Fitoterapiya

4. Oddiy bo„ymadoron. Tisyachelistnik  obiknovenniy (Achillea millefolium L.). 
Bo„ymodaron  bo„yi  80  sm  yetadigan  ko„p  yillik  o„t  o„simlik.  O„simlik  tog„  yon 
bag„irlarida, o„rmon chetlari, quruq o„tloqlarda, qir, yo„l yoqalari va bog„larda o„sadi. 
  
Tibbiyotda  bo„ymodaronning  yer  ustki  qismidan  foydalaniladi.  Uning  tarkibida  K,  S, 
vitaminlari karotin, efir moyi, achchiq va boshqa moddalar bor. Efir moyi xamazulen va boshqa 
terpinoidlardan tashkil topgan. 
Ibn Sino bo„ymodaron yer ustki qismidan tayyorlangan  qaynatmani shamollaganda, bosh 
og„rig„ida, bachadon yarasida, buyrak tosh va boshqa kasalliklarda tavsiya qilgan. 
Xalq  tabobatida  o„simlikning  yer  ustki  qismidan  tayyorlangan  damlama  yoki  qaynatma 
turli  qon  oqishlarda  (qon  tupurish,  qon  aralash  ich  ketish,  bavosil  kasalliklarida)  qon 
to„xtatuvchi hamda ishtaha ochuvchi dori sifatida ishlatiladi. Bu dorilardan yana bosh og„rig„ini 
qoldiruvchi,  siydik  haydovchi  vosita  sifatida  hamda  o„pka  sili  va  me‟da-  ichak  kasalliklarini 
davolashda foydalaniladi. Bo„ymodaron gulining kukuni asalga qorib yeyilsa, gijjalar tushadi. 
Tibbiyotda  bo„ymodaron  o„simligining  yer  ustki  qismidan  tayyorlangan  damlama  va 
suyuq  ekstrakt  me‟da  -ichak  kasalliklarini  davolashda  hamda  ishtaha  ochuvchi,  qon  oqishini 
to„xtatuvchi dori sifatida ishlatiladi. 
O„simlikning  yer  ustki  qismi  qon  ketishi  to„xtatuvchi,  ishtaxa  ochuvchi  va  me‟da  ichak 
kasalliklarida ishlatiladigan yig„malar tarkibiga  kiradi. 
5. Ikki  uyali gazanda.  Chayono„t.  Krapiva  dvudomnaya (Urtica dioica L.). 
Gazanda bo„yi 150 sm gacha yetadigan achituvchi tuklar bilan qoplangan  ko„p yillik o„t 
o„simlik. 
O„simlik asosan nam yerlarda - suv bo„ylarida, bo„tazorlarda, axoli yashaydigan joylarda 
keng  tarqalgan.  Asosan  Rossiyaning  yuvropa  qismida,  Uzoq  Sharqda  va  Markaziy  Osiyoda 
uchraydi. 
Tibbiyotda gazanda bargidan foydalaniladi. Tarkibida K, S, V2 vitaminlari,  karotin, ko„p 
miqdorda xlorofil va boshqa moddalar bor. 
Abu  Ali  ibn  Sino  chayono„t  o„simligi  mevasini  nafas  qisish  kasalligini  davolash  uchun, 
bargini esa qon to„xtatuvchi va surgi dori sifatida ishlatgan. 
Xalq  tabobatida  o„simlik  bargidan  tayyorlangan  damlama,  qaynatma  yoki  barg  kukuni 
ko„krak  og„rig„i,  bod,  isitma,  bezgak,  nafas  qisishi,  burun  va  og„izdan  qon  oqishi  va  bavosil 
kasalliklarini  davolashda  hamda  balg„am  ko„chiruvchi,  siydik  haydovchi  dori  sifatida 
qo„llaniladi. 
Gazanda  bargi  tarkibidagi  biologik  faol  moddalar  yig„indisining  farmakologik  ta‟siri 
asosan uning tarkibidagi vitaminlarga va temir  tuzlariga  bog„liq.  Ular  qon ivishini tezlashtiradi 
(K  va  S  vitamlari)  va  eritrotsitlar  ishlab  chiqarilishi  oshiradi.  Bundan  tashqari,  bachadon 
qisqarishini jonlantiradi, o„t haydaydi va yara bitishini tezlashtiradi. 
  
Qon to„xtatuvchi yig„malar tarkibiga kiradi. 
  
6. Jag„-jag„. Pastushya  sumka obiknovennaya (Capsella bursa pastoris Medic.). 
Jag„-jag„ bo„yi 60 sm yetadigan bir yillik o„t o„simlik. O„simlik asosan aholi yashaydigan 
yerlarda, yo„l yoqalarida, o„tloqlarda, begona o„t sifatida ekinlar orasida o„sadi. 

207 
 
Tibbiyotda jag„-jag„ o„simligining yer ustki qismidan foydalaniladi. Uning tarkibida K, S 
vitaminlari va boshqa moddalar bor. 
Xalq  tabobatida  jag„  -  jag„  o„simligi  yer  ustki  qismidan  tayyorlangan  damlama  va 
qaynatma  me‟da,  o„pka  kasalliklarida,  burundan  qon  ketganda  uni  to„xtatuvchi,  qon  bosimini 
tushiruvchi, ko„ngil aynishini bosuvchi va peshob xaydovchi dori sifatida qo„llaniladi. 
Tibbiyotda  jag„  -  jag„  o„simligining  yer  ustki  qismidan  tayyorlangan  damlama 
va  suyuq  ekstrakt  tug„ruqdan  keyin  va  bachadon  kasalliklarida  qon  ketishini  to„xtatuvchi  dori 
sifatida ishlatiladi. 
7. Zirk. Barbaris  (Berbyeris L.). 
Tibbiyotda  zirkning  2  turidan  dorivor  o„simlik  sifatida  foydalaniladi:  Amur  zirki-
barbaris amurskiy (Berberis amurensis), oddiy zirk-barbaris obiknovenniy (Berberis vulgaris L.). 
Zirk turlari bo„yi 1,5 -2 m ga yetadigan tikanli bo„ta.  Ular cho„l, o„rmon-cho„l zonalarida o„sadi. 
Tibbiyotda  zirk  bargi  va  ildizidan  foydalaniladi.  Ular  tarkibida  protoberberin  guruhiga 
kiradigan berberin (asosiy alkaloid) va boshqa alkaloidlar bor. 
Tibbiyotda  zirk  turlari  bargidan  tayyorlangan  nastoyka  ginekologiya  amaliyotida 
bachadon  mushaklari  tonusini  kuchaytiruvchi,  qon  ketganda  qon  to„xtatuvchi,  qon  bosimini 
pasaytiruvchi  dori  sifatida  qo„llaniladi.  Ildizidan  ajratib  olingan  berberin  -  berberin  sulfat 
surunkali  gepatit,  xoletsistit  va  o„t-tosh  kasalliklarini  davolashda  o„t  haydovchi  dori  vositasi 
sifatida qo„llaniladi. 
8. Dorivor sangvizorba. Krovoxlebka lekarstvennaya (Sanguisorba officinalis L.). 
Sangvizorba  bo„yi  100  sm  ga  yetadigan  ko„p  yillik  o„t  o„simlik.  O„simlik  o„rmon 
chekkalarida,  o„tloqlarda,  o„tli  cho„llarda,  bo„talar  orasida,  tog„  etaklaridagi  suv  bo„ylarida  va 
boshqa  nam  yerlarda  o„sadi.  Asosan  Rossiyaning  yuvropa  qismida,  Kavkazda,  Sibirda,  Uzoq 
Sharqda uchraydi. 
Tibbiyotda sangvizorbaning ildiz va ildizpoyasidan foydalaniladi. Tarkibida oshlovchi va 
boshqa moddalar bor. 
Xalq  tabobatida  sangvizorbaning  ildiz  va  ildizpoyasidan  tayyorlangan  qaynatma  qon 
ketishini  (sil  kasalligida  qon  tupurishda,  bachadondan  qon  ketganda)  to„xtatuvchi,  og„riq 
qoldiruvchi, burushtiruvchi vosita sifatida va yaralarni davolashda qo„llaniladi. 
Tibbiyotda  sangvizorba ildizpoya  va ildizidan tayyorlangan qaynatma va  suyuq  ekstrakt 
ginekologiya  amaliyotida  qon  to„xtatuvchi,  me‟da-ichak  kasalliklarida  (yo„g„on  va  ingichka 
ichakning yallig„lanishida, ich surganda) burushtiruvchi dorivor vosita sifatida qo„llaniladi. 
Mahsulot ich ketganda va qon to„xtatuvchi choy - yig„malar tarkibiga kiradi. 
9. Oddiy soxtakashtan. Konskiy kashtan obiknovenniy (Aesculus hippocastanum L.). 
Soxtakashtan  bo„yi  30  m  yetadigan  piramida  shaklidagi  shox-shabbali  daraxt. 
Soxtakashtan ko„chalarda, bog„larda va oromgohlarda  manzarali daraxt sifatida o„stiriladi. 
Tabobatda  soxtakashtan  po„stlog„idan  tayyorlangan  qaynatma  qorataloq,  bavosil, 
bronxit, bezgak, bod, podagra kasalliklarini davolashda hamda ichakning yallig„lanishi natijasida 
ich ketganda va bachadondan  qon ketganda qon to„xtatuvchi dori sifatida ishlatiladi. 
Po„stloq qaynatmasi eshakem toshgan hollarda ham dori sifatida qo„llaniladi. 
Tibbiyotda  soxtakashtan  o„simligidan  tayyorlangangan  venostazin  preparati  bavosil, 
ateroskleroz  va  tromboflebit  kasalliklarini  davolashda  ishlatiladi.  Urug„idan  tayyorlangan  suv-
spirtli  ekstrakt  (eskuzan),  qaynatma,  surtma,  tabletka,  shamcha  (esflazid)  tromboz  va  bavosil 
kasalliklarining oldini olish va davolashda hamda qon to„xtatuvchi dori sifatida qo„llaniladi. 
10. Yantoq. Yantak   (Alhagi Adans.). 
Tabobatda  yantoqning  to„rtta  turi:  shakar  yantoq-yantak  persidskiy  (Alhagi  persarum 
Boiss.  et Buhse),  siyrak barg yantoq  -yantak rixlolistiy (Alhagi  sparsifolia snap.); soxta yantoq-
yantak  lojniy  va kulrang yantoq-yantak sedovatiy (Alhagi canesens Shap.) ishlatiladi. 
Yantoq  turlari  tikonli  ko„p  yillik  o„t  o„simlikdir.  Ildizi  juda  yaxshi  taraqqiy  etgan.  Ular 
qumlik,  tekislik  va  tepaliklar,  tog„  yon  bag„irlarida,  begona  o„t  sifatida  ekinzorlarda,  ariq  va 
kanallar bo„yida, dalalarda va boshqa yerlarda o„sadi. 

208 
 
Tabobatda  yantoqning  yer  ustki  qismi  va  ildizidan  foydalaniladi.  Ular  tarkibida 
vitaminlar, shilliq, oshlovchi va boshqa moddalar bor. 
Ibn  Sino  yantoq  turlarining  yer  ustki  qismidan  tayyorlangan  damlamani  yo„tal 
qoldiruvchi,  terlatuvchi, ko„krakni yumshatuvchi va surgi dori sifatida tavsiya etgan. 
Xalq  tabobatida  yantoq  turlari  ildizidan  tayyorlangan  qaynatma  bavosil  kasalligini 
hamda yaralarni davolashda, qon oqishini  to„xtatish uchun  ishlatiladi. 
Yer  ustki  qismidan  tayyorlangan  damlama  siydik  haydovchi,  terlatuvchi  va  ich 
yumshatuvchi dori sifatida qo„llaniladi. 
11. Dala qirqbo„g„imi. Xvoщ   polevoy   (Equisetum arvense L.). 
Qirqbo„g„im ko„p yillik, sporali o„simlik. Ildizidan yer ustiga ikki xil poya o„sib chiqadi. 
Ular  bahorgi  va  yozgi  poyalar  deyiladi.  Bahorgi  poya  sporalari  yetilib  va  sochilib  ketgandan 
so„ng  qurib  qoladi.  Yozgi  poya  qattiq,  bo„g„imli  bo„ladi  va  bu  bo„g„imlaridan  to„p-to„p 
shoxchalar o„sib chiqadi va halqa shaklida bo„g„imni o„rab oladi. Bargi yaxshi taraqiy etmagan, 
o„zgargan tangachasimon bo„ladi. Bu poya mart oylarida o„sib chiqib, kuzda qurib qoladi. 
Qirqbo„g„im  ariq  va  daryo  bo„ylarida,  ekinzorlarda,  qumli  o„tloqlarda,  bo„talar  orasida, 
o„rmonlarda va boshqa nam joylarda o„sadi. 
Tibbiyotda  qirqbo„g„im  o„simligining  yer  ustki  qismidan  foydalaniladi.  Uning  tarkibida 
flavonoidlar,  S  vitamini,  karotin,  silikat  kislota  (organik  kislotalar  bilan  birikkan  va  suvda 
eriydigan holida) va boshqa moddalar bor. 
Ibn  Sino  quritilmagan  qirqbo„g„imdan  olingan  shira  bilan  yaralarni  davolagan. 
O„simlikning quritilgan va maydalangan yer ustki qismining sharobda tayyorlangan damlamasini 
qonli ich ketishda,  istisqo kasalliklarini davolashda qo„llagan. 
Xalq  tabobatida  qirqbo„g„im  damlamasi  siydik  haydovchi,  qon  to„xtatuvchi  (qon 
tupurganda, burundan qon oqqanda, qon aralash ich ketganda) dori sifatida hamda istisqo, o„pka 
sili, buyrak va yurak kasalliklarini davolashda qo„llaniladi. 
Tibbiyotda  qirqbo„g„imning  yer  ustki  qismidan  tayyorlangan  dorivor  preparatlar 
(qaynatma,  damlama,  suyuq  ekstrakt)  qon  aylanishi  buzilganda,  qovuq  yallig„lanishida  va 
siydik  yo„llari  kasalligida  peshob  haydovchi  dori  sifatida,  o„pka  sili  kasalligini  (silikat  kislota 
almashinuvining buzilishi  bilan bog„liq ba‟zi turlarini) davolash uchun hamda bachadondan qon 
ketganda va bavosil kasalligida qon to„xtatuvchi  dori sifatida ishlatiladi. 
Mahsulot yurak-tomirlar kasalliklarida siydik haydovchi va qon bosimini tushiruvchi dori 
sifatida qo„llaniladigan choy - yig„malar  tarkibiga kiradi. 
12. Qush toron (Qizil tasma). Gorets  ptichiy (Polygonum  aviculare L.). 
Qush toron bo„yi 30 sm yetadigan, poyasi yoyilib o„suvchi bir  yillik o„simlik. 
Qush  toron  yo„l  yoqalarida,  tashlandiq  yerlarda,  ariq  bo„ylarida  ekinzorlar  orasida 
o„sadi. 
Tibbiyotda 
qush 
toronning 
yer 
ustki  qismidan  foydalaniladi. 
Uning 
tarkibida  flavonoidlar, efir moyi, K, S vitaminlari, karotin va boshqa moddalar bor. 
Xalq  tabobatida  qush  torondan  tayyorlangan  damlama  siydik  haydovchi,  qon 
to„xtatuvchi, ich ketishda burushtiruvchi vosita sifatida ishlatiladi. Shuningdek, oshqozon va o„n 
ikki barmoq ichak yallig„langanda, sil, ko„kyo„tal, bezgak kasalliklariga davo bo„ladi. 
Qush toronning yangi yig„ilgan yer ustki qismini yaraga bog„lab davolanadi. 
Tibbiyotda  qush  toronning  yer  ustki  qismidan  tayyorlangan  damlama  akusherlik  va 
ginekologiya  amaliyotida  tug„ruq  va  abortdan  so„ng  qon  ketishini  to„xtatuvchi,  buyrak  va 
buyrak tosh kasalliklarida siydik haydovchi dori sifatida qo„llaniladi. 
Qush  toronning  yer  ustki  qismi  yurak-tomirlar  kasalliklarida  qo„llanadigan  choy  - 
yig„malar tarkibiga kiradi. 
  
 
ASOSIY DARSLIKLAR  VA O„QUV QO‟LLANMALARI RO‟YXATI 
Asosiy 
1.1. M.N.Maxsumov, M.M.Malikov “Farmakologiya”. Toshkent., 2006y. 

209 
 
1.2.  M.N.Maxsumov,  X.X.Xolmatov  “Fitoterapiya  farmakologiya  asoslari  bilan  birga”. 
Toshkent., 2003y. 
1.3. B.A.Samura, L.T.Malaya “Fitoterapiya v klinike vnutrenno bolezney”. Xarkov. 2003. 
1.4. M.D.Mashkoveni “Lekarstvennыe sredstva” (1 – 2 top). Moskva. 2004y. 
 
Qo„shimcha 
2.1. M.N.Nabieva, E.Djo„raev. “fitoterapiya va bitu”. Toshkent. 
2.2. M.N.Maxsumov. “ma‟ruzalar matni”. 2000y., 1994. 
2.3. X.U.Aliev, M.N.Maxsumov. O„quv – uslubiy qo„llanma. Toshkent.. 2003y. 
 
16 Amaliy mashg„ulot: 
 Qon shaklli elementlarini stimullovchi dorivor o„simliklar. 
Mashg
‟ulotning  maqsadi:  talabalarda  Qon  shaklli  elementlarini  stimullovchi  dorivor 
o„simliklar.    to„g„risida  umumiy  tushuncha.  Gemostatik  dorivor  o„simliklar  (qchchiqtaron, 
bodrezak,  lagoxilus,  bo„ymadaron,  jag„-jag„,  soxta  kashtan,  qirqbo„g„in  va  b.)  va  ularning 
fitopreparatlar xarakteristikasi haqida ma„lumot berish va amaliy ko„nikmalarni shakllantirish.  
Masalaning  qo‟yilishi:  Qon  shaklli  elementlarini  stimullovchi  dorivor  o„simliklar.  
to„g„risida  umumiy  tushuncha.  Gemostatik  dorivor  o„simliklar  (qchchiqtaron,  bodrezak, 
lagoxilus,  bo„ymadaron,  jag„-jag„,  soxta  kashtan,  qirqbo„g„in  va  b.)  va  ularning  fitopreparatlar 
xarakteristikasi haqida talabalarga beriladigan bilim va ko‗nikmalar.  
Talaba bilishi lozim:  
Qon shaklli elementlarini stimullovchi dorivor o„simliklar.  to„g„risida umumiy tushuncha.  
Gemostatik dorivor o„simliklar (qchchiqtaron, bodrezak, lagoxilus, bo„ymadaron, jag„-jag„, 
soxta kashtan, qirqbo„g„in va b.) va ularning fitopreparatlar xarakteristikasi.  
 Talaba bajara olishi lozim:  
Qon shaklli elementlarini stimullovchi dorivor o„simliklar.  to„g„risida umumiy tushuncha.  
Gemostatik dorivor o„simliklar (qchchiqtaron, bodrezak, lagoxilus, bo„ymadaron, jag„-jag„, 
soxta kashtan, qirqbo„g„in va b.) va ularning fitopreparatlar xarakteristikasi.  
Fanlararo va fan ichidagi  bog‟liqlik:  Mashg„ulot  davomida  olingan  bilimlardan  Farmatsevtik 
yordam, BTY‟o va klinik farmatsiyada barcha mavzularini o„zlashtirishda foydalanish mumkun.  
Motivatsiya:  tibbiyot  amaliyotida  qo„llaniladigan  dori  vositalar  keng  asortimentli  bo„lganligi 
sababli ularni  o„rganish katta ahamiyat kasb  etadi.Dori vositalarni  o„rganish ularni  qabul  qilish 
va saqlash jarayonlarida salbiy ta'sir etuvchi omillardan himoya qilishni talab etadi  
Mashg‟ulotning  mazmuni:  Qon  shaklli  elementlarini  stimullovchi  dorivor  o„simliklar.  
to„g„risida  umumiy  tushuncha.  Gemostatik  dorivor  o„simliklar  (qchchiqtaron,  bodrezak, 
lagoxilus,  bo„ymadaron,  jag„-jag„,  soxta  kashtan,  qirqbo„g„in  va  b.)  va  ularning  fitopreparatlar 
xarakteristikasi qoidalari haqida bayon etish, ularning tavsiflari bilan tanishtirish.  
Tayanch atama va iboralar. Fitopreparat,sinergizm, potensiallanishi, antogonizm 
 
Nazariy qism 
Qon oqishini to„xtatuvchi dorivor o„simliklar va ularning preparatlari 
  
Ma‟lumki,  hayotda  har  xil  sabablar  tufayli  qon  ketish  hodisalari  ro„y  berib  turadi. 
Ayniqsa  jarohatlanganda  qon  tomirlar  shikastlanishi  natijasida  qon  ketishi  hayot  uchun 
xavflidir.  Shuningdek,  organizmning  turli  xastaliklarida  ichki  a‟zolardan  qon  ketishi  mumkin. 
Masalan, bavosil, me‟da va  o„n ikki barmoq ichakning yara kasalligi, ingichka va yug„on ichak 
kasalligi,  o„pka  kasalligi  (sil,  o„sma  va  boshqalar),  burun  qonashi,  xayz  kurishning  cho„zilib 
ketib ko„p qon ketishi shular jumlasidandir. 
Jaroxatlanish  natijasida  qisqa  muddat  ichida  ko„p  miqdorda  qon  yo„qotilganda  bemor 
ko„pincha  shok  (karaxtlik)  holatiga  tushib  qoladi  va  bunda  zudlik  bilan  tegishli  tadbirlar 
ko„riladi (qon va qon o„rnini bosadigan suyuqliklar quyiladi). 

210 
 
Ichki a‟zolardan  oz-ozdan, lekin tez-tez  va uzoq  muddat  mobaynida  surunkali qon ketib 
turganda  kamqonlik  (anemiya)  paydo  bo„ladi.  Qizil  qon  tanachalari  miqdori  kamayishi  sababli 
ulardagi gemoglobin ham kamayadi. Natijada hujayralar, to„qimalar, a‟zo va sistemalar kislorod 
bilan  to„la  ta‟minlana  olmaydi.  Kishida  kislorod  tanqisligi  seziladi.  Unda  kamquvvatlik, 
behollik,  tinka  qurishi,  bosh  aylanishi,  ko„z  tinish  hollari  kuzatiladi.  Kamqonlikning  og„ir 
turlarida  ichki  a‟zolar,  ayniqsa  markaziy  nerv  sistemasi  faoliyati  susayadi  va  bu 
ko„ngilsiz  oqibatlarga olib kelishi mumkin. 
Organizm  qon  yo„qotishining  asosiy  sabablaridan  yana  biri  qon  ivish  jarayonining 
buzilishidir. Ma‟lumki, mayda qon tomirlar jarohatlanganda to„qima qonaydi va bir ozdan so„ng 
esa  qon  ketishi  o„z-o„zidan  to„xtaydi,  ya‟ni  qon  iviydi.  Bu  organizmga  xos  normal  fiziologik 
jarayondir. 
Hozirgi  zamon  tushunchasiga  ko„ra  qon  oqishining  to„xtashi  asosan  ikki  xil  namoyon 
bo„ladi:  qon  tomir-trombotsitar  va  koagulyatsion  gemostaz.  Qon  tomir-trombotsitar  gemostaz 
mayda  qon  tomirlar  jarohatlanganda  kuzatiladi.  Bunda  qon  tomirlar  torayadi,  jarohatlangan 
mayda  qon  tomirlar  (kapillyarlar,  venalar)  jarohatlangan  joyda  trombotsitlarning  yig„ilishi  va 
ularning  bir-biri  bilan  yopishishi  hisobiga  tromb  hosil  bo„ladi.  Bunda  jarohatlangan  joy 
bekitilib, qon ketishi to„xtatiladi. 
Koagulyatsion  qon  ivishi  esa  murakkab  fiziologik  jarayon,  bunda  bir  qator  omillar, 
fermentlar va boshqalar qatnashadi. Ulardan protrombin, tromboplastin, fibrinogen, kalsiy ionlari 
asosiy  omillar  hisoblanadi.  Protrombin  jigarda  K  vitamini  ishtirokida  hosil  bo„ladi, 
tromboplastin trombotsitlar yorilishi natijasida ajraladi, fibrinogen jigarda xosil bo„ladi va kalsiy 
ionlari qonda doimiy bo„ladi. 
Keyingi  ma‟lumotlarga  qaraganda  ushbu  jarayonda  yuqoridagi  omillardan  tashqari, 
o„nlab  boshqa omillar qatnashar  ekan.  Ularning ayrimlari qon  ivishini  sekinlashtirsa,  boshqalar 
esa,  aksincha,  bu  jarayonni  tezlashtiradi,  ayrim  omillar  qonning  haddan  tashqari  ivishga  yo„l 
qo„ymaydi,  ortiqchasini  yemiradi.  Ushbu  omillar  qonni  suyuq  holda  saqlab  turadi.  Agar  tomir 
shikastlansa, shu joyda qon iviydi va qon ketishi to„xtaydi. 
Lekin bu jarayonda qatnashadigan omillardan  birining  butunlay yoki yetarli bo„lmasligi 
qon  ivishini  izdan  chiqaradi,  natijada  qon  ketadi,  Masalan,  qon  ivishida  qatnashadigan  K 
vitamini  yetishmasligi,  trombotsitlarning  qonda  kamayib  ketishi,  kalsiy  ionlarining  qonda 
yetarli  bo„lmasligi,  fibrinogen  sintezining buzilishi, bu  omillar o„zaro aloqasining  uzilishiga va 
hokazalar qonning ivimasligiga va natijada kamqonlikka sabab bo„lishi mumkin. 
Bunday  hollarda  qon  tomirlarni  toraytiradigan  dori  (adrenalin,  noradrenalin,  efedrin) 
preparatlari ham tayinlanadi. Lekin bu tadbirlar hamma vaqt ham yaxshi samara beravermaydi. 
Shuning  uchun  qon  ketishini  to„xtatishda  beriladigan  dori  preparatlari  ichida  qon 
ivishining  tabiiy  omillarini  saqlagan  dori  vositalari  samarali  hisoblanadi.  Bulardan  K  vitamini 
preparati  (vikasol),  tarkibida  kalsiy  bo„ladigan  preparatlar  (  kalsiy  xlorid,  kalsiy  glyukonat), 
hayvonlar  qonidan  tayyorlangan  qon  ivishi  omillarini  saqlaydigan  preparatlar  kiradi.  Bulardan 
tashqari,  qon  tomirlari  devori  o„zkazuvchanligini  kamaytiradigan  dorilar  (rutin,  parmidin, 
askorbinat kislota) va boshqalar ishlatiladi. 
Quyida  keltirilgan  dorivor  o„simliklarning  ko„pchiligi  tarkibida  qon  ivish  jarayonida 
qatnashadigan  omillar  (K  vitamini)  va  qon  tomirlar  devorini  mustahkamlaydigan  moddalar  ( 
rutin,  kversitin) va  boshqalar  bo„ladi. Shu tufayli  ular  qon ketganda yaxshi ta‟sir ko„rsatadi  va 
qon ivishini tezlashtiradi. 
Shuni  aytish  kerakki,  keltirilgan  shifobaxsh  o„simliklar  faqat  qon  ketganda  emas,  balki 
uning  oldini  olish  maqsadida  ham  ishlatilishi  mumkin.  Masalan,  qon  tomiriga  boy  a‟zolar 
operatsiyasi (bodomcha bezlarini olib tashlash va boshqalar) oldidan 5- 10 kun davomida bunday 
o„simliklar damlamasi yoki qaynatmasidan ichish mumkin. 
1.  Achchiq  toron  (suvqalampir,  suvzamchi).   Gorets  perechniy  (Vodyanoy  perets) 
(Polygonum hydropiper  L.). 
Achchiq  toron  bo„yi  70  sm  ga  yetadigan  bir  yillik  o„t  o„simlik.  O„simlik  ariq,  hovuz, 
ko„lmak suvlar bo„yida va boshqa nam yerlarda o„sadi. 

211 
 
Tibbiyotda  achchiq  toronning  yer  ustki  qismidan  foydalaniladi.  Tarkibida  flavonoidlar, 
glikozidlar, organik kislotalar, K, S, YE vitaminlari va boshqa moddalar bor. 
Xalq  tabobatida  achchiq  toronning  yer  ustki  qismidan  tayyorlangan  damlama  bezgak, 
ich  ketish,  bavosil  va  boshqa  kasalliklarda  qon  ketishini  (bachadondan,  yo„g„on  ichakdan) 
to„xtatuvchi  va  og„riq  qoldiruvchi  dori  sifatida  hamda  turli  yaralarni  (chipqon,  qorason) 
davolashda qo„llaniladi. 
Tibbiyotda  achchiq  toron  yer  ustki  qismidan  tayyorlangan  dori  preparatlar:  damlama, 
suyuq  ekstrakt hayz buzilganda qon ketishini to„xtatuvchi dori sifatida hamda bavosil kasalligini 
davolash  uchun  qo„llaniladi.  O„simlikning  suyuq  ekstrakti  bavosil  kasalligida  qo„llaniladigan  " 
Anuzol" shamchasi tarkibida bor. 
O„simlikning yer ustki qismi qon to„xtatuvchi choy - yig„malar tarkibiga kiradi. 
2. Oddiy bodrezak, (kalina,  chingiz). Kalina  obiknovennaya (Viburnum opulus L.). 
Bodrezak  bo„yi  1,5-3  metrga  yetadigan  bo„ta.  U  o„rmon  va  o„rmon-  cho„l  hududlarida, 
ariq,  ko„l  va  botqoqlik  yoqalarida,  o„rmon  chetlarida  o„sadi.  Manzarali  daraxt  sifatida 
ko„chalarda, bog„larda va oromgohlarda o„stiriladi. 
Tibbiyotda  bodrezakning  po„stlog„i  va  mevasi  ishlatiladi.  Ular  tarkibida  viburnin 
glikozidi,  K va S  vitaminlari, oshlovchi va boshqa moddalar bor. 
Xalq  tabobatida  bodrezak  po„stlog„i,  guli  va  mevasidan  tayyorlangan  qaynatma  va 
damlamadan  keng  foydalaniladi.  Bodrezak  po„stlog„idan  tayyorlangan  qaynatma  qon  ketganda 
qon  oqishini  to„xtatuvchi,  ayniqsa  bachadondan  qon  ketishini  to„xtatuvchi,  qon  tomirini 
toraytiruvchi  dori vositasi  sifatida ishlatiladi. Mevasidan tayyorlangan  qaynatma yurak faoliyati 
ishini  yaxshilaydi  (yurak  mushagi  qisqarishini  kuchaytiradi).  Shuningdek  o„t  va  siydik 
haydovchi,  shamollashda  yo„tal  qoldiruvchi  dorivor  vosita  sifatida  qo„llaniladi.  Bodrezak 
gulidan tayyorlangan damlama bilan angina kasalligida tomoq chayiladi. 
Tibbiyotda  bodrezak  po„stlog„idan  tayyorlangan  suyuq  ekstrakt  bachadondan 
qon  ketishini  va  hayz  ko„rganda  paydo  bo„ladigan  og„riqni  qoldirish  uchun  ishlatiladi. 
Bodrezak  mevasi  vitaminli  choylar-yig„malar tarkibiga kiradi. 
3. Gangituvchi bozulbang. Lagoxilus opyanyayuщiy (Lagochilus inebrians Bge.).     
Bozulbang  bo„yi 60 sm yetadigan ko„p  yillik o„t  o„simlik  yoki  yarim bo„ta. Bozulbang 
asosan  Qozog„iston  va  Tojikistoning  shag„alli  tog„  yon  bag„irlarida,  yarim  adir  cho„llarida 
o„sadi. 
Tibbiyotda  bozulbangning  bargi  va  guli  ishlatiladi.  Uning  tarkibida  lagoxilin  va  uning 
birikmalari, flavonoidlar, iridoid, S, K vitamini va boshqa moddalar bor. 
Xalq  tabobatida  bozulbangdan  tayyorlangan  damlama  qon  to„xtatuvchi,  tinchlantiruvchi 
dori  sifatida  hamda  allergik  va  gipertoniya  (qon  bosimining  ko„tarilishi)  kasalliklarini 
davolashda qo„llanidi. 
Tibbiyotda  bozulbangdan  tayyorlangan  damlama,  nastoyka,  quruq  ekstrakti  tabletka 
bachadondan,  o„pkadan  va  burundan  hamda  bavosil  kasalligida  qon  oqishini  to„xtatuvchi  dori 
sifatida  qo„llaniladi. Bu preparatlar yana gemofiliya, Verlgof kasalliklarini davolash uchun ham 
ishlatiladi.