Fizika fakuteti fizika kafedrasi

O`ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O`RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI
BERDAQ NOMIDAGI QORAQALPOQ DAVLAT UNIVERSITETI


FIZIKA fakuteti
FIZIKA kafedrasi
ELEKTR ENERGIYASI yo`nalishi
“5” kurs talabasi Toshpo’latov Shohruhjon ning
“ Elektr energetika sistemalarining jag'daylarin boshqarish ”
fanidan

MUSTAQIL ISHI




Mavzu: АDBT ning umumiy tаvsifi vа аsоsiy mаsаlаlаri


Bajardi: Toshpo’latov Shohruhjon
Qabul qildi: Uzaqbayev Quwat

NUKUS – 2023 Yil
АDBT ning umumiy tаvsifi vа аsоsiy mаsаlаlаri

Basqarıw sistemalarında basqarıw obekti hám basqarıw tásiriniń parametrleri haqqında muǵdarlıq maǵlıwmat hám obekt haqqında ayırım sapa xabarların beriwshi maǵlıwmatlar bar. Muǵdarlıq maǵlıwmattı (máselen, kernewler, quwatlıqlar hám t.b.) ólshew hám uzatıw ushın telemexanikalıq sistema kompleksin qurawshı teleólshew, telesignallastırıw hám telebasqarıw sistemaları xizmet qıladı.
Teleólshew (TÓ) sisteması baqlawshı islep shıǵarıw processiniń úzliksiz ózgerip turıwshı parametrleri haqqında maǵlıwmatlardı (máselen, energetika sisteması ushın jiylik, túyin kernewleri, stanciyalardıń quwatlıqları hám liniyalardaǵı quwatlıq aǵımları) alıw hám uzatıw wazıypasın atqaradı.
Telesignallastırıw (TS) sisteması basqarılıwshı obekttiń múmkin bolǵan jaǵdaylarınan biri haqqında diskret maǵlıwmattı (máselen, energetika sisteması ushın úzgishtiń «jalǵanǵan-úzilgen» jaǵdayı, transformatordıń shaxabshası nomeri hám t.b.) jetkeredi. Telebasqarıw (TB) sisteması «jalǵansın-úzilsin», «avtomatikanıń úskenesi almaslap jalǵansın» tipindegi basqarıw komandaları haqqında diskret maǵlıwmattı jetkeredi.
Óziniń fizikalıq tabiyatına kóre maǵlıwmattı qabıl qılıw, uzatıw hám qayta islew úzliksiz yaki diskret formada ámelge asırılıwı múmkin. Úzliksiz maǵlıwmattı uzatıw hám ózgertiw ámelde sol waqıttıń ózinde orınlanadı. Biraq bunda sırtqı tásir hám baylanıs kanallarına joqarı dárejedegi sezgirlikti esapqa alıw lazım. Sebebi, sırtqı tásirler maǵlıwmattıń isenimligin qisman, atap aytqanda onı uzaq aralıqlarǵa uzatıwda, joǵalıwına alıp keliwi múmkin. Sol sebepli maǵlıwmattı uzatıw sisteması júdá úlken bolǵan kibernetikalıq basqarılıwshı real sistemalar, atap aytqanda energetika sistemalarınıń ABS, maǵlıwmattı uzatıw ushın tayarlawda onı aldın diskret maǵlıwmatqa, keyinirek onnan paydalanıwda bolsa kerisinshe diskretten úzliksizge ózgertiwdi názerde tutadı.
Tekst (buyrıqlar, komandalar, bayanlamalar, algoritmler, tablicalar hám t.b.) yaki grafikalıq (sızılmalarlar, sxemalar, fotokopiyalar hám t.b.) kórinisinde súwretleniwshi manoviy maǵlıwmatlar da arnawlı kodlaw sisteması arqalı diskret formaǵa ótkiziledi. Úzliksiz ózgeriwshi parametr haqqında muǵdarlıq maǵlıwmattı qabıl qılıw hám uzatıwdı kórip ótemiz. Baqlanıwshı noqatlardan dáslepki maǵlıwmatlardı jıynaw sórawshı (talap etiwshi) qurılmalar járdeminde ámelge asırılıp, bul qurılmalardaǵı baylanıs kanallarına datchiklerdi jalǵaw cikllik yaki arnawlı programma járdeminde basqarılıwshı sistema járdeminde orınlanadı. Soraw strukturası hám tártibi
basqarılıwshı texnologiyalıq processtiń spesifikalıq qásiyeti, baqlanıwshı parametrlerdiń ózgeriw xarakteri hám olardı ólshewdegi talaplar menen belgilenedi.
Avtomatlastırılǵan dispetsherlik basqarıw sisteması (ADBS) elektr tarmaqları menen qamrap alınǵan pútkil aymaq boyınsha sistemanıń jaǵdayı hám jaǵdayı haqqında axborottı jıynaw, ózgertiw, uzatıw, qayta islew hám súwretlew, tutınıwshılardı sapalı jıllılıq hám elektr energiyaları menen isenimli hám kem qárejetlerde támiynlew wazıypasın sistema tárepinen orınlaw maqsetinde basqarıwshı komandalardı uzatıw hám ámelge asırıwdı taminleytuǵın ierarxiyalıq dúzilgen insanmashina sisteması esaplanadı.
ADBSnıń faktorları 60- jıllardıń aqırında 70- jıllardıń baslanıwında islep shıǵılǵan. Ol basqarıw hám axborotlastırıw máselelerin sheshiwde paydalanıwshı usıllardı rawajlandırıw hámde basqarıw quralları – esaplaw hám basqarıwshı EEMlardı, axborottı uzatıw hám súwretlew quralların, avtomatikalıq retlew hám avariyaǵa qarsı avtomatika quralların jaqsılaw esabına hámme waqıt takomillashib barmaqta.
ADBS óz quramına oraylıq dispetsherlik basqarıw punktinde basqarıwshı esaplaw orayları, birlesken dispetsherlik basqarmaları, oraylıq dispetsherlik xizmetleri, elektr tarmaqları kárxanalarınıń dispetsherlik punktleri hám elektr stanciyaları, energiya blokları hám podstanciyalardıń texnologiyalıq processlerin avtomatlastırılǵan basqarıw sistemaların; avtomatikalıq retlew hám basqarıwdıń oraylasqan hám lokal sistemaların aladı. Jalǵız energetika sistemasınıń ADBSsınıń barlıq elementleri operativ axborottı jıynaw hám uzatıwdıń birlemshi tarmaǵı hámde basqarıw komandaların birlestiredi.
Jalǵız hám birlesken energetika sistemaları basqıshında basqarıwshı esaplaw orayı ADBSsınıń tiykarı bolıp operativ axborot-basqarıw kompleksi (OABK) esaplanadı. Oraylıq hám birlesken energetika sistemalarınıń dispetsher personalı OABK járdeminde energetika sisteması basqarıwınń jergilikli jaǵdayı (sxemesı, 54 jaǵdayları, basqarıw quralları), payda bolǵan waqıyalardı analiz qılıw, perspektivadaǵı jaǵdaylardı bahalaw ústinen baqlaw alıp baradı. Basqarıwshı tásirler jalǵız hám birlesken energetika sistemalarınıń dispetsher personalı tárepinen operativ boysınıwshı obektlerge olardıń dispetsherleri arqalı yaki energetika obektleriniń avtomatikalıq retlew hám basqarıw sistemaları hám texnologiyalıq processti ABSsına telebasqarıw qurılmaları járdeminde tikkeley uzatıladı. Basqarıw tásirleri elektr tarmaǵı sxemesı yaki elektr stanciyaları hám podstanciyaları úskeneleriniń quramın ózgertiw; avtomatikalıq hám operativ basqarıw quralların sazlawdıń algoritmleri hám parametrlerin ózgertiw; elektr stanciyaları agregatlarınıń júklemelerin ózgertiw; tutınıwshılardıń júklemelerin ózgertiw; elektr tarmaǵınıń baqlawshı noqatlarında kernewdi (sinxron mashinalardıń oyatıwına tásir etiw, transformatordıń retlewshi shaxabshaların almastırıp jalǵaw, reaktiv quwatlıqtı kompensaciyalaw qurılmaların jalǵaw hám úziw arqalı) ózgertiwden ibarat bolıwı múmkin.
Jaǵdaydı rejelestiriwdiń tiykarǵı maqseti tómendegilerden ibarat:
- elektr hám jıllılıq energiyalarına bolǵan zárúrlikti anıqlaw;
- elektr hám jıllılıq energiyaların talap etilgen kólemde islep shıǵarılıwın támiynlew ushın resurs bólimin anıqlaw;
- energetikalıq obekttiń ruxsat etilgen (optimal) jumıs jaǵdayların liniyalar hám resurslar boyınsha shegaralıq shártlerdi esapqa alıp anıqlaw.
Rejelestiriwdiń bul máseleleri basqarıwdıń hár qıylı waqıt hám aymaq boyınsha basqıshlarında sheshiledi. Waqıt boyınsha jaǵdaylardı jıllıq, kvartallıq hám aylıq rejelestiriwlerge ajıratıw múmkin.
Hár bir basqıshta hár qıylı, biraq bir-biri menen baylanıslı bolǵan maqsetler gózlenedi. Jıllıq rejelestiriwde tiykarǵı maqset birlesken energetika sisteması (BES) hám onıń quramına kiriwshi elektr energetika sistemaları (EES)da elektr energiyanı islep shıǵarıw hám paydalanıw boyınsha tapsırmalar muwapıqlastırıladı. Bul kórsetkishler tiykarında BES hám EES resurslarǵa zárúrlik, jumıs jaǵdayları hám shárti hámde natural janılǵı balansın anıqlaw zárúr. Esaplawlar hár bir aydıń tórt xarakterli sutkaları boyınsha rejeli júkleme grafiklerin esaplaw arqalı aylıq intervallar boyınsha ámelge asırıladı. Shereklik rejelestiriwde úskeneler quramı, tutınıw, gidroresurslar hám t.b. lar boyınsha anıqlastırılǵan axborotlar tiykarında jıllıq rejelestiriwde anıqlanǵan topsırmalar korreksiyalanadı. Esaplaw hápteler boyınsha ámelge asırıladı. Aylıq rejelestiriwde aylıq topsırmanı sutkalarǵa bólıw hám sutkalıq grafiklerdi esaplaw máselesi sheshiledi. Basqarıwdıń joqarı basqıshlarında (máselen, BESda) jaǵdaydı balanslaw, sistemalar aralıq aǵımlardı hám ońlaw maydanların anıqlaw ámelge asırıladı. Basqarıwdıń joqarı basqıshlarında elektr quwatlıǵı hám energiyasınıń balansı buzılǵanlıǵı júzege kelgende EES tárepinen buyırtpa qılınǵan kórsetkishler korreksiyalanadı yaki qosımsha kelisiwler ámelge asırıladı. BES dispetsherlik basqarıwı basqıshında hal etiliwshi tiykarǵı máseleler bolıp tómendegiler esaplanadı:
- BES dispetsherlik basqarıwı dárejesi ushın oraylıq dispetsherlik basqarıwı tárepinen rejelestirilgen sistemalar aralıq quwatlıq aǵımları hám ońlaw maydanların esapqa alıp rejelik rejimlerdi esaplaw;
- elektr energetika sistemalarınıń rejelik kórsetkishlerın muwapıqlastırıw. Jaǵdaylardı rejelestiriwde tómendegi tiykarǵı máseleler sheshiledi:
- elektr paydalanıwın prognozlastırıw; GES, AES hám sanaat blokstanciyalarınıń perspektivalı jaǵdayların shamalıq modelleshtiriw;
- quwatlıq balansı qurawshıları, ońlaw maydanları hám ońlaw grafiklerin esaplaw (prognozlastırıw usıllarınan paydalanıw tiykarında);
- elektr energiya balansın rejelestiriw;
- xarakterli sutkalar ushın generaciya grafigin esaplaw. Keleshekte sheshiliwshi máseleler quramın keńeytiriw hám tómendegilerdi kiritiw zárúr:
- shártli hám natural janılǵı balansın rejelestiriw;
- GESlardıń uzaq múddetli jaǵdayların optimallaw hám jıl dawamında gidroresurslardı quwatlıq hám energiya balansı shártleri boyınsha qayta bólistiriw;
- islep shıǵarılıwshı jaǵdaylardıń isenimliligin bahalaw ( quwatlıq hám energiya rezervlerin anıqlaw hámde olardı intervallar hám esaplıq sxemanıń túyinleri ortasında bólistiriw, deficitler itimallıǵın anıqlaw);
- jaǵdaylardı analiz qılıw (ótken dáwirler menen salıstırıw, úzilislerdiń sebeplerin balansınıń qurawshıları boyınsha analiz qılıw hám t.b.);
- jıllıq rejelestiriw máselelerin kvartallıq hám ayıq rejelestiriw máseleleri menen baylanıstırıw;
- tiykarǵı texnikalıq-ekonomikalıq kórsetkishlerdi rejelik balanslar tiykarında esaplaw (jumısshı quwatlıq, islep shıǵarıw, quwatlıq aǵımları boyınsha tólemdi ámelge asırıw hám t.b.).
Rejelestiriwlerdi iteraticiya tártibinde óz-ara kelisiw nátiyjesinde elektr energetika sisteması, birlesken energetika sisteması hám jalǵız energetika sisteması ortasında parallel islew ushın shártnamalar dúziledi. Óz-aldına EESlar hám BESlar ortasında elektr energiya hám quwatlıqtıń saldoaǵımları ushın shártnamalar jalǵız energetika sistemasında elektr energiya hám quwatlıqtıń tolıq balansın sistemalar aralıq elektr uzatıw liniyalarınıń ótkeriw qábiletlerin esapqa alıp támiynlew nátiyjeleri tiykarında dúziledi. Jaǵdaydı aktiv quwatlıq boyınsha qısqa múddetli rejelestiriw (sutkalıq dispetsherlik grafigin islep shıǵıw) hám operativ korreksiyalaw (sutka ishinde korreksiyalaw) sistemasında optmallastırıwdıń minimallastırılıwshı maqset funkciyası sıpatında elektr energiya islep shıǵarıwdaǵı qárejetlerdiń janılǵı qurawshısı funkciyasınan paydalanıladı, yaǵnıy esaplawlarda EES JESlarında elektr energiya islep shıǵarıw bahası janılǵı qurawshısınıń salıstırmalı ósiw xarakteristikaları paydalanıladı. Quwatlıq hám energiyanı operativ baqlaw hám esapqa alıw sisteması parametrlerdi kelisilgen mánislerinen awısıwların baqlaw hám bunday awısıwlarǵa alıp keliwshi faktorlardı anıqlawdı kózde tutadı. Basqarıw kriteriyası (maqseti). Basqarıw qararlarınıń qáliplesiwin támiynlewshi barlıq basqarıw máselelerin optimallastırıwshı hám bahalawshı túrlerge bólıw múmkin. Birinshi túrdegi máselelerdi sheshimine qanday da bir optimallıq 57 kriteriyasın orınlaw arqalı erisiw múmkin. Ekinshi túrdegi máseleni sheshiw nátiyjesinde bolsa, obekttiń jaǵdayın ańlatıwshı sáykes teńlemeler qanaatlantırıladı. Bahalawshı máselelerdi sheshiw nátiyjeleri qarar qabıl qılıwshı shaxsqa basqarıw qararların qálilestiriw ushın zárúr axborottı beredi yaki optimallaw máselelerin sheshiwde paydalanıladı. Sol sebepli, basqarıw kriteriyaları haqqında aytılǵanda birinshi náwbette optimallaw máselelerin kózde tutıw lazım. Barlıq basqıshlarda basqarıwdıń tiykarǵı wazıypası tutınıwshılardı talap etilgen sapadaǵı elektr hám jıllılıq energiyaları menen isenimli támiynlewde energiyanı islep shıǵarıw, ózgertiw, uzatıw hám bólistiriwge sarıplanıwshı qárejetlerdi minimallastırıwdan ibarat esaplanadı. Sol sebepli ierarxiyanıń barlıq basqıshlarında basqarıw qararların islep shıǵıwda tiykarǵı kriteriya sıpatında kórilip atırǵan waqıt dawamında qárejetler minimumlıǵınan paydalanıw maqsetke muwapıq esaplanadı. EES quramına kiriwshi ayırım aymaqlardıń xojalıq júritiw boyınsha ǵárezsizligi hár qıylı energetika sistemaları ushın basqarıw kriteriyasınıń túrlishe bolıwına alıp keledi. Bunday jaǵdaylarda olardı basqarıw kriteriyaların muwapıqlashtırıw arnawlı algoritmlerden paydalanıwdı talap etedi. Basqarıwdıń hár qıylı optimallaw máselelerin sáykes kriteriyalardan paydalanılǵan jaǵdayda sheshiw shegaralıq shártler sheńberinde ámelge asırıladı. Bunday shegaralıq shártlerdiń úlken bólimi basqarıw processinde qáliplestiriledi hám ámelde basqarıwdıń ulıwma máselesin ADBSda sheshiliwshi jeke máselelerge dekompozitsiyalaw imkániyatın támiynleydi. Bunday shegaralıq shártlerge liniyalardıń ótkeriw qábileti, sistemanıń óz-aldına rayonlarında quwatlıq rezervi muǵdarı, generatsiya hám júkleme túyinlerinde kernewdiń mánisi hám t.b. boyınsha shegaralıq shártler kiredi.