t o r l a r deb ataladi. Biogeotsenozda bunday organizmlar turli xil organik moddalarni iste’mol qiladi. Biogeotsenozdagi geterotrof organizmlar gazlar almashunivida ishtirok etadi. Tuproqning hosil bo’lishida katta rol o’ynaydi. Tuproq tarkibidagi umurtqasiz hayvonlar s a p r o f a g l a r deb atalib, o’simliklar qoldiqlarini parchalaydi va chirindi hosil bo’lish jarayonida faol ishtirok etadi. Getrotroflarga kiruvchi zamburug’ va saprofit bakteriyalar organik, murakkab mineral moddalarni parchalaydi. Bularning faoliyati tuproqning hosil bo’lishi, tuproq aralashmasi va o’simliklarning oziqlanish sharoitiga bog’liq bo’ladi. Biogeotsenozning majmuasi yer yuzasining biogeotsenotik qoplamini yoki biosferasini tashkil etadi. Biosfera organizmlari o’ziga xos tizimlarni-hayotiy turkumlarni hosil qiladi. Biogeotsenozning bir qismi biotsenoz bo’lib bu-hayvon va o’simliklarning yig’indisidir. Biogeotsenoz haqidagi tushunchani birinchi bo’lib fanga kiritgan akademik V. N. Sukachev, biogeotsenoz tushunchasi bilan u yer yuzasining ma’lum bir bo’lagida o’zaro o’xshash sharoitlarning mavjudligi va shu sharoitda mikro organizimlar, hayvon va o’simliklarning birgalikda yashashi natijasida bir biriga nisbatan ta’sir ko’rsatishini kuzatish hamda o’rganish kerakligini qayt qiladi. Soddaroq qilib aytganda, o’lik tabiat bilan tirik tabiat o’rtasidagi munosabatlarni b i o t s e n o l o g i ya fani o’rganadi.

Biotsenoz gr. bios- hayot- kainos- umumiy degan manoni bildirib, yashash sharoitlari malum darajada bir xil bo’lgan o’simliklar va hayvonlar qavmi. Bu tabiiy yoki inson faolyati tasirida yuzaga keladi va organizmlar bir biri bilan bog’liq holda rivojlanadi. Biotsenoz terminini taxminan 1877 yilda K. Mebius taklif etgan edi. Biotsenoz bir maydonda mavjud bo’lgan hayvonlarning hamda o’simliklarning yig’indisidir, yani o’simliklar jamoasini (yig’indisini) izohlovchi fitotsenoz va hayvonlar qavmini (yig’indisini) bildiruvchi zootsenoz kabi bo’limlarning majmuidan iborat. Biotsenoz tabiat majmuasi bo’lmish biogeotsenozning bir qismi hisoblanib, uzoq yillar davomida asta sekin rivojlanadi va o’zgarib boradi. Odamning tabiatga aralashuvi natijasida biotsenozni jamiyat manfaatlari nuqtai nazariga qarab o’zgartirish mumkin. Shuning uchun ham biotsenozlar xo’jalik uchun katta ahamiyatga ega.

Biotsenozga Ye. N. Pavlovskiy va G. A. Novikov 1950 yilda ta’rif berib, biotsenoz tabiiy holda yoki insonning ta’siri natijasida hosil bo’ladi,-degan edi. Lekin biotsenozga kiradigan organizmlar bir biri bilan bog’liq holda rivojlanadi.

O’simliklar, hayvonlar va mikroorganizmlarning yer yuzasining ozmi-ko’pmi bir xil sharoitlarga ega bo’lgan joylarda yashaydigan, nisbatan barqaror turkumlari b i o t s e n o z l a r deyiladi.

Biotsenozdagi ayrim organizmlar- a v t o t r o f l a r noorganik moddalardan organik moddalar sintez qiladi. Boshqa geterotroflar esa organik moddalarni istemol qilgan holda uni avtotroflar tomonidan qayta foydalanish uchun yaroqli bo’lgan moddalargacha parchalaydi. Tadrijiy taraqqiyot davomida organizmlarning har xil turlari dastlabki ozuqa materialidan modda va energiyani ketma-ket olish uchun o’zaro bog’liqlik hosil qilishgan. Buning natijasida o z i q l a n i sh z a n j i r l a r i deb nom olgan jarayon yuzaga kelgan.

Biotsenozlarda organik moddalarni (oqsillar, yog’lar, uglevodlar va b.) tayyorlovchi p r o d u t s e n t l a r, ularni iste’mol qiluvchi k o n s u m e n t l a r va organik moddalarni yemiruvchi, chirituvchi m i k r o o r g a n i z m l a r farqlanadi.

Biotsenozning bosh komponenti -fitotsenozni bir-biri bilan va atrof muhit bilan mujassam o’zaro aloqada bo’ladigan o’simlik jamoalari hosil qiladi. Yer yuzasining yoki uning ayrim hududlarining fitotsenozlari o’ s i m l i k q o p l a m i n i hosil qiladi.

O’simliklar harakatlanmaydigan komponent bo’lganligi tufayli biotsenozning harakatlanmaydigan, nisbatan doimiy asosini tashkil etadi. Hayvonlar zsa biotsenozning harakatlanuvchan komponentlari sifatida z o o ts ye n o z l a rni hosil qiladi. Zootsenozning chegaralari fitotsenoz chegaralari asosida shartli o’tkaziladi.

Tuproqda, havo va suvda yashaydigan organizmlar m i k r o b i o ts ye n o z ni tashkil qiladi. Shunday qilib, fitotsenoz, zootsenoz va mikrobiotsenoz birgalikda biotsenozni vujudga keltiradi. Muayyan joy uchun xos bo’lgan tabiiy muhitni jonsiz, abiotik komponentlarining majmuasi b i o t o p deyiladi. Biotsenozlar biotop bilan birgalikda biogeotsenozni hosil qiladi. Biz biogeotsenoz haqida avvalgi mavzularda fikr yuritganmiz.

Biotsenoz ham fitotsenoz singari faqat biologik tushuncha bo’lmay, balki geografik tushuncha hamdir. Ma’lumki, yer kurrasida mavjud bo’lgan tirik organizmlar o’zaro ma’lum munosabatda bo’lib qolmasdan, balki tashqi muhit va ayniqsa, iqlim va tuproq muhiti bilan vositali va vositasiz munosabatda bo’ladi. Bunday munosabatlarni o’rganuvchi sohaga b i o t s e n o l o g i ya deyiladi.

Biotsenozdagi o’simliklarning bir biriga nisbatan tashqi ko’rinishini o’rganganda, ularning faqat yer ustki qismi organlarining tuzlishinigina e’tiborga olmasdan, balki ularning yer ostki qismi, ya’ni ildiz sistemalarining ham bir-biriga nisbatan tuproqning turli qatlamlarida tarqalishini ko’zda tutadi. Muayyan bir hududda turlar tarkibi, soni, qavatliligi-yarusligi-pog’onaligi, tashqi ko’rinishi bilan bir biridan ma’lum darajada ajraladigan bir necha jamoalarni ko’rish mumkin. Bunday hollarda jamoa m i k r o j a m o a yoki m i k r o b i o ts ye n o z lar deb ham yuritiladi. Masalan zich o’rmonlarda bir xil mikroorganizmlar mavjud bo’lsa, siyrak o’rmonlarda ikkinchi xil mikrobiotsenozlarni ko’rish mumkin. Bunday biotsenozlar daraxtlardan tortib (agar ular shu jamoada mavjud bo’lsa) barcha buta, o’t o’simliklari, yo’sinlar, lishayniklar, suv o’tlari, zamburug’lar va bakteriyalarni o’z ichiga oladi.

Shunday qilib, biotsenoz o’rganilayotganda yuqorida ko’rsatilgan xususiyatlardan tashqari shu biotsenozni tashkil ztadigan o’simliklar va hayvonlarning hayotiy shakllari hisobga olinadi. Biotsenozlarning tashqi qiyofasi fasllar bo’yicha yil davomida o’zgarib turadi. Bunday o’zgarishlarning yil davomida sodir bo’lishida biotsenozning tur tarkibi ham muhim rol o’ynaydi.

Kichik jamoalar uchun (daraxtlarning tanalari va barglarida yashaydigan iidividlar) har xil atamalar ishlatiladi; m i k r o j a m o a, b i o ts ye n o t i k g r u p p a l a r, b i o t i k k o m p l ye k s l a p va boshqalar. Biotsenotik gruppalar o’rtasida keskin farq bo’lmaydi. Kichik jamoalar ham uning tarkibiga kiradi, ular nisbatan o’zlarining muxtor (avtonom) qismlariga ega bo’ladi. Shunday qilib, yo’sin va lishayniklar daraxtlarning poyasidagi yirik jamoalardan tashkil topgan organizmlardir. Bular shu yerdagi daraxtlar va boshqa biologik va ekologik omillar bilan bog’langan bo’ladi. Bu gruppalar o’z navbatida o’rmon biotsenozining tarkibiy qismi hisoblanadi. Odatda biotsenoz bu murakkab komplekslarga kiradi va yerning butun jonli qatlamini hosil qiladi.

Jamoalarning masshtabi- ko’lami kattalashgan sari ularning murakkablashish darajasi ham oshib boradi va turlararo bilvosita bog’lanish ham murakkab bo’ladi. Tabiatda har qanday jonli organizmlar o’z qonunlariga muvofiq rivojlanadi Shuning uchun ham ularning mavjudligi va rivojlanishi tabiiy sistemadan iboratdir. Sistemaning asosiy xususuyatlaridan biri- organizmlardan yuqoriroq tashkil etilgan hayot, nemis ekologi V. Tishler klassifikatsiyasi bo’yicha quyidagichadir.

1. Jamoalar hamma vaqt tayyor qismlardan (har xil turlardan yoki bir necha turlar kompleksidan) hosil bo’ladi , qo’shiladi va rivojlanadi. Ularning hosil bo’lishi o’simlik bilan ayrim organizmlarning paydo bo’lishidan farq qiladi.

2. Jamoalarning qismlari tabiiy ravishda almashinishi mumkin. Bir tur yoki turlar kompleksi boshqa turlarning o’rnini egallashi mumkin, qachonki agar ushbu turlarga ham ekologik omil talablari bir xil bo’lganda. Bunday holda ular tabiiy sistemaga zarar yetkazmaydi.

3. Agar bir butun organizmda doimiy ravishda koordinatsiya saqlanadigan bo’lsa, organizmdagi organlarning hamkorligi mavjud bo’lsa, bu vaqtda organizlarning ustidagi sistema qarama-qarshi yo’nalishdagi kuchlar asosida vujudga keladi. Biotsenozdagi turlarning manfaatlari doimiy ravishda qarama qarshilikka asoslangan. Masalan, zootsenozda yirtqich o’zining o’ljasi uchun a n t o g a n i s t dir, yani bir-biri bilan murosaga kelishmaydigan raqiblar hisoblanadi. Shunday bo’lishiga qaramasdan ular jamoada birga yashaydilar. Bunday hol yashash uchun kurash qonuniga asoslanadi.

4. Har qanday jamoa miqdor jihatidan bir turning ikkinchi tur tomonidan boshqarilishiga asoslangan bo’ladi.

5. Organizmlar ko’lamining kattalik chegarasi o’z ichki dasturi bilan chegaralangandir. Organizmlardagi yuqori sistemaning kattaligi tashqi sabablar bilan belgilanadi. Har qanday jamoalar tabiatdagi muhit omillari va inson faoliyati tufayli doimiy ravishda rivojlanib, o’zgarib turadi. Ba’zan bunday rivojlanish va o’zgarish progressiv (ko’tarilish) hamda regressiv (tushish) ko’rinishda bo’lishi ham mumkin.

Evolyutsion rivojlanish natijasida muayyan bir hududda oldin yashagan jamoalar inson ta’sirida o’zgarib, boshqa bir jamoa bilan almashinishi mumkin. Ma’lumki insonlarning kundalik ijodiy faoliyati natijasida botqoqliklarning quritilishi va yangi yeolarning o’zlashtirilishi natijasida bu yerlarda madaniy agrotsenozlar paydo bo’ladi. Bunday maydonlarni madaniy agrofitotsenozlar yoki agrotsenozlar deyiladi. Tabiiy biotsenozlar o’zining barcha tuzilish jihati bilan inson yaratgan madaniy landshaftlardan- agrotsenozlardan tubdan farq qiladi. Agrotsenozlar sun’iy ravishda saklab turiladigan beqaror gruppadan iborat bo’lib, unda komponentlarning o’zaro aloqasi inson tomonidan amalga oshiriladi. Inson komponentlarning tarkibini o’zi xohlagancha o’zgartiradi va o’zi ekib o’stirgan o’simliklarni atayin zich holda saqlab turadi. Shuning uchun ham agrotsenozlarning strukturasi tabiiy biotsenozlar tarkibiga nisbatan odatda juda sodda bo’ladi, chunki agrotsenozlarda ko’pincha bir, ba’zan ba’zan bir necha tur dominantlik qiladi, boshqa turlar sun’iy ravishda bostirilib turadi.

Biotsenozdagi organizmlarning munosabatlari juda ham murakkabdir. Bu hodisani ular miqdorining nihoyatda kattaligi isbotlaydi. Yirik tabiatshunos olim V. I. Vernadskiy 1934 yilda, bizning sayyoramizdagi jonli organizmlar miqdori 10'° -t o n n a ga to’g’ri keladi. O’simliklar massasi hayvonlar massasidan bir necha marta yuqori bo’ladi-deb ko’rsatgan edi.

Yer yuzida barcha o’simliklarning massasi (Getner, 1936) 2337 km. kubga, hayvonlarniki esa hammasi bo’lib 1 km kubga teng bo’ladi. Yashil o’simliklar, ayrim bakteriyalar produtsentlar, ya’ni organik moddalar ishlab chiqaradi. Hayvonlar va yashil holda bo’lmagan o’simliklarning ko’pchilik qismi istemolchi hisoblanadi yoki konsumentlardir. Konsumentlar orasidagi organizmlardan organik moddalarni mineral birikmalarga aylantiradigan organizmlar gruppasini ajratish mumkin. Bunday organizmlarni r ye d u ts ye n t lar deb yuritiladi. Bularga bakteriyalarning ko’pchilik vakillari chirish jarayonini amalga oshiradigan va boshqa bir qancha organizmlar kiradi. Biotsenozlarniig tuzilishi ko’p tarmoqli bo’lib, uni tekshirishda bir qancha aspektlarga ajratiladi.