Fizika ixtisosligidan boshqa ixtisosliklar uchun ma’ruza matnlari to’plami So’z boshi

 , (1) 
bunda, S - bosib o’tilgan yo’l, t – vaqt.
Notekis harakat qilayotgan jism birday vaqt oraliqlarida bir-biriga teng 
bo’lmagan yo’llarni bosib o’tadi. Bu holda harakatning o’rtacha tezligi 
tushunchasini kiritish mumkin. Notekis harakatdagi jismning berilgan 
0
t
t

vaqt 
ichida bosib o’tgan yo’li 
0
s
s

bo’lsin; shu notekis harakatning berilgan 
0
t
t

vaqt 
ichidagi o’rtacha tezligi xuddi shunday 
0
t
t

vaqt ichida xuddi shuncha 
0
s
s

yo’l 
bosib o’tadigan tekis harakatdagijismning tezligiga teng boladi. Shunday qilib, 
harakatning o’rtacha tezligi 
0
0
s
s
v
t
t



(2) 
Odatda, fizikada tezlik deganda moddiy nuqtaning traektoriya bo’ylab 
ko’chish tezligini va har bir momentdagi nuqtaning harakat yo’nalishini 
xarakterlovchi fizik kattalik tushuniladi. Shu sababli traektoriyaning har bir 
nuqtasi uchun oniy tezlik tushunchasi kiritilgan. Oniy tezlikni topish uchun x, 
y,z  koordinata o’qlari tekisligida biror harakatning traektoriyasini quramiz va 
bu traektoriyaning cheksiz kichik biror dl qismiga mos bo’lgan ds ko’chishni 
ajratib, unga koordinata boshidan r
1
va r
2 
 radius-vektorlarni o’tkazamiz. Endi 
ds ko’chishni shu ko’chish sodir bo’lgan dt vaqt oralig’iga bo’lib, 
traektoriyaning shu nuqtasi uchun oniy tezlikni topamiz. 
dt
dS
t
S
V
t






0
lim
.
(3) 

---

Bu yerda , V — oniy tezlik, ds — cheksiz kichik ko’chish, dt — vaqt oralig’i. 
Demak, tezlik moddiy nuqtaning radius- vektoridan vaqt bo’yicha olingan 
hosilasiga teng ekan. Tezlik V traektoriyaga urinma bo’ylab yo’nalgan bo’ladi.