1
O„ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY VA O„RTA MAXSUS TA`LIM VAZIRLIGI
TOSHKENT FARMATSEVTIKA INSTITUTI
FARMAKOLOGIYA VA KLINIK FARMATSIYA KAFEDRASI
“FITOTERAPIYA”
FANIDAN O‟QUV – USLUBIY MAJMUA
(2016 – 2017)
TOSHKENT-2016
2
Saidov S.A. – Farmakologiya va klinik farmatsiya kafedrasining
mudiri, tibbiyot
Yusupova D.A. – Farmakologiya va klinik farmatsiya kafedrasining katta
o‟qituvchisi.
Sultanova R.X. – Farmakologiya va klinik farmatsiya kafedrasining
assistenti.
Saydaliyeva F.A – Farmakologiya va klinik farmatsiya kafedrasining katta
o‟qituvchisi.
Taqrizchilar:
R.G.Utyamishev – Gematologiya va qon quyish markazi etakchi ilmiy
xodimi,
t.f.d.;
Z.T.Fayziyeva – Toshkent farmatsevtika instituti “Ilmiy tadqiqot va ilmiy
pedagogik kadrlar tayyorlash bo‟limi boshlig‟i t.f.d.;
O‟quv – uslubiy majmua Toshkent farmatsevtika institutining soha uslubiy
kengashining 2016 yil __ ___ dagi ___-sonli qarori bilan nasrga tavsiya
qilingan.
Soha uslubiy kengashi raisi ____________S.A.Saidov.
O‟quv-uslubiy majmua MUK da ko‟rib chiqildi va tasdiqlandi
“___” “_________” 2016 yil “____” sonli bayonnomasi
Kelishildi: Markaziy uslubiy kengashi raisi ___________ S.U.Aliev
3
MUNDARIJA
I
ISHCHI DASTUR
II
SILLABUS
III
FANNI O„QITISHDA FOYDALANILADIGAN INTERFAOL TA‟LIM
METODLARI
IV
NAZARIY MASHG„ULOT MATERIALLARI
1
Fitoterapiya fani ahamiyati va turi.
1.1
Fitoterapiya va farmakologiya fanlarining bir-biri bilan bog„liqligi
1.2
Fitoterapiya qisqacha tarixi
2
Dorivor o„simliklar preparatlarini dozalash
2.1
Dozalar.
2.2
O„lchov birliklari.
2.3
Dori vositalarining farmakokinetikasi
3
Dori vositalarining yuborish yo„llari. Fitopreparatlar ishlatish usullari.
3.1
Dori vositalarining tanaga kiritilishi
3.2
Enteral yo„l.
4
Dorilarning ta‟sir turlari va turli omillarga bog„liqligi.
4.1
Dori vositalarining ta‟siri
4.2
Dorilarning qaytar va qaytmas ta‟sirlari
5
Dorilarni qo„shib ishlatish.
5.1
Dori vositalarining qo„shib ishlatilishi
5.2
Tasnifi
6.
Dorilarni takror qo„llash.
6.1
Dorilarni takror qo„llash
6.2
Idiosinkraziya
7
Dorilarning biotransformatsiyasi va tasnifi.
7.1
Dorilarning biotransformatsiyasi
7.2
Dorilarning tasnifi
8
Asosan markaziy nerv sistemasiga (MNS) tormozlovchi ta‟sir etadigan dorivor
o„simliklar va ularning preparatlari
8.1
Analgetiklar
8.2
Sedativ dori vositalar
9
Belladona, bangidevona, mingdevona o„simlik preparatlari. Farmakologik va
farmakoterapevtik xarakteristikasi, ishlatilishi.
9.1
Belladona, bangidevona, mingdevona o„simlik preparatlari.
9.2
Farmakologik va farmakoterapevtik xarakteristikasi, ishlatilishi.
10
YUrak- tomirlar sistemasiga ta‟sir etuvchi dorivor o„simliklar va ularning
preparatlari
10.1
Yurak glikozidlari saqlovchi o„simliklar (digitalis, strofant, adonis, marvarid gul va
b.) farmakodinamikasi va ishlatilishi.
10.2
Ateriskeleroz, aritmiya va gipertonida ishlatiladigan fitopreparatlar. Ularni
fitoterapiyasi.
11
Nafas a‟zolariga ta‟sir etadigan dorivor o„simliklar va ularning preparatlari
11.1. Nafas a‟zolari kasalliklari
11.2. Nafas a‟zolariga ta‟sir etadigan dorivor o„simliklar va ularning preparatlari
12
4Me‟da- ichak faoliyatiga ta‟sir etadigan dorivor o„simliklar va ularning
preparatlari
12.1.
Oshqozon-ichak va jigar ayrim kasalliklari (gastritlar, oshqozon-ichak yarasi, enterit,
kalit, gepatit, qabziyat, va b.) to„g„risida umumi tushuncha. Ularning fitoterapiyasida
ishlatiladigin dorivor o„simliklar (aloe, bo„ymadaron, air, kashnich, kankkunjut,
4
sano, rovoch, frangula, sarimsoq, shuvoq va b.) xarakteristikasi.
12.2.
Jigar va o`t yo`llari ayrim kasalliklari (gepatit,o`t tosh kasalligi va b.) to„g„risida
umumiy tushuncha. Ularning fitoterapiyasida ishlatiladigin dorivor o„simliklar
xarakteristikasi
13
Peshob haydovchi dorivor o„simliklar
13.1. Buyrak kasalliklari (nefrit,nefroz,piyelit va b.) to„g„risida umumiy tushuncha.
13.2.
Buyrak kasalliklarirning fitoterapiyasida ishlatiladigin dorivor o„simliklar (aloe,pol-
pola, kiyiko`ti,sachratqi,qushtaron va b.) xarakteristikasi
14
Qon oqishini to„xtatuvchi dorivor o„simliklar
14.1.
Qon ivish jarayonining fiziologik xarakteristikasi, oqibati to„g„risida umumiy
tushuncha.
14.2.
Gemostatik dorivor o„simliklar (qchchiqtaron, bodrezak, lagoxilus, bo„ymadaron,
jag„-jag„, soxta kashtan, qirqbo„g„in va b.) va ularning fitopreparatlar
xarakteristikasi.
15
Halq tabobatida ishlatiladigan ayrim dorivor o„simliklar.
15.1
Xalq tabobatining tarixi. Uning fitoterapiyada axamiyati va yangi fitopreparatlar
topishda roli.
15.2
.Xalq tabobatida qadimdan ishlatib kelinayotgan ayrim dorivor o„simliklar (sano,
zirk, ro„yan va b.) misolida tibbiyot amaliyotiga kiritilganligi va davo samarasi
tasdiqlangani.
16
Umumiy tonusni oshiruvchi dorivor o„sim-liklar fitopreparatlari
16.1
Vitaminlar etishmovchiligida ishlatiladigan shifobaxsh o„simliklar.
16.2.
Bu guruxga kiruvchi qadimdan ishlatib kelinayotgan dorivor o„simliklarning
(jenshen, levziya, radiola, xitoy limonniki, exinoponakis va b.) farmakologik va
fitoterapevtik xarakteristikasi va ularning fitorpreparatoari
17
Dermatologiyada ishlatiladigan fitopreparatlar.
17.1
.Teri kasalliklarida ishlatiladigan shifobaxsh o„simliklar.
17.2
Bu guruxga kiruvchi qadimdan ishlatib kelinayotgan dorivor o„simliklarning
(moychechak, ittikan,yalpiz,arslonquyruq, tog`rayhon va b.) farmakologik va
fitoterapevtik xarakteristikasi va ularning fitorpreparatlari.
V
AMALIY MASHG„ULOT MATERIALLARI
1
Fitoterapiya fani ahamiyati va turi.
2
Dorivor o„simliklar preparatlarini dozalash
3
Dori vositalarining yuborish yo„llari. Fitopreparatlar ishlatish usullari
4
Dorilarning ta‟sir turlari va turli omillarga bog„liqligi.
5
Dorilarni qo„shib ishlatish.
6
Dorilarni takror qo„llash.
7
Dorilarning biotransformatsiyasi va tasnifi.
8
Markaziy nerv sistemasiga ta‟sir etuvchi dorivor o„simlik
9
Belladona, bangidevona, mingdevona o„simlik preparatlari. Farmakologik va
farmakoterapevtik xarakteristikasi, ishlatilishi.
10
Yurak qon tomir tizimiga ta‟sir etuvchi o„simlik preparatlari
11
Nafas a‟zolariga ta‟sir etuvchi dorivor o„simliklar
12
Me‟da – ichak va jigar faoliyatiga ta‟sir etuvchi dorivor o„simliklar Jigar va o„t
yo„llariga ta‟sir etuvchi dorivor o„simliklar.
13
Peshob haydovchi dorivor o„simliklar
14
Halq tabobatida ishlatiladigan ayrim dorivor o„simliklar.
15
Qon shaklli elementlarini stimullovchi dorivor o„simliklar.
16
Qon oqishini to„xtatuvchi dorivor o„simliklar
17
Umumiy tonusni oshiruvchi dorivor o„sim-liklar fitopreparatlari.
5
VI
KEYSLAR BANKI
VII
MUSTAQIL TA‟LIM MAVZULARI
VIII
TESTLAR
IX
GLOSSARIY
X
ADABIYOTLAR RO„YXATI
6
I.
ISHCHI DASTUR
Dastur
O„zbekiston
Respublikasi
Prezidentining
2015
yil
12 iyun dagi “Oliy ta‟lim muassasalarining rahbar va pedagog kadrlarini qayta tayyorlash va
malakasini oshirish tizimini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to„g„risida”gi PF-4732-son
Farmonidagi ustuvor yo„nalishlar mazmunidan kelib chiqqan holda tuzilgan bo„lib, u zamonaviy
talablar asosida qayta tayyorlash va malaka oshirish jarayonlarining mazmunini takomillashtirish
hamda oliy ta‟lim muassasalari pedagog kadrlarining kasbiy kompetentligini muntazam oshirib
borish ni maqsad qiladi. Dastur mazmuni oliy ta‟limning normativ-huquqiy asoslari va
qonunchilik normalari, ilg„or ta‟lim texnologiyalari va pedagogik mahorat, ta‟lim jarayonlarida
axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini qo„llash, amaliy xorijiy til, tizimli tahlil va qaror
qabul qilish asoslari, maxsus fanlar negizida ilmiy va amaliy tadqiqotlar, texnologik taraqqiyot
va o„quv jarayonini tashkiletishning zamonaviy uslublari bo„yicha so„nggi yutuqlar,
pedagogning kasbiy kompetentligi va kreativligi, global Internet tarmog„i, multimedia tizimlari
va masofadan o„qitish usullarini o„zlashtirish bo„yicha yangi bilim, ko„nikma va malakalarini
shakllantirishni nazarda tutadi.
Ushbu dasturda mobil qurilmalar uchun operatsion tizimlar, ilovalar strukturasi, android
tizimi uchun Java dasturlash tili, android foydalanuvchi interfeysini yaratish, ilovalarda hodisalar
va arayonlar, menyularni boshqarish, mobil ilovalarda ma‟lumotlar bazasi bilanishlash, GPS
xizmati, tarmoqli dasturlash, ilovaning server qismi bilan ishlash va JSON xizmatidan
foydalanish muammolari bayon etilgan.
Fanning asosiy maqsadi-farmakologiya fanining farmatsevtlar tayyorlashda tutgan o„rni,
ahamiyati va uning vazifalari, asosiy dori vositalarining farmakologiyasini ma‟ruzalar va
auditoriya mashg„ulotlari asosida o„rganishdir.
Bo„lajak mutaxassislar «Farmakologiya» fani bo„yicha dori vositalarining farmakologik
ta‟sir mexanizmi, ishlatilishi va nojo„ya ta‟siri, dorilarning farmakoterapevtik xususiyatlari,
dorilar bilan zaharlanish va birinchi yordam, yangi dorilarni izlash va turmushga tadbiq etish,
maxsus dorilar qo„llanmalaridan foydalana bilish va ularni taxlil etish, retseptlar yozilishining
umumiy qoidalarini bilish, noto„g„ri yozilgan retseptlarni tekshira bilish va ularni to„g„rilash,
dorilarni qaysi farmakologik guruxlarga taaluqliligi va ularni boshqa preparatlar bilan almashtira
bilish, dori vositalarini farmakodinamikasini va ishlatish qoidalarini bilgan holda taxlil qila olish
ko„nikmalariga ega bo„lishlari lozim.
2016-2017 o„quv yili uchun ishlab chiqilgan o„quv uslubiy majmuada Lippincott illustrated
Reviews: Farmacology 6-Edition –KarenWhalen, Farm. D., BCPS – printedinChina.- 2015. –
P.666 xorijiy adabiyotning 12 bob ma‟lumotlaridan foydalanib,mavzularga yangi ma‟lumotlar
kiritildi.
KIRISH
Fitoterapiya – dorivor o„simliklar bilan davolashni alohida fan sifatida o„quv rejasiga
kiritilishining asosiy sabablari: uning bir necha ming yillik tarixga va xalq tabobati asosida boy
tajribaga egaligi, ko„pchilik dorivor o„simliklarning organizm uchun bezararligi,
Respublikamizning xududida o„sadigan dorivor o„simliklarga juda boyligi, dorivor o„simlikdan
uy sharoitida ham tayyorlnishi mumkinligi va arzonligi xisoblanadi. Shuning bilan birga keyingi
10-15 yil mobaynida mutaxassislar (shifokorlar, farmatsevtlar, kimyogarlar) va xalqimizning
dorivor o„simliklarga bo„lgan qiziqishi va ishonchini oshishi fitoterapiyaning fan sifatida
mutaxassislar tayyorlashda zarurligi davr talabi bo„lib qoldi.
Fanning maqsadi va vazifalari
Fanni o‟qitishdan maqsad – klinik farmatsiya yo„nalishi bo„yicha bo„lajak
mutaxassislarga fitoterapiyaning bemorlarga davo ko„rsatishda farmakoterapiyada tutgan o„rni,
7
dorivor o„simliklarni farmakodinamikasi, ishlatilishi, fitopreparatlarni olinishi, dori shakli va
boshqalar to„g„risida bilim berishdir.
Fanning vazifasi – bo„lajak mutaxassislar mavjud dorivor o„simliklarni va ulardan
olingan va tayyorlangan fitopreparatlarni farmakologik ta‟siri, ta‟sir mexanizmi, ishlatilishi, dori
shakillari, dozalashishi to„g„risida ma‟lumotga, bilimga ega bo„lishdir.
Fan bo„yicha talabalarning bilim, ko„nikma va malakalariga
qo„yiladigan talablar
Dastur bo„yicha talabalar:
dorivor o„simliklarni klassifikatsiyalarini bilish;
dorivor o„simliklarning asosiy xususiyati bo„yicha ajrata bilish;
dorivo o„simliklarning asosiy va qo„shimcha farmakologik ta‟sirini o„rganish;
dorivor o„simliklar va ulardan tayyorlangan va ajratib olingan biologik faol moddalar
saqlagan fitoprepartlarni aniqlay olish;
fitopreparatlarni ishlatiladigin dori shakllari (damlama, qaynatma, nastoyka va b.) shakillari
to„g„risida ma‟lumotga ega bo„lishi;
fitopreparatlarning davo ta‟sirini uning kimyoviy tarkibidagi faol moddalarda kelib chiqishini
bilish;
yangi fitopreparatlarni tibbiyot amaliyotida o„tkazish qoidalari va talablarni bilish.
Fanning o„quv rejasidagi boshqa fanlar bilan o„zaro bog„liqligi va uslubiy jixatdan
uzviyligi
Fitoterapiya fani lotin tili, botanika, organik va noorganik kimyo, biokimyo,
farmakognoziya, farmatsevtik kimyo, farmakologiya, patologiya, klinik farmatsiya fanlari bilan
ketma-ket uzviy bog„liqdir.
Fanning ishlab chiqarishdagi o„rni
Yangi dorivor o„simliklarni farmakologik, toksikologik va klinik o„rganib, farmakologik
qo„mitani ruxsatini olgandan so„ng tibbiyot amaliyotida ishlatish uchun fitopreparatni ishlab
chiqarilishini yo„lga qo„yishda fanning vazifalaridan biridir
Fanni o„qitishda zamonaviy axborot va pedagogik texnologiyalar
Fitoterapiya fanini o„qitishda ta‟limning zamonaviy usullaridan foydalanish, yangi informatsion-
pedagogik texnologiyalarni tadbiq etish muxim ahamiyatga egadir. Ma‟ruzalarda Internet
materiallari, tarqatma materiallar, prezentatsiyalar, multimedia dasturi, slaydlardan, amaliy
mashg„ulotlarni o„tishda esa zamonaviy pedagogik texnologiyalardan foydalaniladi.
-
Shulardan kelib chiqqan holda “Fitoterapiya” fanining ta‟lim texnologiyalarini
loyihalashtirishda quyidagi asosiy konseptual yondashuvlarga e‟tibor berish kerak.
-
• Muammoli yondashuv. Ta‟lim jarayonini muammoli holatlar orqali namoyish qilish
o„quvchi bilan birgalikdagi hamkorlikni faollashtirish usullaridan biridir. Bu jarayonda
ilmiy bilishning ob‟ektiv ziddiyatlarini aniqlash va ularni hal qilishning dialektik
tafakkurni rivojlantirish va ularni amaliy faoliyatda ijodiy ravishda qo„llash
ta‟minlanadi.
-
• Axborot berishning eng yangi vosita va usullaridan foydalanish, ya‟ni o„quv
jarayoniga kompyuter va axborot texnologiyalarini jalb qilish.
-
Yuqoridagi konseptual yondashuv va “Fitoterapiya” fanining tarkibi, mazmuni, o„quv
axborot hajmidan kelib chiqqan holda o„qitishning quyidagi usul va vositalari tanlab
olindi.
8
-
• O„qitish usullari va texnikasi: muloqot, muammoli usul, “aqliy hujum”, insert,
ma‟ruza (kirish ma‟ruzasi, vizual ma‟ruza, tematik, aniq holatlarni echish, avvaldan
rejalashtirilgan xatoli, sharhlovchi, yakuniy).
-
• O„qitishni tashkil qilish shakllari: kollektiv, guruhiy.
-
• O„qitish vositalari: odatdagi o„qitish vositalari (darslik, ma‟ruza matni, tayanch
konspekti, kodoskop) dan kompyuter va axborot texnologiyalari.
-
• Boshqarishning usuli va vositalari. O„quv mashg„ulotini texnologik karta
ko„rinishida rejalashtirish o„quv mashg„ulotining bosqichlarini belgilab, qo„yilgan
maqsadga erishishda o„quvchi va o„qituvchining hamkorlikdagi faoliyatini talaballarning
auditoriyadan tashqari mustaqil ishlarini aniqlab beradi.
-
• Monitoring va baholash. O„quv mashg„uloti va butun kurs davomida o„qitish
natijalarini kuzatib borish, o„quvchi faoliyatini har bir mashg„ulot va yil davomida
reyting asosida baholash.
Fitoterapiya fanidan mashg„ulotlarning mavzular va soatlar bo„yicha taqsimlanishi:
t/r
Mavzular nomi
Jami
soat
Ma‟ruza
Amaliy
mashg„ul ot
Mustaqil
ta‟lim
K
li
n
ik
fa
rm
a
ts
iy
a
K
li
n
ik
fa
rm
a
ts
iy
a
K
li
n
ik
fa
rm
a
ts
iy
a
K
li
n
ik
fa
rm
a
ts
iy
a
1
Fitoterapiya fani ahamiyati va turi.
5
1
2
2
2
Dorivor o„simliklar preparatlarini
dozalash.
5
1
2
2
3
Dori vositalarining yuborish yo„llari.
Fitopreparatlar ishlatish usullari.
5
1
2
2
4
Dorilarning ta‟sir turlari va turli omil-
larga bog„liqligi.
5
1
2
2
5
Dorilarni qo„shib ishlatish.
5
1
2
2
6
Dorilarni takror qo„llash.
5
1
2
2
7
Dorilarning biotransformatsiyasi va
tasnifi.
5
1
2
2
8
Markaziy nerv sistemasiga ta‟sir
etuvchi dorivor o„simlik preparatlari.
5
1
2
2
9
Belladona, bangidevona, mingdevona
o„simlik preparatlari. Farmakologik
va farmakoterapevtik xarakteristikasi,
ishlatilishi.
5
1
2
2
1
0
YUrak qon tomir tizimiga ta‟sir
etuvchi o„simlik preparatlari.
5
1
2
2
1
1
Nafas a‟zolariga ta‟sir etuvchi dorivor
o„simliklar
5
1
2
2
1
2
Me‟da – ichak va jigar faoliyatiga
ta‟sir etuvchi dorivor o„simliklar
5
1
2
2
1
3
Peshob haydovchi dorivor o„simliklar
5
1
2
2
1
Qon oqishini to„xtatuvchi dorivor
5
1
2
2
9
4
o„simliklar
1
5
Halq tabobatida ishlatiladigan ayrim
dorivor o„simliklar.
5
1
2
2
1
6
Umumiy tonusni oshiruvchi dorivor
o„sim-liklar fitopreparatlari.
5
1
2
2
1
7
Dermatologiyada
ishlatiladigan
fitoprepa-ratlar.
6
1
2
3
Ja`mi
86
17
34
35
Asosiy qism
Fanning uslubiy jixatdan uzviy ketma-ketligi
Asosiy qismda (ma‟ruza) fanni mavzulari mantiqiy ketma ketlikda keltiriladi. Xar bir
mavzuning moxiyati asosiy tushunchalar va tezislar orqali ochib beriladi. Bunda mavzu bo„yicha
talabalarga DTSmalaka talabi asosida etkazilishi zarur bo„lgan bilim va ko„nikmalar to„la
qamrab olinishi kerak.
Asosiy qism sifatiga qo„yiladigan talab mavzularning dolzarbligi,ularning ish beruvchilar
talablari va ishlab chiqarish ehtiyojlariga mosligi, mamlakatimizda bo„layotgan ijtimoiy siyosiy
va demokratik o„zgarishlar, iqtisodiyotni erkinlashtirish, iqtisodiy xuquqiy va boshqa soxalardagi
isloxatlarning ustivor masalalarini qamrab olishi xamda fan va texnologiyalarning so„ngi
yutuqlari e‟tiborga olinishi tavsiya etiladi.
Dostları ilə paylaş: |