Fizikaning hozirgi zamon ta’limidagi o’rni



Yüklə 11,09 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə54/63
tarix18.05.2020
ölçüsü11,09 Mb.
#31289
1   ...   50   51   52   53   54   55   56   57   ...   63
Конференция - физика-PDFга


Fe

3

O

4

 ASOSIDA MAGNIT SUYUQLIKLARNING ELEKTR O'TKAZUVCHANLIGINI 

OSHIRISH USULLARI. 

 

Nurimov U.E.,  Sayfinov R.S. (SamDU),  Bo’riyev S. (Sam Temurbeklar maktabi) 

 

 

Hozirgi vaqtga kelib, fundamental fan, zamonaviy texnologiya va texnikaning jadal sur’atlarda 



rivojlanib  borishi  natijasida  yangi  turdagi 

materiallar

ga  ehtyoj  sezilmoqda.  Shuning  uchun 

yangi 


turdagi smart materiallar sintez qilinmoqda. Xuddi shunday aqlli syuqlik – magnit syuqliklarni olinishi 

va ularning xususiyatlari keng soha vakillarini qiziqtirib kelmoqda. 

Bu magnit suyuqliklarni amalyotda 

keng qo'llashda termofizik va elektrokimyoviy xususiyatlari muhim ahamiyatga egadir. Biroq, magnit 

syuqliklarning bu parametrlari fanda juda kam o’rganilgan. Shu bilan birga, magnetit (Fe

3

O



4

) asosidagi 

magnit syuqliklarning issiqlik o'tkazuvchanligi va elektr o’tkazuvchanligi deyarli o’rganilmagan. Biz 

shu  maqsadda  yangi  tipdagi  paramagnit  xossaga  ega  bo’lgan  magnetit  asosidagi  magnit  syuqlikni 

sentiz  qildik  va  uning  muhim  parametrlaridan  biri  hisoblangan  elektr  o'tkazuvchanligini  o'rgandik. 

Bunda  biz  magnit  syuqlikning  turli  konsentratsiyalarini  (magnetitning  suvdagi  eritmasini  hajmiy 

ulushlari)  tayyorlab oldik. Magnit syuqlikning turli konsentartsiyalarini tayyorlash uchun quyidagicha 

formuladan foydalandik:   

Bu yerda, 

1

m

- magnetitning massasi, 

1



- magnetitning zichligi, 

2

m

- suvning massasi, 

2



suvning zichligi. 

Yuqoridagiga  asosan  magnit  syuqlikning  0,5%,  1,0%,  1,5%,  2,0%  va  2,5%    konsentartsiyali 

aralashmalariga  ega  bo’ldik.      Shu  konsentartsiyalar  asosida  uning  elektr  o'tkazuvchanligining 

temperaturaga bog’liqligi ham o’lchandi.  

 

 



 

 

 



 

1-rasm. Fe

3

O

4



 asosidagi magnit syuqlikning elektr o’tkazuvchanligini, temperaturaga va 

konsentratsiyaga bog’liqligi. 

%

100


2

2

1



1

1

1









m

m

m

“Fizikaning hozirgi zamon ta’limidagi o’rni”.  Samarqand 2019-yil 13-14 dekabr.

 

355 


 

Yuqoridagi grafikdan foydalanib, magnetit asosidagi magnit syuqlikning elektr o’tkazuvchanligi 

0,5%,  1,0%,  1,5%,  2,0%  va  2,5%  konsentratsiyalarida  va  18 

0

C,  35 



0

C,  50 


0

C  temperaturalarda 

o’lchandi. Bunda magnit syuqlikning elektr o’tkazuvchanligi konsentratsiyasi va temperaturasi ortishi 

bilan deyarli chiziqli ravishda ortib bordi. Elektr o’tkazuvchanlikning eng past qiymati (4,1 mSm/sm) 

konsentratsiyaning  0,5%  va  temperaturaning  18 

0

C  ga  mos  keldi.  Elektr  o’tkazuvchanlikning  eng 



yuqori qiymati (25,8 mSm/sm) konsentratsiyaning 2,5% va temperaturaning 50 

0

C ga mos keldi. 



Foydalanilgan adabiyotlar: 

1.  С.Такетоми, С.Тикадзуми. Магнитные жидкости. Москва–Мир, 1993 г (116-

117 s); 

2.  Р.Розенцвейг. Феррогидродинамика. Москва–Мир, 1989 (17-19 s); 

3. 

В.Е.Фертман. Минск Магнитные жидкости. “Вышэйшая школа” 1988 г. (22 



– 29 s); 

Э.Я.  Блум,  А.О.  Цеберс   «Магнитные  жидкости.  Новое  в  жизни,  науке,  

технике».  Сер.«Физика»; №4, 1-64, 1989   

 

AYRIM HUDUDLAR PAXTA MAYDONLARI TUPROG‘I VA PAXTASI 



CHIGITINING AKTIVLIGINI ANIQLASH 

 

G.Axmedova, O.B.Mamatqulov, S.K.Yuldashev, M.Fayzullayeva  

Samarqand davlan universiteti 

 

Atrof-muhitning ekologik, shuningdek, radioekologik tozaligi insonlar salomatligi omillaridan 

biri hisoblanadi. Atrof-muhit namunalarida aniqlanishi  mumkin bo‘lgan radionuklidlarga uran-toriy 

tabiiy  radioaktiv  oilalari  radionuklidlari,  elementlar  davriy  sistemasidagi  ko‘pgina  kimyoviy 

elementlarning tabiiy radioktiv izotoplari (

40

K, 



87

Rb, 


48

Ca, 


176

Lu, 


115

In, 


138

La va b.), kosmogen (

7

Be, 


14

C, 


3

H, 


32

P  va  b.)  va  texnogen  (

137

Cs, 


90

Sr, 


89

Sr, 


144

Ce  va  b.)  radionuklidlar  kiradi  [1].  Tabiiy 

radionuklidlar  Yer  paydo  bo‘’lgandan  beri  Yer  qobig‘ida  mavjud  bo‘lgan  dastlabki  radioaktiv 

elementlardir. Kosmogen radionuklidalar atmosferaning yuqori qatlamlarida kosmik nurlar tarkibidagi 

yuqori energiyali (10

9

–10



12 

eV) neytronlar, protonlarning atmosfera havosi tarkibidagi gazlar (N, O, 

Ar va b.) atomlari yadrolari bilan reaksiyasiga kirishishidan hosil bo‘ladi va aerozol zarralariga, ho‘l 

tomchilarga yopishib yer sirtiga tushadi. Texnogen radionuklidlar yadro bo‘linishi mahsulotlari bo‘lib, 

atmosferada o‘tkazilgan yadroviy qurollar sinovlari, yadroviy qurilmalar avariyalari natijasida hosil 

bo‘ladi  va  turli  ob-havo  sharoitlari,  suv  oqimlari  ta’sirida  atrof-muhitga  tarqaladi  va  tabiat 

namunalarini radioaktiv ifloslantiradi [1-2]. 

Radionuklidlar  kishilar  organizmiga  tuproq-suv-havo-o‘simlik-ovqat  mahsulotlari  –  kishilar 

biologik  zanjiri  orqali  o‘tadi.  O‘simliklar  radionuklidlarning  kishilar  va  hayvonlar  organizmiga 

o‘tishida  asosiy  manbalardan  biri  hisoblanadi.  O‘simliklar  ko‘p  sondagi  oziq  –  ovqat  zanjirida 

boshlang‘ich  zveno  vazifasini  bajaradi.  O‘simliklar  radionuklidlarni  aerozollar,  eritmalar,  gazlar 

holatlarida to‘plash xususiyatiga ega [2-3]. Yer usti o‘simliklarining radioaktivligi asosan ikki tashkil 

etuvchilar: aerozollar va tomirlari orqali shakllanadi. Birinchi tashkil etuvchi o‘simlikning Yer ustki 

qismi radioaktivligini belgilaydi. Havoda bo‘lgan radionuklidar o‘simlik barglarida, tanasining ustki 

qismlarida o‘tirib qoladi va singadi. Ikkinchi tashkil etuvchida o‘simliklar, daraxtlar, butalar tuproqdan 

tomirlari orqali suvda eriydigan radionuklidlarni ularning eritmasi holida to‘playdi. Uran, radiy, kaliy 

ham  shunday  to‘planadi.  Tuproqdan  to‘plash  jarayoni  sekin  kechadi.  Shuning  uchun  bunda,  yarim 

yemirilish davri katta bo‘lgan radionuklidlarning to‘planishi ahamyatga ega [2].  

Tabiat  namunalarining,  jumladan,  o‘simliklarning  radioaktiv  ifloslanishi  radionuklidlarning 

kishilar organizmiga o‘tish xavfini tug‘diradi.  Radionuklidlarning kishilar organizmiga xavfsiz deb 

ruxsat etilgan chegaraviy miqdoridan ortiqcha o‘tishi kishilarning ortiqcha nurlanishiga olib keladi. 

Ortiqcha nurlanish sog‘lom organizmlarda hayot uchun xavfli bo‘lgan turli kasalliklarning (saraton, 

pushtsizlik va b.) paydo bo‘lishiga, rivojlanishiga, genetik o‘zgarishlarga sabab bo‘lishi mumkinligi 

aniqlangan.  Atrof-muhit  namunalarining  radioaktivligi  yuqori  emas.  Lekin  tirik  organizmga  kichik 

dozadagi nurlanishning ustma-ust ta’siri organizmda yig‘iladi, to‘planadi. Bunday effekt kumulyatsiya 

deyiladi.  Tirik  organizmga  har  kuni  0,002-0,005  Grey  bo‘lgan  kichik  dozadagi  nurlanish  ta’sir 



“Fizikaning hozirgi zamon ta’limidagi o’rni”.  Samarqand 2019-yil 13-14 dekabr.

 

356 


 

qilganda ham qonda o‘zgarishlar sodir bo‘ladi. Shuning uchun ham tabiat namunalarining, insonlar 

iste’mol qiladigan, kundalik turmushda ishlatilatadigan mahsulotlarning tarkibida uchrashi mumkin 

bo‘lgan radionuklidlar miqdorini aniqlash kishilarning radiatsion xavfsizligini ta’minlashda ekologik, 

shuningdek radioekologik nuqtai nazardan ilmiy-amaliy ahamiyat kasb etadi. 

Mamlakatimiz  iqtisodiyotida  muhim  bo‘lgan  o‘simliklardan  biri  paxta  o‘simligidir.  Paxtani 

qayta  ishlashdan  hayotiy  jarayonlar  uchun  zarur  bo‘lgan  iste’mol  qilinadigan,  kundalik  turmushda 

ishlatiladigan turli xil mahsulotlar olinadi. 100 kg paxtadan 62 kg chigit va 37 kg tola olinadi. Chigitni 

qayta ishlashdan kishilar iste’mol qiladigan paxta yog‘i, shulxa, kunjara va boshqa mahsulotlar olinadi. 

Chigit mag‘zi tarkibida 24% dan 29% ga qadar moy bor. Chigit chiqindilari qayta ishlanib, ulardan 

olinadigan lok, sellyuloza, va boshqa mahsulotlar ishlab chiqarishda foydalaniladi. Paxta yog‘i tabiiy 

hamda  gidrogenlangan  holda  margarin,  iste’mol  qilinadigan  yog‘lar,  sovun,  alif  moyi  va  boshqa 

mahsulotlar tayyorlashda ishlatiladi [4]. 

Ushbu  ishda  turli  hududlar  (Samarqand  viloyati  Pastdarg‘om,  Ishtixon,  Jomboy  tumanlari) 

tuproqlarining radionuklid tarkibi va paxta chigitlarida to‘planishi mumkin bo‘lgan 

137


Cs va 

40

K, 



226

Ra, 


232

Th radionuklidining solishtirma aktivligi gamma-spektrometrik usulda aniqlanadi. 



Namunalar va o‘lchash usuli: Tekshirish uchun olingan tuproq va shu tuproqda o‘sgan chigit 

namunalari  xona  haroratida  quritildi,  chet  jinslardan  tozalandi  va  maydalandi.  Namunalar  gamma-

spektrlarini  o‘lchashlar  o‘lchami  63x63  mm,  energiya  bo‘yicha  ajrata  olish  qobiliyati 

137


Cs

 

radionuklidining  661  KeV  energiyali  gamma  chizig‘ida  10%  bo‘lgan  NaI(Tl)-kristalli  ssintillatsion 



gamma-spektrometrda amalga oshirildi. 

Radioaktivligi  past  bo‘lgan  tabiat  namunalarining  radioaktivligini  o‘lchashda  o‘lchash 

geometriyasini,  effektivligini,  o‘lchash  vaqtini  oshirish  ishonchli  natijalar  olishda  muhimdir.  Shu 

maqsadda gamma-spektrlarni o‘lchash 2π ga yaqin geometriyani ta’minlaydigan Marinelli idishidan 

foydalanildi.  Tarozida  tortilgan  namunalar  navbati  bilan  Marinelli  idishiga  to‘ldiriladi.  Idish 

detektorga  kiygizildi.  Bunda  namunalar  detektorning  usti  va  yon  tomonlarida  bir  tekis  qatlamda 

joylashadi. Gamma-spektrlarini o‘lchash vaqti 2 soatni tashkil qildi. 

O‘lchangan spektrlarni qayta ishlashda OMASN to‘plamidagi 

226

Ra, 


232

Th, 


40

K va 


137

Cs etalon 

radioaktiv manbalardan foydalanildi. Namunalar gamma-spektrida kuzatilgan fotocho‘qqilar energiya 

bo‘yicha  identifikatsiya  qilindi  va  aniqlanayotgan  radionuklidning  fondan  farq  qiladigan 

fotocho‘qqisining yuzasi, shu radionuklidning etaloni spektridagi fotocho‘qqisi yuzasiga taqqoslangan 

holda  nisbiy  usuldan  foydalanib  solishtirma  aktivligi  hisoblandi.  Bunda  analitik  fotocho‘qqilar 

ularning kvant chiqishlari, yarim yemirilish davrlari hisobga olingan holda tanlandi. 

Tekshirilgan  namunalarning  gamma-spektrlarida  tabiiy  radioaktiv  izotop 

40

K  ning  1460  KeV 



energiyali fotocho‘qqisi yaqqol namoyon bo‘lgan. Uran-238 radioaktiv oilasiga tegishli 

214


Pb  (295, 

351 KeV), 

214

Bi (609, 1120, 1764 KeV) va toriy-232 oilasi yemirilish zanjiriga kiradigan 



228

Ac (911, 

968 KeV) radionuklidlarning fotocho‘qqilari sezilarli darajada, 

208


Tl (2614 KeV) kuchsiz holda hosil 

bo‘lgan.  Foydalanilgan  ssintillyatsion  detektorning  energiya  bo‘yicha  ajrata  olish  qobiliyati  10% 

bo‘lganligi  sababli  texnogen  radionuklid 

137


Cs  ning  661  KeV  energiyali  fotocho‘qqisi 

209


Bi  ning 

609  KeV  energiyali  fotocho‘qqisi  bilan  qo‘shilgan  holda  hosil  bo‘lgan,  bundan 

137

Cs  ning 



fotocho‘qqisini  ajratib  olish  uchun  kompyuterga  maxsus  dastur  kiritilgan  bo‘lib, 

137


Cs  aktivligini 

hisoblab beradi.  

Radionuklidlar  solishtirma  aktivliklarini  aniqlashda  o‘lchash  natijalarining  nisbiy  xatosi 

tuproqlarda 10-14%, chigitda 16-19% ni tashkil qildi. 

Natijalar quyidagi jadvalda keltirilgan, Bk/kg larda. 

T/r 


Tekshirilgan namunalar 

226


Ra

 

232



Th

 

40



K

 

137



Cs

 

1  Ishtixon tumani 



Tuprog‘i 

41,216 


38,062 

621,08 


14,96 

Chigiti 


8,419 

6,872 


304,69 

3,735 


2  Pastdarg‘om 

tumani 


Tuprog‘i 

35,011 


40,731 

708,24 


16,637 

Chigiti 


11,97 

9,556 


605,49 

5,203 


3  Jomboy tumani  

Tuprog‘i 

42,198 

35,695 


796,83 

14,979 


Chigiti 

9,03 


7,405 

407,54 


4,006 

“Fizikaning hozirgi zamon ta’limidagi o’rni”.  Samarqand 2019-yil 13-14 dekabr.

 

357 


 

Jadvaldan ko‘rish mumkinki, tekshirilgan tuproqlar va shu tuproqlarda o‘sgan paxta chigitining 

radioaktivligi asosan 

40

K, 



226

Ra, 


232

Th tabiiy radionuklidlar hamda qisman texnogen radionuklid 

137

Cs 


bilan  aniqlanadi.  Tuproqlarda  aniqlangan  radionuklidlarning  intensivliklari  ularning  chigitlardagi 

intensivligidan yuqori. Tuproqlarda va chigitlarda eng yuqori aktivlik 

40

K ga to‘g‘ri keladi: tuproqlarda 



A (

40

K)=621-796 Bk/kg, chigitlarda A (



40

K)=304-605 Bk/kg oraliqda o‘zgaradi. Buning sababini kaliy 

elementining yer qobig‘ida katta miqdorda

 

(2,4%) tarqalganligidan, tuproqlarga kaliyli o‘g‘itlar bilan 



turlicha  ishlov  berilishidan,  chigitlarda  esa  kaliyning  to‘planishi  uning  tuproqdagi  miqdoriga 

proporsionalligidan deb qarash  mumkin. Kaliy  elementi tirik organizimlar hayot  faoliyatida zaruriy 

element  hisoblanadi.  O‘simliklarda  ayniqsa  uglevod  va  oqsillar  almashinuvida  kaliy  ahamiyatli 

darajada  o‘rin  tutadi,  fermentlar  funksiyasini  boshqarishda  qatnashadi,  oziq-ovqat  maxsulotida 

kaliyning yetarlicha bo‘lmasligi yosh organizmning o‘sishini keskin sekinlashtiradi. Organizimda asab 

to‘qimalarining  faoliyati  undagi  kaliy  miqdoriga  bog‘liqligi  aniqlangan.  Kaliy  tirik  organizmlarda 

modda almashinuviga ahamiyatli darajada ta’sir qiladi [2]. 

226


Ra  radionuklidi 

238


U  radioaktiv  oilasiga  mansub  bo‘lib,  u  minerallar  kristall  panjarasidan 

tashqarida  joylashganligi  sababli  tog‘  jinslaridan  nisbatan  osonroq  ajraladi.  Turli  tuproqlarda 

aniqlangan 

226


Ra  aktivliklari  orasidagi  farq  ahamiyatli  emas,  (35-42)  Bk/kg,  bu  esa 

226


Ra  ning 

tuproqlardan  yuvilib  chiqishining  pastligi  bilan  tushuntirilishi  mumkin.  Xuddi  shunday,  chigitlarda 

aniqlangan 

226


Ra  aktivliklari  farqi  ham  e’tiborli  emas  (8-11)  Bk/kg,  bu  esa 

226


Ra  ning  chigitda 

to‘planishi  uning  tuproqdagi  miqdoriga  proporsionalligini  ko‘rsatadi. 

232

Th  ning  turli  tuproqlarda 



aniqlangan  aktivliklari  qiymatlari  ham  bir-biriga  yaqin  –  (35-40)  Bk/kg,  chigitlarda  ham 

232


Th 

aktivliklari farqi e’tiborli darajada emas – (7-9) Bk/kg. Bunday natijalardan aytish mumkinki, chigitda 

aniqlangan 

40

K, 



232

Th, 


226

Ra  radionuklidlarining  miqdori,  ularning  tuproqdagi  miqdoriga  deyarli 

proporsional,  lekin  tuproqdagi  miqdoridan  bir  necha  marta  kichik: 

226


Ra  3-5, 

232


Th  4-5, 

40

K  1,2-2 



marta.  Turli  mikroelementlarning,  jumladan  radionuklidlarning  o‘simliklarda  to‘planishi  ko‘p 

faktorlarga  bog‘liq:  tuproq  tarkibidagi  radionuklidlar  miqdoriga,  o‘simliklarning  o‘zining  biologik 

xususiyatlariga,  tuzilishiga,  tuproqning  kimyoviy  tarkibiga,  sug‘oradigan  suvlardagi  elementlar 

miqdoriga va boshqa faktorlarga bog‘liqligi olimlar tomonidan aniqlangan [3]. 

Tekshirilgan  namunalar  gamma-spektrida  aniqlangan  texnogen  radionuklid 

137


Cs  ning  uch  xil 

hududdan olingan tuproqlardagi aktivligi oz bo‘lsada farq qiladi (14-16) Bk/kg. Buning sababi turli 

mamlakatlar tomonidan o‘tkazilgan  yadroviy qurollar sinovlarida hosil bo‘ladigan 

137


Cs  shamollar, 

yomg‘irlar,  suvlar  oqimi  orqali  turli  hududlarga  turlicha  tushgan  bo‘lishi  mumkin.  Jadvaldan 

137

Cs  ning  chigitlarda  to‘planishi  miqdori  uning  tuproqdagi  miqdoriga  proporsionalligini  ko‘rish 



mumkin, lekin chigitda to‘planishi tuproqdagi miqdoriga nisbatan 3-4 marta kichik. 

Tadqiqotlardan  aniqlangan  natijalar  radionuklidlarning  turli  hududlar  tuproqlarida  qanday 

miqdorda tarqalganligi to‘g‘risida ma’lumot olishga imkon beradi. Tuproqlarda aniqlangan 

40

K, 



226

Ra, 


232

Th  tabiiy  radionuklidlarning  solishtirma  aktivliklari  orasidagi  farqning  ahamiyatli  darajada 

emasligi, yillar davomida tabiiy radionuklidlarning turli hududlar tuproqlarida deyarli bir xilda tabiiy 

ravishda  tarqalganligidan  dalolat  beradi.  Kaliy  aktivligining  turli  hududlar  tuproqlaridagi  farqini 

ahamiyatli  darajada  deyish  mumkin.  Tuproqlarga  kaliyli  o‘g‘itlar  bilan  ishlov  berish  turlicha 

bo‘lganligidan  deb  fikrlash  mumkin.  Radionuklidlarning  chigitlarda  to‘planishi  esa  ularning 

tuproqdagi miqdoriga deyarli proporsional. 

Radionuklidlarning aniqlangan miqdori ularning xavfsiz deb belgilangan chegaraviy miqdoridan 

yuqori emas. 

Adabiyotlar: 

1.  Азимов  А.Н.,  Алибеков  А.,  Базарбаев  Н.Н.,  Муминов  И.Т.  и  др.  Радионуклиды  в  почвах 

адыров Каратюбинских гор. // Препринт АН РУз Институт Ядерной физики, Р-У-691 Ташкент, 

2010. – С.4-15. 

2. Перцов Л.А. Ионизирующие излучения биосферы. – Москва: Атомиздат, 1973. – С.25-27. 

3.  Василенко  И.Я.  Биологическое  действие  продуктов  ядерного  деления.  –  Москва:  Бином, 

2011. – С.50-54. 

4. O‘zbekiston Milliy Ensiklopediyasi. 10-tom. – Toshkent, 2012. – 220-225-b. 

 


“Fizikaning hozirgi zamon ta’limidagi o’rni”.  Samarqand 2019-yil 13-14 dekabr.

 

358 


 

ENERGIYA TEJASH SAMARADORLIGI-XALQ FAROVONLIGINI TA’MINLAYDI 

 

M. Holdorov, B.Omonov.    Farg’ona davlat universiteti 

 

Energiyani  tejashning  asosiy  maqsadi-texnik  jihatdan  bajarish  mumkin  bo‘lgan,  iqtisodiy 



asoslangan va sotsiologik hamda ekologik jihatdan qo‘llash mumkin bo‘lgan choralarni tadbiq qilish 

yo‘li  bilan  energiya  resurslardan  yanada  samaraliroq  foydalanishdir.  Buning  uchun  tabiiy  resurslar 

qazib  olingandan  iste’mol  qilgunga  qadar  oraliqda  yuqori  energetik  foydali  ish  koeffitsienti  bilan 

ta’minlanishi kerak. 

Hozirgi  jahon  moliyaviy-iqtisodiy  inqirozi  davrida  ishlab  chiqarishni  pasayishi,  inqirozni 

kuchayishiga,  aholining  yashash  sharoitini  yomonlashuviga  sabab  bo‘ladi.  SHuning  uchun 

mamlakatimiz  birinchi  Prezidenti  I.Karimov  o‘zining  «Jahon  moliyaviy  iqtisodiy  inqirozi, 

O‘zbekiston sharoitida uni bartaraf etishning yo‘llari va choralari» nomli risolasida inqiroz ta’sirini 

kamaytirish  yo‘llaridan  biri,  «Iqtisodiyotimizning  raqobatdoshligini  yanada  kuchaytirish,  aholi 

farovonligini  yuksaltirish  ko‘p  jihatdan  bizning  mavjud  resurslardan,  birinchi  navbatda,  elektr  va 

energiya resurslaridan qanchalik tejamli foydalana olishimizga bog‘liqdir» deb aytib o‘tgan [1, 2]. 

Iqtisodiy  yuksalish  har  tomonlama  energiya  iste’mol  qilishining  o‘sishi  bilan  bog‘liqdir. 

Energiyaning  narxi,  energiyadan  oxirgi  stadiyada  qanday  foydalanishga  bog‘liqdir.  Narx  belgilash 

energiyani tejashda muhim omil bo‘lib xizmat qilishi kerak. Energiya narxini quyidagi faktorlarga mos 

holda  qarab  chiqish  zarur:  yoqilg‘ini  yonish  issiqligi,  shu  bilan  bir  qatorda  energetic  resurslardan 

samarali  foydalanishga  harakat qilish lozim. Energiya narxini ko‘tarilishi, iste’molchilarni  energiya 

bilan  ta’minlash  va  energiya  iste’mol  qilishni  birgalikda  olib  borish  yo‘llarini  axtarishni,  yangi 

texnologik echimlarni axtarib topishni va ularni ishlab chiqarishga tadbiq qilishni taqazo qiladi.  

Mamlakatlarning  hukumatlari,  bozor  iqtisodiyoti  mexanizmiga  moslashishi  va  energiyadan 

samarali  foydalanishni  rag‘batlantirish  choralarini  qabul  qilishlari  o’z  samarasini  berishi  horij 

davlatlarda kuzatilgan. Quyidagi tadbirlar ma’lum bir darajada energiya tejamkorligini ta’minlaydi: 

 



energiya isrofini kamaytirish; 

 



energiyani tejashga yo‘naltirilgan texnik echimlarni rag‘batlantirish; 

 



bir turdagi energiya resurslarini boshqa turdagi energiya turi bilan siqib 

chiqarilishi; 

 

energiyani ko‘p iste’mol qiladigan mahsulotlarni ishlab chiqarishni chegaralash (cheklash); 



 

energiya iste’mol qiluvchi qurilmalar uchun milliy standartlarni kuchga kiritish; 



 

noan’anaviy  va  boshqa  energoresurslar  to‘g‘risidagi  ilmiy  izlanishlarni  mablag‘  bilan 



ta’minlash [3]. 

Elektr energiyasini tejash bo‘yicha qonunlar qabul qilish, o‘tkaziladigan tadbirlarni mablag‘ va 

soliq  to‘lashdagi  ba’zi  imtiyozlar  bilan  rag‘batlantirish  mumkin.  Masalan,  sanoat  uchun  ishlab 

chiqarishni tadbiq qilish lozim. Energiya iqtisod qiluvchi maishiy uskunalar ishlab chiqarish bo‘yicha 

tuzilgan dasturlarni rag‘batlantirishi lozim.  

Kombinatsiyalashgan issiqlik va elektr energiyasi ishlab chiqaruvchi ishlarni olib borish zarur. 

Bu  ishlar  energiyani  juda  ko‘p  tejash  imkonini  beradi.  Sanoat  korxonalaridan  tashlanayotgan  past 

temperaturali issiqlikni, ikkinchi marta markaziy isitish tizimlarida qo‘llashni kengaytirish lozim.  

Dastlabki hisoblarga qaraganda, metallurgiyada 11 % ga yaqin, sellyulyuza qog‘oz sanoatida 4-

12  %,  sopol  va  shisha  mahsulotlari  ishlab  chiqarishda  8  %,  alyuminiy  ishlab  chiqarishda  esa  6  % 

energiyani  tejash  mumkin  ekan.  Transportning  rivojlanishi  neft  mahsulotlariga  juda  bog‘liqdir. 

SHuning  uchun  transportdan  energiyani  iqtisod  qilish  bo‘yicha  ko‘riladigan  choralar,  juda  katta 

yoqilg‘ini tejashga olib keladi. Buning uchun mashinalarning yoqilg‘isining iqtisod qilish imkoniyatini 

oshirish va yoqilg‘i sarfini kamaytirish lozim. Katta miqdordagi energiya binolarda sarflanadi: isitish, 

issiq  va  sovuq  suv  uzatish,  sun’iy  iqlim  yaratish  va  boshqalar.  Qurilish  sektorlariga,  qurilish 

texnikasining  yaxshilangan  turlarini,  energiya  iqtisod  qiluvchi  binolar  va  jihozlarni  qurish  uchun 



“Fizikaning hozirgi zamon ta’limidagi o’rni”.  Samarqand 2019-yil 13-14 dekabr.

 

359 


 

material  va  jihozlarni  tadbiq  qilish  zarur.  Binolarda  temperaturani  termostatik  yo‘l  bilan  tartibga 

solishni amalga oshirish zarur.  

Energiya tejashning katta qismi, takomillashtirilgan innovatsion texnologiyalarni tadbiq qilish 

jarayonida amalga oshiriladi. 

Foydalanilgan adabiyotlar 

1. I.Karimov “Jahon moliyaviy iqtisodiy inqirozi, O‘zbekiston sharoitida uni bartaraf etishning yo‘llari 

va choralari”, Toshkent, 2009.-56 b.  

2.  I.Karimov  “O‘zbekiston  XXI  asr  bo‘sag‘asida  havfsizlikka  tahdid,  barqarorlik  shartlari  va 

taraqqiyot kafolatlari”, Toshkent,1997.-128 b.  

3. T.Majidov “Noan’anaviy va qayta tiklanuvchi energiya manbalari”, Toshkent, 2014. 

 


Yüklə 11,09 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   50   51   52   53   54   55   56   57   ...   63




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin